.webp){kind=icon}
Колапсот на неколку регионални банки во САД и проблемите на швајцарскиот банкарски гигант „Кредит Суис“ (Credit Suisse) покажуваат колку навистина е кревка довербата во банкарскиот систем. Депонентите можат прекуноќ да ја променат ситуацијата во банката ако се случи т.н. банкарско бегство (анг. bank run, кога има голем налет на повлекување депозити од банките). Тоа на своја кожа го искусил Словенецот Антон Јукиќ, кој во 2012 година живеел и работел на Кипар, кога таа земја се бореше со банкарска криза, па не можел да пристапи до своите пари. Може ли да се повтори такво нешто?
Банкарскиот потрес започна во средината на март. Американската „Силикон валеј банк“ – СВБ (Silicon Valley Bank - SVB) се најде во неволја само неколку дена откако американскиот бизнис-магазин „Форбс“ ја рангира како 20-та најуспешна банка во САД. Во моментот на пишување на овој текст матичната компанија на банката „СВБ фајненшл груп“ (SVB Financial Group) поднесе предлог за поведување стечајна постапка (т.н. Поглавје 11), а пред тоа американските власти донесоа одлука да обезбедат контролирана ликвидација на СВБ, како и на „Њујорк сигначур банк“ (New York Signature Bank), при што сите депозити на клиентите во двете банки се покриени од државата.
Првите проблеми на СВБ со одливот на депозити започнаа веќе во вториот квартал од минатата година, а ескалираа кога клиентите на банката, меѓу кои доминираа стартап и големи компании, на кои пристапот до свеж капитал им стануваше сè потежок, почнаа да го финансираат своето работење од паричните резерви на банкарските сметки. Ситуацијата дополнително се усложни со наглото зголемување на каматните стапки на финансискиот пазар, поради заострувањето на монетарната политика на американската централна банка, што од една страна ги зголеми финансиските трошоци на банката, а од друга страна се одрази негативно на инвестициите во државни обврзници во портфолиото на банката. Затоа, банката беше принудена да продаде хартии од вредност од 21 милијарда долари за да ги покрие одливите, генерирајќи загуба од 1,8 милијарда долари. Исто така најави дека ќе издаде нови акции во вредност од 2,25 милијарди долари за да го зајакне својот капитал. Планот не успеа, а сето тоа ги исплаши клиентите на банката, кои почнаа набрзина да вадат пари од своите сметки. Еден ден пред да се случи колапсот клиенти имале поднесено барања за повлекување на дури 42 милијарди долари од оваа банка.
Колапсот на СВБ беше релативно брз, оставајќи многу инвеститори низ светот да се прашуваат што ќе се случи следно. Некои веднаш почнаа да се сеќаваат на пропаднатата американска банка „Леман брадрс“ (Lehman Brothers), која беше поттик за една од најтешките финансиски и економски кризи на модерното време.
Потоа следуваше брза реакција од финансиските регулатори, кои во страв од поголем одлив на депозити од СВБ и „Сигначур банк“, одлучија брзо да усвојат план и да ја зајакнат довербата во банкарскиот систем.
Масло на огнот долеа и рејтинг-агенцијата „Мудис“, која најави потенцијално намалување на кредитниот рејтинг на шест помали банки во САД – „Фрст рипаблик“ (First Republic), „Вестерн алијанс“ (Western Alliance), „Интраст фајненшл’ (Intrust Financial), УМБ (UMB), „Зајонс банкорп“ (Zions Bancorp) и „Комерика“ (Comerica). Набргу потоа, „Фрст рипаблик“, која е насочена кон богати клиенти, доби инјекција на ликвидност од пет големи американски банки – „ЏП Морган Чејс“ (JPMorgan Chase), Банката на Америка (Bank of America), „Велс Фарго“ (Wells Fargo), „Ситигруп“ (Citigroup) и Труист (Truist).
