.webp){kind=icon}
Пазарен капитализам и демократија или државен капитализам и автократија. Како е во примерот на регионот Адрија и Србија и како олигарсите ѝ ги скршија крилата на Русија?
Структурата на пазарната економија е една од најсериозните пречки за воспоставување диктатура. Постоењето на капитал независен од државниот систем ѝ ги врзува рацете на владејачката класа. Ова е особено важно за балканските држави, бидејќи приватниот капитал и односите со европските владејачки демократски партии (и нивните лидери) не им дозволуваат да ги преземат во свои раце сите узди на власта.
Без оглед на тоа колку беа болни пазарните реформи спроведени во Западен Балкан, тие беа неопходни за да се постигнат економски раст и демократски систем на државна администрација. Во спротивниот пример, во Русија, олигархискиот систем овозможи и поддржа воспоставување диктатура. Автократијата значи репресија и укинување на политичките права на граѓаните, а често поттикнува војна за да се оправда незаменливоста на власта со надворешна закана.
Секоја транзиција е болна, не само од централно планирана во пазарна економија, што нашиот регион го доживеа во последните неколку децении. Кога се изгради економскиот систем на еднопартиска авторитарна држава, многу граѓани останаа без имот, некои дури и без слобода. Во Југославија автократијата доби поблага форма поради прекинот на односите со сталинистичкиот Советски Сојуз. Новоизградениот економски систем беше крајно нефункционален. Сè уште се засноваше на неефективната доминација на кабаст, корумпиран и нефлексибилен државен бирократски систем. За разлика од Советскиот Сојуз, поранешна Југославија им остави на малите претприемачи можност да нудат основни деловни услуги (фризерски салони, кафулиња, помали продажни објекти и слично).
Со обновениот конфликт меѓу автократијата и демократијата во Европа, поради сплет на околности, се сеќаваме на реформаторот што остави белег во историјата на Србија и јадранскиот регион - српскиот премиер Зоран Ѓинѓиќ, кој беше убиен точно пред 20 години. Пред да му се скрати животот трагично, Ѓинѓиќ се обиде да ја насочи Србија на вистинскиот пат на регионална соработка, европска интеграција и почитување на личните права. Иако беше прагматичен политичар, тој никогаш не се откажа од реформите. Со неговата смрт, Србија се уназади - пред сè политички, затоа што падна во нова спирала на националистички популизам, од која до ден-денес не може да излезе. Економските реформи на Ѓинѓиќ беа наменети да воведат демократски систем на владеење, вклучувајќи го и неговиот верен придружник - пазарниот капитализам.
Постоењето на пазарна економија во Србија директно зачува минимум демократија, која е под сериозен притисок од владејачката партија во последните десет години. Политиката и економијата станаа испреплетени и тешко е да се разделат додека размислуваме за обликувањето на општеството. Премиерот Ѓинѓиќ ја задолжи својата земја кога го презеде целиот товар на тој дел од општеството што настрада поради неопходната економска транзиција. Тој е џин на српската политика затоа што не му се предаде на популизмот. Тој се жртвуваше за изградба на модерна, пазарно ориентирана Србија. Сите други политички лидери што дојдоа на власт по неговата смрт имаа корист од семето на неговите реформи. Највисоката стапка на раст на српскиот БДП во историјата е забележана во 2004 година, веднаш по атентатот на премиерот Ѓинѓиќ, и е непосредна позитивна последица на неговите реформи. Тој скок на БДП е речиси еднаков на падот на БДП од 9,4 отсто за време на бомбардирањето на Србија во 1999 година. Благодарение на пазарните реформи, Србија не се лизна целосно во авторитаризам бидејќи во голема мера зависи од учеството во европската пазарна економија. Вредноста на увозот и извозот на Србија и ЕУ во 2021 година изнесуваше околу 30 милијарди евра, додека со Русија беше на ниво од приближно 2,4 милијарди евра. Директните странски инвестиции во Србија во последната деценија, од 2010 до 2020 година, забележаа пад од 64 отсто од инвестициите од земјите-членки на ЕУ, додека за тоа време уделот на Русија беше приближно 7,5 отсто. Пазарните реформи на Ѓинѓиќ создадоа рамка за економската меѓузависност на демократска Европа и Србија, нивната содржина беше пополнета и проширена со текот на времето, со што се спречи устоличувањето на новиот Слободан Милошевиќ, кој ќе гледа кон автократскиот Исток.
