Економија

Филмската индустрија во регионот: Низ трње до ѕвездите

22 октомври 2024, 06:00

Југословенска кинотека

Hana Stevović

Иако сите земји од регионот Адрија главно се соочуваат со исти предизвици во однос на финансиите и поддршката, сепак износите со кои ја поддржуваат својата филмска индустрија значително варираат. Секоја од државите постигнала завидни успеси, особено ако ги земеме предвид расположливите средства. Но од сите делови од регионот велат дека за поуспешна и почеста соработка со големите меѓународни продукции е потребна поголема поддршка.

Помалите вложувања во филмската индустрија во земјите како Босна и Херцеговина, Македонија и Словенија дополнително го отежнуваат пласманот на филмовите надвор од границите на регионот. Тие финансиски ограничувања често резултираат со недостиг од институционална поддршка, неадекватна инфраструктура и ограничени ресурси за промоција на меѓународно ниво, па тие тешко стигнуваат до публиката надвор од регионот.
Од друга страна, Србија и Хрватска повеќе вложуваат во филмската индустрија, особено во мерки за поттикнување на домашните и странските продукции, што се покажа исплатливо и за нивните државни буџети.

Холивудската продукција често го препознава потенцијалот на регионот Адрија за снимање аудиовизуелни парчиња, па во Хрватска и во Словенија се снимаа дури и серии како „Игра на тронови“ („Game of Thrones“) или „Вештерот“ („The Witcher“), но големите продукции најчесто го користат регионот како заднина за други делови од светот.

Хрватска

Хрватското министерство за култура од година на година ги зголемува средствата за поддршка на производството на аудиовизуелни дела.

„Кога ја презедов мојата улога во ХАВЦ (Хрватски аудиовизуелен центар) во 2019 година, буџетот изнесуваше 9,4 милиони евра, а во 2024 располагаме со сума од 15,5 милиони евра за националната програма. Третина од износот е обезбеден надвор од буџетските извори и новиот закон за електронски медиуми, а тука мислам на придонесот што стриминг-платформите мора да го обезбедат за национална продукција во вкупен износ од четири отсто од приходите остварени во Хрватска, но и учеството на комерцијалните телевизии со национални концесии во износ од пет отсто за задолжителни вложувања во независни продукции“, објасни директорот на ХАВЦ, Кристофер Петер Марциќ.

Од 2012 до 2023 година во рамките на програмските поттикнувања во Хрватска се снимени 123 проекти, за чие производство се потрошени 257,2 милиони евра.

Освен што се подобрува состојбата во оваа земја, хрватскиот филм сè повеќе е признаен и препознатлив и на меѓународен план. Хрватска стана еден од најпосакуваните копродукциски партнери во овој дел од Европа.
„Последен, но и најдобар пример за тоа е ’златната палма’ во Кан, каде што за Хрватска првпат ја освои тимот од филмот ’Човекот што не можеше да молчи’ (’Čovjek koji nije mogao šutjeti’), на режисерот Небојша Слијепчевиќ и продуцент од куќата ’Антиталент’. Две години претходно ’Мурина’ (’Murina’) на Антонет Аламат Кусијановиќ од истата продукциска куќа освои ’златна камера’ за најдобар дебитантски филм во Кан, што несомнено беше голем ветер во грбот за домашниот филм во странство“, објаснува Марициќ.

Гледачите се враќаат во кината

Хрватската кинематографија во минатите години оствари значителен успех - домашните филмови ги виделе 278.053 гледачи, што ја позиционира 2023 година како трета најуспешна година од основањето на Хрватскиот аудиовизуелен центар.

Најгледани хрватски филмови во минатата година се „Дневникот на Паулина П.“ („Dnevnik Pauline P.“) на режисерката Невена Хитреца и анимираниот филм „Штурецот и мравката“ („Cvrčak i mravica“) во режија на Лука Рукавина.