ПАДНА И „КРЕДИТ СУИС“
Како банкарските проблеми преку барата влијаеја на европските банки? Еврокомесарот за економија Паоло Џентилони ја смируваше ситуацијата со порака дека колапсот на СВБ не претставува сериозна закана за Европа. Но набргу потоа медиумите беа преполни со вести за проблемите на швајцарската банка „Кредит Суис“, која, многу интересно, ја води човек со презиме на озлогласената американска банка - Аксел Леман. Банката забележа загуба од над седум милијарди евра, а се бори и со голем број скандали и барања за „прошка“ за своите гревови. Дека „Кредит Суис“ е „преголем за да пропадне“ покажа потегот на Швајцарската централна банка, која одвои 50 милијарди швајцарски франци за поддршка на ликвидноста на финансискиот гигант што пропаѓаше. Решавањето на банкарската криза беше брзо. Практично, во текот на викендот, швајцарската банка УБС (UBS) го презеде ривалот „Кредит Суис“ за три милијарди евра, односно 3,3 милијарди долари. Брзото преземање беше овозможено со ненадејна промена во швајцарското законодавство.
Значи, сепак може да се повтори приказната од Кипар, кога банките наидоа на проблеми, каде што прво имавме банк ран, па банк ин (анг. bank in) - ситуација кога заштедите се претвораат во акции.
СЕЌАВАЊЕТО НА КИПАР СÈ УШТЕ Е ЖИВО
Проблемите во банкарскиот систем будат непријатни спомени од финансиската криза и должничката криза на еврото. Во тоа време и кипарските банки се најдоа во криза, а страв и неизвесност за своите пари искусил и Антон Јукиќ. Случувањата се од пред десет години, а нему сѐ уште му се свежи. Јукиќ поради работни обврски во 2012 година се преселил од Данска на Кипар и почнал да гради нов живот.
Приватна архива
„Кога јас и моите колеги отворивме сметки во втората по големина кипарска банка ’Лаики’ (Laiki), бевме изненадени од нелогично високите каматни стапки на банкарските депозити“, се сеќава Јукиќ, кој речиси цела деценија работел на различни менаџерски позиции во данската инвестициска „Саксо банк“. Две години добивале плата на тие банкарски сметки, а на својата лична жиро-сметка за овој период акумулирал околу 10 илјади евра.
Кипар е популарно засолниште за пари од Европа и Русија поради атрактивните даночни закони. Банките чиј вкупен биланс тогаш бил поголем од осумгодишниот бруто-домашен производ (БДП) на Кипар многу великодушно позајмувале пари. Најмногу заеми биле кон нивната грчки браќа, односно заемите кон Грците се во вкупна сума околу 60 отсто поголема од годишниот кипарски БДП.
По финансиската криза во 2008 година, Грција беше исклучително погодена, а кипарските банки мораа да отпишат околу половина од своите побарувања како дел од спасувачката програма на оваа земја. Судбината на Кипар ја запечатија рејтинг-агенциите „Мудис“ и „Фич“, прогласувајќи ги кипарските државни обврзници за шпекулативни, со неинвестициски кредитен рејтинг отпад (анг. junk). На денот кога агенцијата „Фич рејтингс“ (Fitch Ratings) донесе одлука за кредитниот рејтинг на државата Кипар, кипарската влада побара помош од ЕУ.
„ТОА Е НЕВОЗМОЖНО“
„Кога се случи колапсот на системот, всушност мојата банка ’Лаики’ беше најголемата банка што пропадна“, се сеќава Јукиќ. Почетокот на јавното препознавање на тешката состојба на кипарските банки се совпаднал со посетата на сопственикот на „Саксо банк“, за која работел и Јукиќ. „Имавме состаноци со некои локални кипарски банки, каде што за првпат беше спомната можноста за делумно кратење на депозитите на домаќинствата како дел од процесот на спасување на банките“, се сеќава Јукиќ на првите предупредувачки знаци.
Но тие не биле претерано возбудени, дури и тогашниот директор на „Саксо банк“ изјавил дека такво нешто е невозможно. „По неколку дена стигна информација дека ќе се исплатуваат девет отсто од сите депозити на домаќинствата над 100.000 евра“, вели тој.