Како е во Русија, каде што владее државниот капитализам?
Економскиот ум размислува за слободна акција на пазарот, дури и ако тоа е бизнис-план за локална цвеќарница, но колку време ќе биде потребно за слободната економска иницијатива да добие форма на политичка? Советскиот Сојуз и неговата преовладувачка номенклатура го уништија секој белег на слободно размислување, како во економската, така и во политичката и социјалната сфера. Југославија не го направи тоа, па Југословенот во суштина остана мал сопственик, член на таканаречената малограѓанштина. Тоа беше ембрион од кој, под соодветни демократски услови, можеше да излезе буржоаска класа.
Пред сè, југословенската економија беше неефикасна бидејќи беше поврзана со еднопартиски државен апарат. Конкуренцијата, и во политиката и во економијата, е поттик за ефикасност. Доколку претприемачот нема конкуренција, тој има монополска позиција и може да понуди услуги со понизок квалитет по највисоки цени. Така е и со една партија што ја држи целата власт во свои раце. Таквата партија брзо се корумпира и затоа што нема или не дозволува замени, продира во секоја пора на економијата и општеството. Таа се стреми да корумпира што е можно повеќе граѓани за да ги привлече кон себе, па тие потоа ќе станат соучесници во нејзиниот голем подвиг за вечен опстанок на врвот на пирамидата.
Русија немаше свој Ѓинѓиќ затоа што Борис Елцин стана национален популист од својот втор мандат во 1996 година. Приватизацијата во Русија беше спроведена на таков начин што создаде нова класа на постојани владетели во сенка поврзани со јадрото на Комунистичката партија - олигарсите. Моќта на олигарсите не го преживеа доаѓањето на власт на автократот Владимир Путин во почетокот на новиот милениум. Со национализацијата на компанијата на Михаил Ходорковски, „Јукос“, Путин испрати јасен сигнал до поранешните олигарси - тие ќе ѝ служат на неговата влада или ќе бидат потиснати и нивните средства ќе бидат национализирани. Оттогаш во Русија всушност нема олигарси, бидејќи самиот поим означува политичка моќ во рацете на сопствениците на големиот капитал, кој не постои во Русија. Во таа земја беше воспоставена диктатура на еден човек. Целиот државен апарат, од регионалните гувернери до парламентот и владата, вклучувајќи ги и сите сопственици на голем капитал што работат со државата или во кои државата има удел во сопственичката структура, му е подреден.
Така, во Русија, автократската влада се развиваше паралелно со воспоставувањето на државниот капитализам - систем во кој државата е главен капиталист, ја презема главната иницијатива, а надвор од него можат да постојат само мали и микропретпријатија. Бидејќи руската економија првенствено е фокусирана на извозот на енергетски производи (околу 50 отсто од буџетскиот приход), државата ги поседува најголемите компании за производство и извоз на гас, „Газпром“, и на нафта, „Роснефт“, како и други нафтени компании, како што се на пример „Лукоил“, „Сургутнефтгаз“, „Татнефт“ и „Руснефт“, директно поврзани со владејачкиот режим, а Путин, како олицетворение на руската држава, има директно влијание врз поголемиот дел од државната економија. Воената економија го зголеми уделот на наменската индустрија во БДП на Русија, што беше придружено со ново законодавство, кое му даде овластување на министерот за индустрија да наметне надворешен менаџмент на сите компании поврзани со военото производство.
Што ќе се случи со Путин? Таа приказна ќе мора да почека.
Преведе Владимир Николоски
