.webp){kind=icon}
Стотици илјади образовани луѓе мигрирале од Русија на Запад. Повеќето од оние што дојдоа во нашиот регион привремено го најдоа својот дом во Србија. Проверивме дали нивното доаѓање може да влијае на развојот на Србија и напредокот на нејзината економија? Од сè што научивме, се чини дека во овој момент за ваква процена би била потребна кристална топка.
На сликата се пријатели и деловни партнери од Русија: Федор Маркушевич (лево), Андреј Галкин (на средина) и Николај Пленетс (десно), кои нов живот нашле во Србија
Фото: Приватна архива
„Заминав од дома практично прекуноќ“, вели Андреј Галкин, кој до пред неколку месеци живеел со сопругата и мачката во Москва. Најпрвин побегнал од Русија во Узбекистан, па во Грузија, а во декември дошол во Белград. Патувал само со еден ранец. Жената и мачката останаа во Москва. „Купивме авионски билети, но затоа што патуваме со домашно милениче, мора да чекаме неколку месеци за нив“, додаде тој.
Двајца деловни партнери го чекаа Галкин во Србија - Федор Маркушевич и Николај Пленетс. Сите тројца ја раскажуваат истата приказна – сите ја напуштија својата земја набрзина. Додека на Галкин и Маркушевич им недостигаат домот, семејството, пријателите и храната, Пленетс одговара: „Не ми недостига Русија. Каде и да одам, се приспособувам на таа земја и тамошната култура“, и додава дека преселувањето го гледа како ново искуство и дека поради тоа не му недостига стариот живот.
Според некои процени, повеќе од 700.000 луѓе ја напуштиле Русија од септември минатата година, кога Кремљ најави делумна мобилизација. Според неофицијални податоци, четири милиони луѓе ја напуштиле Русија од почетокот на војната што избувна во Украина во февруари минатата година.
„Полицијата може да ве запре на сретпат и буквално да ве однесе на бојното поле“, објаснува Галкин. „Беше премногу ризично да се остане во Русија.“
Околу 150.000 од нив побарале засолниште во Србија. Статистиката брзо покажа дека голем број руски туристи дошле во Србија. Веќе во октомври (т.е. само еден месец по повикот во армијата), бројот на руски туристи во Србија се зголемил за 117 отсто на годишно ниво, покажува евиденцијата на Српскиот републички институт за статистика.
Се поставува прашањето дали доаѓањето на толку руски граѓани ќе има позитивни или негативни последици за српската економија во целина.
Се зголемуваат кириите
Првиот ефект од доаѓањето на поголем број руски граѓани, кој жителите на Србија во голема мера го чувствуваат, е зголемувањето на кириите. Цените на недвижностите, како и станбените кирии, растеа уште пред избувнувањето на војната во Украина. Поради доаѓањето на Русите, ситуацијата на пазарот на недвижности во Србија е исклучок во споредба со Европа, каде што цените на недвижностите, ако не паѓаат, барем почнаа да стагнираат.
Како што објаснува директорот на компанијата за управување со недвижности „Адвентис“, Ервин Пашановиќ, руските граѓани психолошки влијаеле на кириите преку неколку механизми. „Тешко им е да префрлат големи суми пари за да купат недвижен имот во Србија, но можат да платат кирија“, вели Пашановиќ и додава дека се подготвени да платат поголема сума бидејќи сите веруваат дека конфликтот нема да трае долго. „Како резултат на тоа, сите сопственици сакаа да заработат повеќе, а тоа доведе до верижна реакција“, заклучува Пашановиќ.
„Доаѓањето на руските граѓани може да влијае на станбените кирии во Белград и другите поголеми градови, но влијанието на овој фактор на целиот пазар не треба да се преувеличува“, вели Александар Радивојевиќ, научен соработник на Фондацијата за развој на економски науки на Факултетот за економијата во Белград. „И покрај општиот впечаток и приказните во јавноста дека порастот на цените на недвижностите се должи на брзиот економски развој на земјата, доаѓањето на руските граѓани или дури и ’перењето’ пари преку недвижен имот, основната побарувачка за станбените недвижности во Србија сѐ уште доаѓа од обичните граѓани. Секој од нас одлично го знае бројот на луѓе што треба да го решат станбеното прашање“, изјави Радивојевиќ за „Блумберг Адрија“.
