.webp){kind=icon}
Балканот е како жежок котел. Постојано се создаваат приказни, според кои на сценаристите не им недостига материјал за добра серија или филм во стилот на Холивуд. А во главните улоги се мафијаши или тајкуни. Еден таков пример е српската серија „Тајкун“. Станува збор за фиктивна приказна за српскиот претприемач Владан, кој е омразен поради богатството стекнато за време на распадот на Југославија во 1990-тите. А инспирацијата доаѓа од реалноста. Политиката на власта го става Владан на столбот на срамот и се обидува да го искористи за да ја зајакне својата политичка моќ. Кои се балканските тајкуни во реалниот живот?
На Балканот, тајкуните се мала група луѓе на врвот на првата посткомунистичка генерација на капиталисти. На капитализмот му требаат капиталисти, од тоа правило нема бегање. Како што нам ни треба политичка класа, затоа што не можеме сите по малку да владееме, така ни треба и капиталистичка класа, затоа што не можеме сите да бидеме сопственици. Кога нешто им припаѓа на сите, тогаш не му припаѓа никому, тоа е феномен што во Србија се нарекува „Алајбегова слама“. Затоа е најдобро да се знае што е чие и кој што има, така се создаваат одговорни луѓе, а не деца од педесет и кусур години за кои одговара нивниот колективен родител - авторитарната држава.
Затоа, тајкуните се само неизбежен дел од општеството во кое државата не го поседува целиот капитал, исто како што партиските лидери се неизбежен дел од општеството во кое еден човек или мала група луѓе не ја имаат целата власт во своите раце. Тие се разликуваат по улогата што ја имаат во општеството и државата. Оваа класификација може да се нарече типологија на тајкуните.
Првата група на тајкуни ја сочинуваат оние што се ДЕСНА РАКА НА НЕКОЈА ВЛАСТ, начин таа индиректно да грабне капитал за своето раководство, кој не може директно да го направи свој поради јавноста. На пример, таков тајкун некогаш бил Србинот Богољуб Кариќ со целиот негов семеен табор. Од Милошевиќ до Вучиќ, од Елцин до Лукашенко, Кариќ знаеше да ѝ биде добар сојузник на авторитарната политичка структура. Како што можеме да видиме, тајкуните често ги надживуваат политичките сили што им помогнале да се искачат на врвот. Се разбира, кога еден диктатор паѓа, како што беше соборен Милошевиќ, тогаш неговиот тајкун-сојузник останува сам на ветриштата на новата политичка сцена.
Во Хрватска во 1990-тите улогата на тајкун-сојузник ја имаше Ивица Тодориќ од пропаднатиот „Агрокор“, а негов заштитник беше Фрањо Туѓман, таткото на хрватската независност, но и на остатоците од корупција и авторитаризам, кои ја следат и денес. Во Хрватска во новиот милениум, без потребната заштита, тој изгуби најголем дел од своето влијание. Сега Тодориќ дури најавува и скок на премиерското место.
Разбирливо е дека тајкуните можат да се движат од една во друга група. Така се роди уште една група тајкуни - ОПОЗИЦИОНЕРИ. Тајкуните-опозиционери одат против актуелната власт, било да е таа демократска, хибридна или авторитарна. Ова е најризичната група за кој било тајкун, бидејќи да се оди против власта значи да ги ставиш својот имот и позиција на линија. Така загина најголемиот опозициски тајкун Михаил Ходорковски. Тој му се спротивстави на тогаш сè уште релативно млад диктатор, во неговиот повој, Владимир Путин. Рече „не“ уште во првата фаза од создавањето на неговата империја, кога беше неопходно да се централизира капиталот во рацете на државата, односно нејзиниот претседател, а наскоро потоа следуваше централизацијата на медиумскиот апарат. Знаеме како помина Ходорковски - години затвор, национализација на имотот и конечно егзил. Можете исто така да погледнете документарен филм за неговиот живот на „Нетфликс“, наречен „Граѓанинот К“ (анг. Citizen K). Полошо од него мина Борис Березовски, медиумскиот магнат, кој претставуваше многу поголема закана за консолидација на власта на Владимир Путин. Поради неговото противење, Березовски најверојатно беше убиен, и тоа во Лондон. Понекогаш оваа приказна завршува подобро за тајкунот отколку за олигарсите.
