Даноците се јавен приход кој произлегува од обврската што ја наложува државата кон граѓаните и претпријатијата задолжително да издвојуваат дел од својот приход, промет или имот за задоволување на државните потреби. Собирањето даноци е основен начин за земјите да генерираат јавни приходи што овозможуваат финансирање инвестиции во човечки капитал, инфраструктура и обезбедување услуги за граѓаните и бизнисите.
Со други зборови, без даноците би немале пари за редовните фискални расходи од буџетот, за изградба на патишта и пруги, не би функционирал здравствениот систем и не би се граделе болници, би немале бесплатно основно и средно образование и пари за изградба на училишта и би немало од каде да се финансираат сите останати услуги кои ги дава државата на граѓаните и на компаниите.
Основни елементи на секој даночен систем
Основни елементи на секој даночен систем се предметот на оданочување, даночниот обврзник, даночната основица и даночната стапка.
Предмет на оданочување
Предмет на оданочување се: приходите, прометот и имотот. Определување на предметот (објектот) на оданочување значи истовремено определување и на видовите даноци кои ќе се плаќаат.
Во минатото, земјоделството било најважна дејност, а земјата најзначаен имот, па затоа и предмет на оданочување главно била земјата и приходите од земјата, а подоцна и другите видови имот како што се зградите, капиталот, приходите. Со тек на времето значајно пораснала и улогата на потрошувачката, односно прометот. Државата посебно воведувала и наплатувала данок на некои производи на кои имала монопол, како што биле солта и тутунот. Државата наплаќала царини, трошарина, патарина и други слични давачки кои имат облик на данок на потрошувачка.
Даночен обврзник
Важно прашање за секој вид данок е - кој е даночниот обврзник, или даночен исплатител, на чив товар паѓа данокот, но и кој треба да го плаќа данокот?
Носители на даночната обврска се субјектите кои остваруваат некоја дејност и имаат различен организациски облик, како и граѓаните.
Даночна основица
Даночна основица е оној обем и износ од предметот на оданочување врз кој се пресметува данок. На пример, даноците на потрошувачка (индиректните даноци) вообичаено е да се плаќаат на извршениот промет на добра или услуги, а данокот на доход (директни даноци) да се плаќа на сите приходи што ги има граѓанинот по сите основи во текот на една година..
Даночна стапка
Даночната стапка е процентот, делот што треба да се плати во вид на данок на утврдента даночна основа. Ако даночната стапка е утврдена на 10 проценти, тоа значи дека толкав процент применет на даночната основа треба да се плати како данок на државата. Најчесто се пратикуваат два вида даночни стапки: пропорционални и прогресивни.
Плаќањето на данок по пропорционална стапка значи да се плаќа данок секогаш со иста стапка, независно од големината на прометот или приходот. Прогресивните стапки главно се користат за оданочување на доход, добивки или приходи, и значат примена на стапки кои се зголемуваат со зголемување на основата, според износи лимитирани со закон.
Историја на современиот даночен систем
Современите даночни системи во најголем дел доживуваат развој во периодот помеѓу 1930 и 1960 година. Тогаш, за прв пат се воведени и две важни иновации во даночната област на глобално ниво - данокот на доход и данокот на додадена вредност (ДДВ).
Во почетокот на 90-тите години од минатиот век, со воведување на новиот економски систем во Македонија, се воведе и нов фискален систем, заснован на принципите на пазарна економија, приватна сопственост и самостојност на економските субјекти. Во 1994 година отпочнува првата реформа на даночниот систем на Македонија со новиот Закон за персонален данок на доход (ЗПДД), Законот за данокот на добивка (ЗДД), Законот за даноците на имот, и кога отпочнува да функционира Управата за јавни приходи (УЈП) како институција надлежна за утврдување, наплата и контрола на даноците во Македонија за сите даночни обврзници.
Како најголема реформа на македонскиот даночен систем се смета воведувањето на данокот на додадена вредност на 01 април 2000 година (ДДВ-то го заменува претходниот данок на промет на производи и услуги) и новиот систем на оданочување на добрата подложни на акциза во 2001 година.