Иако нема официјална статистика за висината на киријата во Србија, веб-страниците за изнајмување недвижности покажуваат дека скокот секако е забележлив на годишно ниво.
Според податоците на интернет-платформата 4zida.rs, за двособен стан во Белград, во четвртиот квартал од 2021 година било потребно да се издвојат околу 450 евра, додека во последниот квартал од 2022 година таа сума достигнала 800 евра (77 проценти повеќе). Во истиот период, цената на една просечна гарсониера во главниот град скокнала за 80 отсто - од просечни 195 евра на 350 евра, покажуваат податоците.
Нашите руски соговорници изнајмуваат стан во Белград. „Моментално изнајмуваме гарсониера во Белград, на Врачар, плаќаме околу 600 евра месечно“, ни рече Галкин, покажувајќи кон Маркушевич и себе, додека Пленетс живее сам.
Според сите тројца, наоѓањето стан, на што се жалат некои дојденци, не им било особено проблематично или долго. Цените на киријата во Белград пораснаа, а во Москва паднаа и така се некаде на средина - велат дека киријата во Белград не им е превисока.
Мора да се признае дека цените на киријата драстично пораснаа, но ситуацијата со киријата во Белград и Србија сè уште не е толку сериозна како, на пример, во Турција и Грузија, каде што исто така има многу новодојденци од Русија. „Таму се формираат антируски движења, бидејќи локалното население повеќе не може да си дозволи недвижен имот или кирија“, вели Галкин. Причината за тоа е што поголемиот дел руски граѓани што емигрираат доаѓаат од Москва, а во главниот град на Русија платежната моќ е значително поголема отколку во преостанатиот дел од земјата. Московјаните можат да си дозволат повисоки цени, па локалното население има многу големи проблеми поради тоа“, вели Галкин.
Купувањето стан и јазичната бариера
Ако изнајмувањето стан е помалку комплицирано, купувањето стан за Русите може да биде полно со стапици. Ана Терјошина, која од Русија се пресели во Бараево, ни раскажа како изгледа преселувањето и купувањето стан од гледна точка на просечно руско семејство. Соговорничката ја најдовме со пребарување на една од многуте групи на „Телеграм“ преку кои руските граѓани разменуваат искуства за доаѓањето во Србија.
Судејќи по нејзините зборови, купувањето стан или куќа не е лесно, особено затоа што покрај поскапувањето, ситуацијата на Русите им ја комплицира и јазичната бариера. Според нашата соговорничка, многу руски граѓани зборуваат само руски.
„Тие се обидуваат да го надминат тоа со ангажирање посредник, но во Србија нема луѓе што нудат толку сложени услуги: да го поминат целиот процес со вас“, рече Терјошина, додавајќи дека оваа тешкотија не го снашла нејзиното семејство, туку дека таа слушнала за овие проблеми од други.
Во нејзиниот случај најголем проблем биле агенциите за недвижности што немаат контакт-информации за Вибер или други слични услуги, а не објавувале доволно огласи за недвижности за продажба.
„Исто така, во Србија плаќате такса за агенција иако не сте ја ангажирале. Продавачот ангажира агенција за да ја продаде куќата, а јас самата го најдов огласот и го носам товарот на плаќање на таксата. Тоа не ми изгледа фер“, оценува таа.
Во српското законодавство се крие уште една отежнувачка околност. „Странските граѓани не можат да купат земјиште без објект, а за да можат да побараат дозвола за престој врз основа на сопственоста, тој објект мора да биде стан или куќа“, вели Терјошина.
„Многу куќи имаат статус на викендички и врз основа на тоа не можете да добиете дозвола за престој. Некои агенти за недвижности нема да знаат да ви го кажат тоа дури и директно да ги прашате“, го споделува своето искуство нашата соговорничка.