Кариќ извесно време ја претставуваше опозицијата на постреволуционерна Србија, беше обвинет за криминални дела и побегна на исток. Потоа се врати, со нешто помалку богатство, кога Српската напредна странка - СНС (како претставник на рехабилитираните политички сили од 1990-тите) ја презеде Србија. Во оваа група спаѓа и Душко Кнежевиќ, долгогодишен сојузник, а потоа и противник на Мило Ѓукановиќ, кој неодамна беше симнат од власт. Прелетувач од првата во втората група, кој своевремено изнесе многу впечатливи докази за корупцијата на режимот на Ѓукановиќ, објавувајќи видео на кое му предава плик полн со девизи на еден од функционерите на режимот, за време на предизборен период. Ќе биде интересно да се види дали наскоро Кнежевиќ ќе може да се врати и да ѝ се приклучи на некоја од другите групи тајкуни.
Третата група тајкуни се СПОНЗОРИ. Тие настојуваат да бидат неутрални кон власта, но ѝ се умилкуваат со донации, за случајно да не бидат сфатени како претходната опозициска група. Сепак, тие имаат тенденција да не ѝ припаѓаат на првата група сојузници, бидејќи оние што летаат високо, паѓаат ниско. Да се биде во првата група носи големи привилегии додека трае конкретната власт, но потоа тајкунот-сојузник станува цел и многу непопуларен меѓу народот. Затоа тајкунот-спонзор се грижи да не биде ниту прв ниту последен, но во близина на властите. На тој начин може да избега од вниманието на јавноста, а во исто време да го преживее падот на владејачката партија, макар и авторитарна. Еден добар пример за таков тип тајкун е сопственикот на „Делта“, Мирослав Мишковиќ, во времето на Слободан Милошевиќ. Никој не можеше да го доведе во директна врска со режимот, беше многу поприфатлив партнер за новата влада во Белград. Во тоа згреши и од третата група премина во првата, што го направи омилена цел на СНС, која ги заменува либералите на власт. Тој помина слично како и Кариќ, изгуби поголем дел од својата моќ, а неговиот прогон беше дочекан со ентузијазам од српските гласачи. Но, бидејќи моќта на СНС навидум е вечна, Мишковиќ успеа да се врати на тајкунската сцена низ задна врата и доби милост од државата, што јавноста можеше да го види со добивањето на проектот за реновирање на „Сава центар“ во Белград.
Четвртата и последна група тајкуни се НЕУТРАЛНИТЕ. Тие очајнички се обидуваат да обезбедат јавноста да не ги доживува како тајкуни, а особено не како спонзори на оваа или онаа влада. Тие сакаат да бидат како западните бизнисмени, кои во голема мера го наследуваат својот капитал со генерации. Дали ова е повеќе прашање на имиџ отколку на суштина, останува на јавноста да процени. Интересен пример за неутралци се руските тајкуни Михаил Фридман и Петар Авен. Тие двајца се важни играчи во рускиот банкарски сектор, но од почетокот на инвазијата на Украина се обидуваат што повеќе да се оградат од режимот, но не и да станат опозиционери. Тие балансираат меѓу двата табора и лобираат кај западните институции да ги укинат санкциите наметнати против тајкуните од Кремљ. Ним им се придружува и добропознатиот Роман Абрамович, кој цела година се обидува да се наметне како непоканет преговарач меѓу Русија и Украина, иако неговото место секако сè уште е во првата, сојузничка група.
Во суштина, за капиталистите да бидат подобро прифатени на Балканот, потребно е време, поточно смена на генерации. Преку наследството, капиталот добива сè поголема аура на отменост, а со тоа и легитимитет. Секако, не би штетел ниту поголем економски раст, кој би овозможил напредок на голем дел од општеството, што само по себе треба да има ефект за намалување на зависта. Можеби лајтмотив на оваа статија би можела да биде современа американска фраза - не мрази го играчот, мрази ја играта (анг. don't hate the player, hate the game). Едноставно тоа е капитализам и, како и во случајот со демократијата, сè уште не сме смислиле подобра игра.
- Текстот го преведе Игор Смилевски