Најскап хрватски филм е филмот „Богородица“ („Gospa“) од 1995 година, на режисерот Јаков Седлар - буџетот му бил 4,8 милиони долари. Станува збор за животна приказна на братот Јозо Зовко, кого во 1980-тите години го затвориле и мачеле комунистичките власти бидејќи им верувал на исказите на децата дека им се прикажала Богородица. Во филмот глумеа светски познатите актери Мартин Шин, Мајкл Јорк и Морган Ферчајлд. Светската премиера на филмот се одржа во најголемата сала „Радио сити мјузик хол“ („Radio City Music Hall“) во Њујорк, која има 5.375 места и беше распродадена, а филмот имаше и редовна кинодистрибуција во САД.

„Во последните неколку години гледаме пораст на успехот на дебитантските филмови, што ни говори дека вложувањето во младите авторки и автори и нивните оригинални, интересни и општествено релевантни приказни се многу исплатливи“, објаснува Марциќ. „Од бројките од минатата година научивме дека домашната кинопублика е жедна за домашни филмови за деца, а добро помина и првиот хрватски анимиран филм изработен во 3Д-техника“.

Хрватска стана омилена сцена

Атрактивноста на Хрватска како локација за снимање филмови повеќе не е новост. Во изминатите 12 години се снимени123 филма и серии, а државата од тоа профитирала со 260 милиони евра.
Списокот на филмови и на серии навистина е импресивен: „Војна на ѕвездите“ („Star Wars“), „Мама миа“ („Mamma Mia“), „Робин Худ“ („Robin Hood“), но серијата „Игра на тронови“ („Game of Thrones“) ги собори сите рекорди. Немерливо е нејзиното влијание на Дубровник, кој во серијата претставуваше кралско пристаниште. ХАВЦ проценува дека позитивните ефекти од таа серија за хрватскиот туризам изнесуваат најмалку 400 милиони евра.

Иако туризмот во Хрватска е значителен извор на приходи, филмската индустрија има простор да обезбеди уште поголем прилив во економијата. Филмските проекти се големи и скапоцени, затоа веќе многу години сон на филмските работници е едно големо филмско студио.

Босна и Херцеговина

Филмската сцена во Босна и Херцеговина (БиХ) има многу добра позиција во европската и светската филмска индустрија, па во однос на состојбата во државата филмската индустрија е неочекувано добра и поврзана. Кинематографијата на БиХ има доста успеси на меѓународната сцена, го има значајниот Филмски фестивал во Сараево (СФФ), како и значајни филмови и автори, меѓутоа на ниво на официјална статистика не постои единствена слика за тоа што всушност се случува. Тоа е еден од проблемите со кои се соочуваат самите актери, како и сите оние што на некој начин се поврзани со филмот директно или индиректно.

Експертите од оваа област велат дека вложувањата во кинематографијата се минимални, успесите што ги остваруваат учесниците се немерливи, но последиците од неадекватните вложувања многу се чувствуваат. Тие потсетуваат дека имаат професија што веќе умира и мора да увезуваат, бидејќи не се инвестира во нив. Има премалку квалификувани сценографи и костимографи, шминкери. Потоа, голем е и недостигот од луѓе што се занимаваат да речеме со колор корекција на слики, со дизајн на звук и слично. Како најчеста причина зошто младите луѓе не гледаат можност да се вработат во овој сектор се токму малото вложување и, на крајот, многу ниските хонорари. Незадоволни со состојбата, филмските работници обединети преку Здружението на режисерки и режисери во БиХ неодамна го вперија прстот во Владата, обвинувајќи ја за уништување на кинематографијата и за недостиг од адекватно финансирање.

И покрај тоа, поединечни податоци покажуваат дека планираниот буџет за 2024 година за Федерацијата за кинематографија на БиХ изнесува околу 2,5 милиони евра. Од Здружението велат дека во однос на регионот издвојувањата за филмови во БиХ се минимални и моментално изнесуваат 1,51 милион евра.

Без оглед на сите недостатоци, режисерите и глумците работат врвно. Успехот на режисерите се гледа и преку наградите, а филмот „Ничија земја“ („Ničija zemlja“) од 2002 година на режисерот Тановиќ доби „оскар“ за најдобар странски филм.