Потрагата по куќа траела околу два месеца, а како што наведува, за тоа време со семејството посетила повеќе од 40 куќи. И покрај тоа што отфрла дека тоа не е случај со повеќето имоти, таа признава дека одредени продавачи, откако дознале дека доаѓаат од Русија, значително ги зголемиле цените. „Неколкупати кога продавачите видоа дека сме заинтересирани, ги покачија цените за 30 проценти“, вели Терјошина.
„Планиравме да купиме куќа за околу 75.000 евра, но наидовме на агенти што тврдеа дека оваа сума е премала за куќа во Србија (иако знаевме дека има понуда по таа цена)“, вели таа.
„Сфаќам дека оваа ситуација може да биде можност за луѓето што не се толку богати да заработат богатство“, рече Терјошина, додавајќи дека повеќето новодојденци можат да проценат што е пазарна цена, а што е превисока.
Преместувањето компанија е тешко, но изводливо
Како што се покажува, преселувањето од Русија е полно со тешкотии, а пренесувањето бизнис е исто толку комплицирано. Нашите соговорници од почетокот на написот - Андреј Галкин, Федор Маркушевич и Николај Пленетс - кои заедно основале компанија во Русија и го пренесоа својот бизнис во Србија, го споделија своето искуство со нас.
Како што наведуваат, најголемиот проблем на самиот почеток било да се најде начин како легално да ги префрлат своите пари од Русија во Србија. Причина за тешкотиите беа секако санкциите против Русија. „Повеќето банки не дозволуваат трансфер на пари од Русија, но на крајот успеавме да најдеме легален пат“, рече Галкин.
Друг проблем со кој се соочиле било наоѓањето соодветен деловен простор. Нивната компанија се занимава со видеопродукција и тие се потпираат на употребата на ЛЕД-екраните како подобра алтернатива на таканаречениот зелен екран.
„Поради употребата на ЛЕД-екранот, подот на просторот што би го изнајмиле или купиле мора да биде совршено рамен, а тоа не е лесно да се најде“, рече Галкин, додавајќи дека сега имаат две опции: да изнајмат веќе адаптирано студио (што би било поскапо) или да изнајмат простор за кој видеопродукцијата не е првична намена, што е поевтино, но бара дополнителни напори и трошоци.
„Имаме неколку опции што ги разгледуваме. Некои се во Нови Сад, некои во Земун, а некои во Белград“, објаснуваат нашите соговорници.
Дополнителна тешкотија била опремата што ја користат, бидејќи некои од уредите што им се потребни сѐ уште не се достапни на српскиот пазар. „Можете нешто да купите, нешто да увезете, а за нешто е неопходно да се нарача специјално производство“, рече Галкин.
Што се однесува до нивната компанија, нашите соговорници изјавија дека нивниот начин на водење бизнис во Русија вклучувал и големи клиенти и меѓународни компании, но и локални компании што сакаат да снимаат реклами. Со заминувањето од Москва, базенот на клиенти пресуши, па во моментов формираат локална база на клиенти. „Главно се фокусираме на рекламирањето, бидејќи тоа е најбрзорастечки пазар. Ни требаат две недели да создадеме содржина, еден ден да се подготвиме, еден ден да снимаме и проектот е завршен. Со филмовите работите се многу покомплицирани“, објаснува Галкин.
Влијание врз економијата
Ненадејното доаѓање на голем број луѓе во една земја, особено ако таа земја е значително помала од земјата на емиграција и ако дојденците имаат натпросечна платежна моќ, како што е случајот во Србија, може да се движи во две насоки. Едната е дека побогатото население што емигрира преку поголема потрошувачка ќе ја поттикне економијата на земјата на имиграција, а другото е дека, исто така поради поголемата побарувачка, тоа ќе доведе до зголемување на цените.
Судејќи според искуствата на другите земји, Србија треба да биде умерена во оптимизмот. Како што оценува Јакуб Кратки, финансиски аналитичар во „Генерали инвестментс“ (Generali Investments CEE), негативните ефекти од пристигнувањето обично се гледаат дури подоцна. „Во некои земји од Кавказ или Централна Азија тоа носи значителен економски раст преку поголема потрошувачка“, рече Кратки, објаснувајќи дека при миграцијата (особено во првите бранови) доаѓаат побогатите луѓе, кои не сакаат да се откажат од својот животен стандард или да преземат ризици да бидат мобилизирани. „Меѓутоа, со поголемо или помало задоцнување, ова доведува до зголемување на трошоците за живот“, вели тој.