Видови даноци во Македонија
Поделба на даноците во нашиот даночен систем, според податоците на Управата за јавни приходи, е сведена на даноци на доход (директни даноци) даноци на потрошувачка (индиректни даноци), даноци на имот и придонеси од задолжително социјално осигурување.
Даноци на доход
Даноци на доход или директни даноци во Македонија се данокот на личен доход и данокот на добивка.
Данок на личен доход
Доходот на граѓаните се оданочува со данокот на личен доход кој се плаќа годишно на збирот на доходот од сите извори, остварен во земјата и во странство како: доход од работа, доход од самостојна дејност, доход од авторски и сродни права, доход од продажба на сопствени земјоделски производи, доход од права од индустриска сопственост, доход од закуп и подзакуп, доход од капитал, капитални добивки, добивки од игри на среќа, доход од осигурување и друг доход.
Обврзник на данокот на доход е секое физичко лице резидент на Република Северна Македонија за доходот што го остварува во земјата и во странство.
Обврзник на данокот на доход, е и трговец поединец, како и физичко лице кое се занимава со земјоделска дејност, со занаетчиска дејност и лице кое врши услуги или слободно занимање. Обврзник на данокот на доход е и физичко лице кое не е резидент на Република Северна Македонија за доходот што е остварен на територијата на Република Северна Македонија. Обврзник на данокот на доход е и физичко лице кое непријавено врши дејност и остварува доход кој подлежи на оданочување според одредбите на Законот за данокот на личен доход.
Период за кој се пресметува данокот на личен доход е една календарска година.
Даночна основа за утврдување на данокот на доход претставува збир на бруто-доход остварен по сите основи (во пари, во хартии од вредност, во натура или во некој друг вид) во земјата и во странство, во текот на даночниот период, намалена за износот на: придонесите од задолжително социјално осигурување, даночното намалување и нормираните или стварните трошоци предвидени со закон.
Од 2023 година стапката на данокот на личен доход за сите видови на доход изнесува 10 проценти, освен за добивките од игри на среќа кој изнесува 15 проценти.
Данок на добивка
Согласно Законот за данокот на добивка, обврзник на данокот на добивка е правно лице (субјект) - резидент на Македонија кој остварува добивка од вршење на дејност во земјата и странство и постојана деловна единица на странско лице за добивката што ја остварува од вршење на дејност на територијата на Македонија.
Утврдувањето на данокот на добивка се врши за целата деловна година. Даночните обврзници плаќаат и месечни аконтации на данокот на добивка, за месеците февруари – декември во тековната година, и за месец јануари во наредната година, според висината на даночната основа утврдена во даночната пријава составена за претходната година.
01.01.2008 година наваму, данокот на добивка изнесува 10 проценти, доколку со меѓународните договори за одбегнување на двојното однаночување/ослободување, не е поинаку определено.
Даноци на потрошувачка
Даноци на потрошувачка или индиректни даноци во Македонија се данокот на додадена вредност (ДДВ), акцизите и царините.
Данок на додадена вредност
ДДВ се наплаќа во сите фази на производството и трговијата, како и во целокупниот услужен сектор. Преку инструментот на одбивка на претходниот данок се одбегнува даночното оптоварување во целокупниот претприемачки домен. Согласно со неговата цел, ДДВ ја оптоварува целокупната приватна и јавна крајна потрошувачка, како и крајната потрошувачка во претприемачкиот домен, доколку согласно законот не е растоварена преку одбивката на претходниот данок.
Со ДДВ се оданочува прометот на добра и услуги кој се врши со надоместок во земјата од страна на даночниот обврзник, во рамките на неговата стопанска дејност и увозот на добра.
Даночен обврзник е лице кое трајно или повремено самостојно врши стопанска дејност, независно од целите и резултатите од оваа дејност.
Во зависност од остварениот промет во претходната година или претпоставениот промет на почетокот на вршењето на дејноста, даночниот период може да биде еден месец или три месеци.