Анила Гајевиќ, директорка на агенцијата „Зона“, прва агенција за таленти во БиХ, за „Блумберг Адрија“ вели дека филмската и ТВ-индустријата во светот поминале многу турбуленции, почнувајќи од пандемијата на ковид, па до штрајковите во Холивуд. Тоа се одразило и на американските продукции, кои претходно многу почесто снимале во Европа, каде што порано имале среќа да играат и домашни глумци.

На прашањето за состојбата со домашната филмска индустрија, Гајевиќ вели дека, за жал, и филмската и ТВ-индустријата се соочуваат со пречки и проблеми поради финансирањето од институциите. Таа појасни дека и јавните сервиси се исто така во тешка позиција. Но, и покрај проблемите, Гајевиќ вели дека се забележуваат некои одлични проекти што годинава ќе имаат премиера или штотуку завршиле со снимање.

„Резултатите во однос на вложувањата секогаш се над очекувањата. Нашите филмови редовно остваруваат успеси, како што беше последниот голем успех на филмот ’Кво вадис, Аида’ (’Quo Vadis, Aida’). Годинава на СФФ видовме неколку босанскохерцеговски филмови што се снимени со минимални средства“, рече таа.

Јасмина Жбаниќ е босанскохерцеговска режисерка позната по филмови што обработуваат теми од воениот и повоениот период во БиХ, како што е „Кво вадис, Аида“ („Quo Vadis, Aida“) од 2020 година, филм што беше номиниран за „оскар“ за најдобар филм на странски јазик.

Глумци на светски глас, финансирање мизерно

Кога станува збор за глумците што живеат во Босна и Херцеговина а имаат интернационална кариера, списокот не е краток. Глумци што во последните години снимале во големите европски или американски продукции се Феџа Штукан, Аднан Хасковиќ, Селма Алиспахиќ, Александар Сексан, Ермин Браво, Ермин Сијамија, Ванеса Глоџо и други. Гајевиќ вели дека пазарот денес е отворен глобално за сите и нуди можност снимки од аудиции да се направат дома и да се пратат електронски, а постојат и онлајн аудиции, односно можностите се значително повеќебројни отколку пред дваесетина години.

Глумецот Феџа Штукан за „Блумберг Адрија“ вели дека за еден актер е важно да има добра биографија со која ќе му се отворат вратите од филмската индустрија.

„Биографијата е таа што го прави глумецот глумец. Не постои тарифа за која некој ќе ве купи за некоја улога, туку како ќе успеете да се договорите. Доста зависи од буџетот, но и од преговарачките способности на агентот“, вели Штукан, нагласувајќи дека големите проекти обично бараат големи кастинзи, односно многу глумци од регионот да добијат можност да се појават на кастинг. Другото, како што вели, зависи од подготвеноста, од талентот и од тоа дали според мислењето на режисерот се вклопувате во целокупниот концепт.

Како глумец што работел за многу продукции, особено за холивудската, Феџа Штукан вели дека тоа како некој се однесува со нашите актери и тоа како се претставени во светот во голема мера зависи од важноста на улогата и, како што веќе истакна, од самата биографија на глумецот.

Кога станува збор за домашната филмска продукција, Штукан вели дека вложувањата во неа се пресмешни, како и дека генерално не се посветуваат доволно внимание и интерес во секторот култура.

„Вложувањата се пресмешни, мизерни, немам прецизен збор. Се сомневам дека некогаш ќе успееме да се освестиме кога станува збор за важноста на културата и на образованието. Нашите идентитети не се базираат на знаења и на напредок, туку токму на спротивното - незнаење и стагнација, тоа е предуслов за формирање и одржување на клеронационалистичкиот наратив. На тоа се трошат сите расположливи ресурси, па за културата не останува многу“, вели Штукан.

Словенија

Словенија се вбројува во државите со најмали диверзификувани издвојувања за филм, а буџетот е меѓу најниските во Европа. Словенија има и систем за поддршка преку кој на странските филмови им враќа 25 проценти од вкупните трошоци.

Словенечкиот филм моментално се финансира исклучиво од државен буџет, од каде што за филмскиот центар во 2023 година се издвоија нешто помалку од девет милиони евра.