Позитивната страна на овие миграции е секако зголемувањето на бројот на висококвалификувани работници, особено во секторот за информатичка технологија, што може да ја направи Србија поатрактивен пазар.
„Гледано долгорочно, ова може да му помогне на локалниот пазар на трудот и да го зголеми бројот на квалификувани работници. Меѓутоа, бидејќи пазарот на трудот не е толку тесен, овој фактор можеби нема да биде толку одлучувачки во овој случај“, додаде финансискиот аналитичар.
Кратки забележува дека пристигнувањето на голем број странски државјани во краток временски период никогаш не е лесно. На пример, во неговата родна Чешка ситуацијата е слична на онаа во Србија, со единствена разлика што таму одат Украинците. Тој додава дека доаѓањето ги зголемило веќе постојните проблеми во однос на сместувањето, образованието и здравствената заштита.
„Позитивното влијание на поголемата побарувачка беше ограничено и покрај значителните средства за поддршка доделени од владата. Придобивките често беа повисоки отколку за самите чешки жители, кои исто така се соочуваат со невидена инфлација. Тоа доведе до тензии во општеството“, објаснува Кратки.
Тој исто така предупредува дека е рано да се извлечат какви било заклучоци, бидејќи влијанието на одредени фактори, како што е доаѓањето на руските граѓани во Србија, е тешко да се утврди во момент кога има позначајни промени во економска смисла.
Пристигнување значи добивка
Од друга страна, одливот на мозоци од Русија може да значи и можност за Србија, сметаат нашите соговорници. Според нив, ова не е првпат образованите Руси масовно да ја напуштаат земјата, а во минатото сме биле сведоци на нивното влијание на различни области од науката, бизнисот и културата.
Нашите соговорници сметаат дека Србија е во специфична позиција, што ѝ овозможува да има корист од оваа ситуација. „Можеме да гледаме на тоа вака: многу луѓе доаѓаат и ги носат своето знаење и своите бизниси со себе. Погледнете ги големите компании како ’Јандекс’, тие сакаат да успеат овде“, вели Галкин, додавајќи дека се надева дека доаѓањето на руските граѓани ќе донесе подобрување, ако не на економијата во целина, тогаш барем на пазарот.
Останува отворено прашањето дали доаѓањето на Русите дополнително ќе го поттикне растот на бруто-домашниот производ или само ќе ја поттикне инфлацијата. Како што предвидуваат нашите соговорници, ќе се случат и едното и другото, а кој фактор ќе надвладее најмногу ќе зависи од српските власти. „Ако им се дозволи на руските граѓани и компании да останат, наплатата на даноците и платите би можеле да придонесат за економски раст“, проценува Галкин.
Лабава статистика
За да се добие целосна слика за тоа како доаѓањето на руските граѓани во Србија може да се одрази на економијата на земјата, потребни ни се официјални податоци, но тие обично не се целосно точни или барем можат да се толкуваат на неколку начини. На пример, бројот на нови компании основани од Руси во Република Српска, во Босна и Херцеговина, на годишно ниво скокна за 750 отсто, што можеби звучи неверојатно, но работите се менуваат кога ќе преминеме во доменот на бројки. За разлика од двете компании основани во 2021 година, во 2022 година руски државјани основале 17 компании во Република Српска.
„Во Србија, официјалната статистика покажува дека се основани околу 2.000 компании чии сопственици имаат руско државјанство, но мораме да ги вклучиме и луѓето што регистрирале компанија за да добијат дозвола за привремен престој“, изјави за Блумберг Адрија, Бланка Шупе, која го основа „Хаос комјунити спејс“ (Haos Community Space), центар чија цел е да ѝ овозможи на руската ИТ-заедница да работи во главниот град на Србија.
„Моите податоци покажуваат дека во Србија има околу 300 помали компании или стартапи, а меѓу 20 и 30 поголеми, како ’Јандекс’ (Yandex), ’Лукссофт’ (Luxoft), ’СЕМ раш’ (SEM Rush) и слични“, вели Шупе.