Даночна основа е вкупниот износ на надоместокот што е добиен, или што треба да се добие за прометот, во кој не е вклучен данокот на додадена вредност.
ДДВ се пресметува со примена на пропорционални даночни стапки врз даночната основа за оданочивиот промет на стоки и услуги и увоз и тоа со општата даночна стапка од 18 проценти и со повластените даночни стапки од 10 и 5 проценти.
Акцизи
Од 1 Јануари 2010 година, акцизите како јавна давачка која ја администрираше Управата за јавни приходи преминаа во надлежност на Царинската управа.
Обврзник на акциза е имател на акцизна дозвола, лица кои увезуваат акцизни добра, производител или увозник на добра за кои акцизата се плаќа при користење на контролните марки,
Акцизите се посебен вид на данок кој се наплатува посредно или непосредно на потрошувачката на посебна група добра како што се минералните масла, алкохолот и алкохолните пијалоци, тутунските добра и патничките автомобили.
Акцизните добра се подложни на акциза со нивното производство на акцизната територија или со нивниот увоз. Акцизата воглавно настанува кога добрата подложни на акциза го напуштаат акцизниот склад или се трошат во него, кога се произведуваат надвор од акцизен склад, кога е утврден кусок, кога престанува да важи акцизната дозвола, или кога се транспортираат надвор од законски регулираната постапка
Акцизата се плаќа како специфична акциза на минерални масла, по единица мерка литар, означени со нивните тарифни броеви, специфична акциза на пиво, вино, меѓупроизводи и етил алкохол, по единица мерка литар/степен алкохол или литар/степен екстрат за пиво, комбинирана акциза за тутунски добра, по единица количина и преоцент од малопродажна цена и прогресивни стапки, зависно од вредноста на патничките автомобили.
Акцизата на меѓупроизводи и етил-алкохол и на тутунски добра се плаќа со користење на контролни марки. Период за кој се пресметува и плаќа акциза е еден календарски месец во кој настанала акциза или акцизата се плаќа со користење на контролни марки.
Царини
Надлежна за спроведување на системот на царини е Царинската управа на Македонија, која како и другите царински служби во светот, е задолжена да ги штити финансиските интереси на Македонија, сигурноста, здравјето и животот на граѓаните, да ги поддржува економските активности и да ги штити од нелојална конкуренција, како и да придонесува кон зголемување на нивото на конкурентност на македонската економија.
За разлика од другите видови на даноци, на кои основна функција им е фискалната, кај царините, како еден вид данок, таа функција е споредна, а основната им е заштитната функција. Увезениот производ се оптоварува со износ на пропишаната царина и, затоа, во споредба со истиот домашен производ е можно да има повисока цена со што му се намалува конкуретноста, што е и основната функција на царината.
Предмет на царинење, односно на оданочување е увозот на стоки (ретко извозот), а основицата на царината е вредноста на увезената стока.
Како обврзници се јавуваат сите физички и правни лица кои увезуваат стоки од странство.
Притоа, предвидени се олеснувања или осободувања за определени стоки, како на пример, за личниот багаж на патниците, за инвалидски помагала или за стока до определен паричен износ, за определени случаи или за некои граѓани, како што се дипломатските и конзуларните службеници, вработените во странство.
Царинската тарифа, како многу важен елемент на царинскиот систем, се усогласува со правилата на Светската трговска организација и со Комбинираната номенклатура на ЕУ.
Даноци на имот
Во групата на даноци на имот во Македонија спаѓаат данокот на имот, данокот на промет на недвижности и данокот на наследство и подарок.
Данок на имот
Данокот на имот е годишен данок кој се плаќа на недвижен имот, со исклучок на оној недвижен имот кој е таксативно наброен како ослободен од овој вид на данок.
Даночен обврзник е правно или физичко лице, сопственик, или во одредени случаи корисник или плодоуживател на имотот.