Меѓу најголемите холивудски продукции што работеле во Словенија во последните години се филмот „Унијата“ („The Union“, со Марк Валберг и Хали Бери) на „Нетфликс“ (Netflix), кој се снимаше во Пиран пред две години, а излезе токму сега. Тоа наедно е и филм што доби најголем поврат, повеќе од два милиона евра, а во државата остави десет милиони евра. За значењето на таквите продукции за економскиот развој сведочи и тоа што Министерството за економија на Словенечкиот филмски центар (СФЦ) во 2022 година му одобри посебна исплата на средства за тоа бидејќи повратот на тие трошоци целосно би го исцрпел буџетот.

Меѓу другите интересни продукции беше и снимањето на „Вештерот“ („The Witcher“) во Предјамскиот замок близу Постојна. Нивната продукција доби надомест од 473.311 евра, а филмот „Бесконечна бура“ („Infinite Storm“) со Наоми Вотс доби поврат за трошоците во износ од 621.733 евра.

Недостиг од стручен кадар

Проблемите во Словенија се кадровски недостиг, бирократизација, распрсканост на институциите и ограничен капацитет на јавните студии „Виба филм“ (Viba film), кои не го задоволуваат нивото на побарувачка.

Словенечкиот филм моментално се финансира исклучиво од државен буџет, од каде што за СФЦ во 2023 година се одвоија нешто помалку од девет милиони евра.

Наградите на словенечките режисери на глобално ниво, меѓу кои моментално најзвучни се наградите на Уршка Џукиќ и на Катерина Решек-Кукла, позитивно одекнуваат во филмскиот свет. Но, за жал, уметнички наградуваните филмови не генерираат толку пари како американските блокбастери.

Македонија

Ако целиот годишен буџет за филмови во Македонија чини колку просечниот буџет за еден филм во Европа, ако немаме филмски студија, ако недостига соодветна законска регулатива, тогаш повеќе од јасно е дека филмовите од „светски калибар“ не се одлика на македонската филмска индустрија, туку единствено на индивидуалните способности на креативците и евентуално среќа што ќе помогне едно филмско дело да се вивне меѓу ѕвездите. Тоа може да се изведе како заклучок од ставовите на нашите соговорници, експерти и режисери, чие разочарување од поддршката од државата за филмската уметност е повеќе од видливо.

Фактите говорат дека Македонија има скромен фонд на филмови што се одликуваат со интернационален успех. Владимир Ангелов, виш филмолог во Кинотеката на РСМ, член на ФИПРЕСЦИ (Меѓународна федерација на професионални филмски критичари и филмски новинари), смета дека за да биде некој филм од светски калибар, треба многу среќа, а не само филмот да биде добар. Според него, такви се „Пред дождот“, како единствена македонска филмска класика, и „Медена земја“.

„Мислам дека наградите се најрелевантен доказ за успешноста на еден македонски филм. Ако има награди, филмот ќе има дистрибуција и гледаност во светски рамки. Без тоа нашите филмови се осудени на локалните балкански и македонски фестивали и на понекоја проекција во неколкуте кина во Македонија. Дури ни телевизиите немаат интерес за прикажување македонски филмови, ниту, пак, продуцентите имаат желба и интерес да ги понудат“, вели филмологот Владимир Ангелов.

Милчо Манчевски, режисер на повеќе од десетина интернационално наградувани долгометражни и краткометражни филмови, меѓу кои „Пред дождот“, кој е прв македонски филм номиниран за „оскар“ и меѓу другите награди се закити со „златен лав“ за најдобар филм на фестивалот во Венеција, вели дека често уметноста и квалитетот не се пресудни за успешноста на едно филмско дело.

„Би сакал да мислам дека за меѓународен успех на филм од мала земја е најважен квалитетот на самиот филм. Меѓутоа, праксата нè подучува дека не е секогаш така, дека фестивалската политика, дека идеологијата што преовладува, како и позитивните и негативни предрасуди исто така играат улога. Што се однесува до публиката, моето искуство е дека морам да работам за две различни публики, домашната и странската, кои, за жал, имаат свои фиксни очекувања, а кои произлегуваат од географијата, а не од уметноста“, вели режисерот Милчо Манчевски.