„Околу 140.000 Руси добиле дозволи за привремен престој, така што планираат да останат во Србија најмалку шест или 12 месеци“, додаде Шупе, наведувајќи дека нејзината процена е дека меѓу 100.000 и 150.000 руски државјани ќе останат да живеат во Србија доколку ништо не се промени во законодавството на земјата.
Бланка Шупе -Haos Community Space
Нејзиното искуство со руските граѓани со кои се среќава се совпаѓа со она што Пашановиќ го изјави за нашиот медиум, а тоа е дека тие првенствено бараат стан за изнајмување. „Меѓутоа, познавам и неколку луѓе што веќе купиле стан во Белград. Ова ќе стане се почеста практика во следните шест месеци, бидејќи луѓето ќе почнат да прават долгорочни планови“, очекува соговорничката.
Епилог: Сѐ зависи од политиката
Иако годишнината од почетокот на конфликтот во Украина е само неколку дена зад нас, сепак се чини дека не сме поблиску до одговорите за тоа како може да се одвива ситуацијата на глобално ниво, но и во Србија.
Главната причина зошто е тешко да се предвиди како доаѓањето на руските граѓани ќе се одрази на економската состојба во Србија е тоа што сѐ уште ги немаме сите информации, а ситуацијата е доста нестабилна. Србија е под притисок од западните земји да воведе санкции кон Русија, што би ја свртело целата слика за 180 степени.
Може да очекуваме сосема поинакво сценарио доколку им се дозволи на руските граѓани и компании да останат подолго во Србија. Со ризик да звучиме како да се повторуваме, најдобриот инструмент за одредување на влијанието на Русите врз економскиот раст на Србија е сè уште кристалната топка за гледање во иднината.
Што најмногу им недостига на Русите во Белград?
Иако Белград, со 1,4 милион жители, се смета за метропола на Јадранскиот Регион, во споредба со Москва, каде што живеат 12 милиони луѓе, тој е мал град, па на московјаните може да им недостигаат многу работи.
При преселбите често се случува новодојденците да наидат на неочекувани нешта или се случува услугите што се доста вообичаени во земјата што ја напуштиле да не постојат на новото место. Според Бланка Шупе, често недостигаат ресторани што нудат поздрава храна, како и места со подобра понуда за појадок. Таа додава дека некои се жалат на недостиг од специјализирани кафулиња.
Што се однесува до облеката и купувањето воопшто, Шупе вели дека има голема побарувачка за луксузни продавници за облека и услуги за е-трговија, како Амазон, и слични услуги што нудат испорака истиот ден. Покрај тоа, некои новодојденци би сакале да видат повеќе луксузни спортски сали и простори за вежбање достапни во Белград што нудат услуги за обука со групни водичи, базени и салони за нега на кучиња.
Најчеста поплака, како што признава Шупе, е недоволно развиеното мобилно банкарство. „На Русите навистина им недостигаат добро развиено мобилно банкарство и услуги за плаќања од друга страна. Тоа е на пазарот во Русија повеќе од десет години“, објаснува Шупе, додавајќи дека има и зголемена побарувачка за онлајн закажување услуги (ракувачи, старатели, чување деца...).
Слично нешто споменуваат и нашите руски соговорници. Сите тројца се согласуваат дека главната разлика е токму големината на градот и сето она што тој го носи. „Москва, каде што живеат речиси 12 милиони луѓе, е поголем пазар и таму можете да најдете речиси сè што сакате, од луксузна облека до луксузни автомобили“, вели Галкин, додека Пленетс додава дека во Белград не му недостига ништо „освен подобро познавање на пазарот на кој работи“.
Галкин на шега додава дека пропушта голем број такси, „затоа што во Москва практично се борат за тебе како муштерија“. Тој наведува и дека речиси никаде во руската престолнина не може да се видат шарени згради. „Ова многу му се допаѓа на Николај, а мене едноставно ми личи на вандализам, но изгледа сето тоа е само прашање на вкус“, додава низ смеа.