Основа за пресметување на данокот на имот претставува пазарната вредност на недвижниот имот која ја утврдува Комисија формирана од Советот на конкретната општина односно од Советот на градот Скопје, која работи согласно пропишана Методологија за утврдување на пазарнатата вредност на недвижниот имот.
Даночната стапка е пропорционална и се движи од 0,10 до 0,20 проценти. Надлежен за утврдување на висина на стапката е Советот на соодветната општина, односно Советот на градот Скопје.
Данок на промет на недвижности
Данок на промет на недвижности се плаќа на секој пренос, со или без надоместок, на правото на сопственост, како и на друг начин на стекнување на недвижности помеѓу правни и физички лица.
Вообичаено продавачот на недвижноста - правно или физичко лице, е даночниот обврзник за данокот на промет на недвижности. При тоа постојат исклучоци (уредени со закон) каде обврзник може да биде и купувачот доколку е тоа предвидено со купопродажниот договор. Исто така, при замена на недвижности, обврзник на данокот е оној учесник кој дава во замена повредна недвижност.
Основа за пресметување на данокот е пазарната вредност на недвижноста во моментот на прометот. При замена на недвижности даночна основа е разликата на нивните пазарните вредности, а во случај на продажба на недвижност во стечајна и во извршна постапка, даночна основа по која се пресметува данокот на промет на недвижности е постигнатата цена по пат на јавно наддавање или цената утврдена со непосредна спогодба во случај на две последователни неуспешни постапки на јавно наддавање.
Стапката со која се пресметува данокот е прополционална и изнесува од 2 до 4 проценти. Правото на одлучување за висината на стапката го има Советот на соодветната општина, односно Советот на градот Скопје.
Данок на наследство или подарок
Целокупниот недвижен имот како и правото на плодоуживање и користење на недвижниот имот, кој наследниците го добиваат во наследство врз основа на Законот за наследување, односно примателите на подарок го добиваат како дар врз основа на договор за подарок, е предмет на оданочување со данок на наследство и подарок.
Овој вид на данок се плаќа и доколку се наследат или се примат како подарок готови пари, други парични побарувања, хартии од вредност и друг подвижен имот, под услов да нивната пазарна вредност е повисока од износот на едногодишната просечна плата во РМ во претходната година.
Обврзник на данок на наследство и подарок е секое физичко и правно лице – резидент на Македонија кое наследува одреден имот или пак прима имот на подарок, како и странско физичко и правно лице – нерезидент, за оној недвижен и подвижен имот на територија на Македонија кој го наследува или пак прима на подарок
Основа за пресметување на данокот на наследство и подарок претставува пазарната вредност на наследениот, односно на подарок примениот имот, согласно пропишаната Методологија, која вредност се намалува за долговите и трошоците што го товарат имотот кој е предмет на оданочување.
Стапката е пропорционална и различна во зависност од наследниот ред. Доколку станува збор за обврзник од втор наследен ред таа се движи од 2 до 3 проценти, а доколку обврзникот е трет наследен ред или пак не е во никакво сродство со оставителот, односно со подарокодавателот, се движи од 4 до 5 проценти. Наследниците од прв наследен ред се ослободени од данок. Советот на соодветната општина односно Советот на градот Скопје, со одлука ја утврдува висината на даночната стапка.
Придонеси од задолжително пензиско и социјално осигурување
Придонеси се јавни давачки кои обврзникот за пресметка и уплата ги плаќа од остварените бруто-надоместоци од работен однос на сметките на соодветните социјални фондови и кои претставуваат основа за остварување на тековни и идни права на осигурениците - права на здравствена заштита, на користење пензија или надоместок во време на невработеност.
Во придонесите од задолжително социјално осигурување спаѓаат оние за пензиско и инвалидско осигурување врз основа на тековна исплата (18,8 проценти), здравствено осигурување(7,5 проценти), здравствено осигурување во случај на повреда на работа и професионално заболување 90,5 проценти), осигурување во случај на невработеност (1,2 проценти) и стаж на осигурување кој се смета со зголемено траење (од 1,57 до 9,4 проценти).
.webp){kind=icon}