„Се сеќавам, во тоа време имаше редица приватни авиони од Русија што слетуваа на главниот кипарски аеродром, бидејќи руските олигарси имаа капитал инвестиран во кипарските банки, кои, како што реков, за парите нудеа високи каматни стапки“, објаснува Јукиќ, потсетувајќи на притисокот под кој бил банкарскиот систем. Иако банките во Кипар биле затворени повеќе од една недела, филијалите на банката „Лаики“ во Летонија и Москва останале отворени тој викенд, исплаќајќи им огромни суми пари на руски клиенти.
„Потоа малку ја свртеа плочата, па и ние, физичките лица, без ограничувања ги добивме заштедите што беа под 100 илјади евра“, со олеснување опишува Јукиќ. Но на кој начин! „Секој ден од банкомат можеше да се подигнат најмногу 330 евра, па можете да замислите колку пати јас и мојата поранешна сопруга моравме да одиме на банкомат за да ги вратиме тие средства“, со непријатност објаснува Јукиќ. Но проблемите не завршуваат тука, бидејќи проблемот бил што да се прави со тие пари. „Можевме да ги трошиме за купување што било, но само во Кипар, затоа што челниците во тоа време се плашеа дека целиот капитал веднаш ќе протече од земјата, што можеше да предизвика економски колапс“, вели Јукиќ.
Приватна архива
Како поминале? Како што опишува соговорникот, прво брзо се договориле со работодавецот тој да почне да им ја префрла платата на друга банкарска сметка. Готовината потоа полека била секако испратена надвор од земјата. „На колегите и на семејните пријатели им испраќав по илјада евра - онолку колку што беше дозволено да имаш со себе на аеродром“, објаснува Јукиќ.
Кипарските банки беа затворени по одлуката на ЕУ за спасување за да се спречи колапс на банкарскиот систем и на државните финансии на островот. Втората по големина кипарска банка „Лаики“ или „Популар банк“ банкротира, а нејзините здрави делови и долговите ги презеде реструктурираната Банка на Кипар (Bank of Cyprus). Осигурените депозити, кои вклучуваат депозити до 100.000 евра, беа префрлени во оваа банка, а акционерите, сопствениците на обврзници и неосигурените инвеститори во банката „Лаики“ претрпеа огромни загуби.
ПРОВЕРЕТЕ ГО КРЕДИТНИОТ РИЗИК НА БАНКАТА!
„Поради тоа искуство, го сменив ставот за монетарната политика и се прашував дали печатените пари се добри за зачувување на вредноста, особено во периоди на висока инфлација“, вели Јукиќ. Тој додава дека во последно време е доста нервозен поради сѐ што се случува во банкарството. „Кога ќе се случи некаков вид системска инфекција, не е важно дали сте во САД или во Европа, плочките на доминото може брзо да почнат да се уриваат“, смета Јукиќ. Бидејќи покрај таа банкарска сметка има и други сметки, секогаш се прашува колкав е кредитниот ризик на финансиската институција со која работи. „Треба да погледнете каква е банката, колку гаранции има, за какви суми станува збор“, советува Јукиќ. Тој додава дека во случајот со СВБ тоа било напад и врз банките, само што овој пат депозитите ги повлекле компаниите, а не граѓаните.
ЈУРИШ КОН БАНКИТЕ - ШТО ТРЕБА ДА ЗНАЕМЕ?
Банкарско бегство или јуриш кон банките всушност подразбира ситуација кога толпа луѓе или компании одат во својата банка или друга финансиска институција и се обидуваат да ги повлечат своите средства во страв да не ги загубат сите свои пари. Тие се мотивирани да преземаат такви акции главно поради опасноста од банкрот.
„Банките чуваат релативно мал дел од своите депозити во форма на готовина, бидејќи во нормални околности - кога штедачите им веруваат на банките - тие ги повлекуваат депозитите на предвидлив начин“, објаснува Сашо Поланец, професор на Економскиот факултет во Љубљана. За да се спречи одливот на депозити, САД, но и Европската Унија, на инвеститорите им обезбедуваат гаранции за депозити до одредена граница - во Европа таа е ограничена на 100.000 евра, а во САД на 250.000 долари.
Приватна архива/ Кипар
„Економист“ објави дека, на пример, американската компанија „Року“ имала депозити од дури 500 милиони долари. Бидејќи СВБ, со средства од повеќе од 200 милијарди долари, беше премногу голема банка за да пропадне, американската влада одговори со гарантирање на сите депозити. „Американскиот банкарски систем е безбеден и штедачите ќе можат да пристапат до своите пари“, изјави американскиот претседател Џо Бајден.
Одговорот на владата беше брз и одлучен. „Последица од повлекувањето на депозитите е т.н. зараза, во која поради меѓусебната поврзаност на банките преку меѓубанкарски заеми доаѓа до недоверба кон другите заемодавци, со што се дестабилизира голем дел од банкарскиот систем“, ги опишува Поланец можните последици. Тоа би довело до неликвидност на другите банки, а со тоа и до дополнителна недоверба и уште поголем напад врз банките. За да се избегне тоа, ФЕД објави дека ќе им обезбеди заеми на банките што се изложени на повлекување готовина и на тој начин ќе спречи поголем проблеми.
„Сегашната состојба во банките во основа е добра, со високи профити што потекнуваат од периодот пред зголемувањето на каматните стапки на ФЕД и ЕЦБ“, смета Поланец. Сепак, тој предупредува дека состојбата постепено се влошува поради заострувањето на монетарната политика. Иако банките моделираат каматни ризици, вообичаените претпоставки за промена на каматните стапки се до два процентни поени, што е малку во споредба со сегашното заострување на монетарната политика“, вели Поланец.
ФЕД ја зголеми ефективната каматна стапка за приближно 4,5 процентни поени, а ЕЦБ за три процентни поени. „До почетокот на зголемувањето на основните каматни стапки на централните банки, банките одобруваа кредити со екстремно ниски фиксни каматни стапки, а сега треба да добијат средства со повисоки просечни трошоци“, објаснува професорот, но и покрај сѐ, тој е убеден дека тие во моментов се доволно капитализирани и дека не треба да дојде до неликвидност или несолвентност.
КРШЕЊЕ НА ДОВЕРБАТА
„Одливот на депозити не е нешто ново, бидејќи банките од самиот почеток постојано се наоѓаа во сериозни проблеми со ликвидноста“, нагласува Ален Стојановиќ, редовен професор на Економскиот факултет во Загреб. Имено, ниедна банка не може да исплати поголем депозит за пократок временски период. „Ова е причината зошто довербата во банките и финансискиот систем како целина е толку важна. Штом довербата почнува да се распаѓа, настанува проблем“, јасен е Стојановиќ.
„СВБ беше банка со исклучително брз раст, што инаку само по себе е алармантно, а имаше и нагласена концентрација во делот на кредитните побарувања, што ги зголемува ризикот од концентрација и кредитниот ризик“, смета Стојановиќ. Тој додава дека зависноста на банката од депозити „на големо“ секако била преголема, што го зголемува ликвидносниот ризик. „Ваквите влогови професијата со причина ги нарекува ’жешки пари’, бидејќи во повеќето случаи, за жал, тоа е сигурен начин за пропаст“, сликовит е Стојановиќ.
Сепак, тој тврди дека нема опасност за остатокот од системот. „Соодветното ниво на капитал не ги решава сите проблеми. Важна е и ликвидноста, а уште поважна е довербата во банките“, објаснува Стојановиќ.
Аљоша Валентинчич, професор на Економскиот факултет во Љубљана, се прашува како тоа никој од синџирот на раководни позиции во банката не ги прашал сопствениците дали таквиот бизнис-модел е одржлив во услови на раст на каматите. „Веќе некое време каматните стапки растат и беше јасно дека на тој принцип ќе се заснова вредноста на обврзниците што СВБ ги чуваше во своето портфолио“, предупредува Валентинчич.
Регулаторот одлучи да ги спаси сите штедачи, не само тие со осигурената сума, кои веднаш се договорија за друга банка специјално формирана за таа намена. „Меѓутоа се појави ситуација што ќе нѐ следи во иднина: учесниците на пазарот на капитал знаат дека постои веројатност за санација спроведена од државата, па затоа ќе се однесуваат соодветно“, предупредува Валентинчич.
Текстот го преведе Александра Томиќ