Филмската индустрија е како сираче

Најголемите критики во македонската филмска индустрија одат на конто на државата, односно недоволната и често несоодветна поддршка на филмската индустрија. Конкретно, за Агенцијата за филм годинава за финансирање проекти од филмската дејност се одвоени 131.400.000 денари, односно околу 2,13 милиони евра, што претставува само 2,76 проценти од буџетот на Министерството за култура и туризам. Оттаму велат дека во наредниот период ќе се подготви стратегија за развој на македонската филмска продукција.

„За да го објаснам пластично проблемот со финансиите ќе кажам дека просечно чинење на еден филм во Европа во 2020 година е колку што изнесува целиот буџет за филм на Македонија“, вели филмологот Ангелов.

И режисерот Манчевски како најслаба алка во синџирот на филмската индустрија го потенцира менаџирањето со државните пари.

„Таленти има, ама најслаби алки во синџирот се сценариото и администрирањето со индустријата и со државните пари. На сценаријата им недостигаат храброст и личен став, честопати се небаре пишувани по нарачка за она што ќе помине кај странскиот нарачател (фонд, фестивал, дистрибутер). Администрирањето т.е. Агенцијата за филм е терминално заразена со корупција“, вели режисерот Милчо Манчевски.

Но има филмови чиј успех им пркоси на малите финансии. Токму таков е „Лена и Владимир“ на режисерот Игор Алексов. Тоа е негов дебитантски долгометражен филм, кој веќе собра четири награди од меѓународни филмски фестивали. Целокупниот процес на создавање на филмот траеше седум години, главно поради недостигот од пари. Иако за овој филм биле проектирани 400.000 евра со кои делото, според режисерот, ќе добиело поголема продукциска вредност, од Агенцијата за филм добиле само 244.000 евра. Потоа, со помош на копродукција од Србија, во износ од 38.000 евра, филмот лани конечно беше завршен.

Нема заработка

„Треба да се сменат постојниот филмски закон и некои од правилниците или непишаните правила што се следат. Со години веќе чекаме да почне да функционира Асоцијацијата за заштита на авторски и сродни права, која има лиценца осум години, а не е активна. Сите наши соседи имаат такви асоцијации, само ние заостануваме“, вели режисерот Игор Алексов.

Според неговите зборови, најважно е државната Агенција за филм да ја врши својата задача во делот на дистрибуцијата и промоцијата на филмовите. „Нашите проекции на светските маркети најчесто се празни. Агенцијата треба да ги промовира нашите проекции“, вели режисерот Алексов.

Се чини дека многуте кочници на македонската филмска лента креираат состојба во која не ни може да зборуваме за филмска индустрија.

„Индустријата генерално е поврзана со профит и сериско производство и од таа причина не сакам филмската дејност во Македонија да ја нарекувам индустрија. Филмски индустрии имаат големите земји. Мислам дека во Македонија нема филм што заработил профит т.е. што заработил повеќе отколку што чинел“, заклучува филмологот Владимир Ангелов.

Србија

Српската филмска индустрија поминува низ фаза на трансформација, со значајни вложувања во инфраструктура и продукција, а целта е да се привлечат странски инвестиции и да се унапреди домашната продукција. Белград, Нови Сад и други урбани центри во Србија сè повеќе стануваат атрактивни локации за странските продукции, благодарение на поволните услови за снимање, квалитетната филмска работна сила и разновидните пејзажи. Еден од клучните елементи за развој на филмската индустрија во Србија е постоењето на адекватна инфраструктура. Белградските „Авала студиос“ (Avala Studios), како и новите филмски студија, како Филмското студио во Шимановци или „Фајрфлај студиос“ (Firefly Studios), на големите продукции им ги нудат потребните капацитети за снимање.

Владата на Србија исто така вложува во поттикнување на филмската индустрија, а анализите што се спроведуваат секоја година покажуваат дека таквиот потег неколкукратно ѝ се исплати на државата. Програмата за стимулирање овозможува поврат на 25 проценти од квалификуваните трошоци за филмови и серии, додека за проектите со буџет од над пет милиони евра повратот изнесува 30 отсто. Од 2016 година вкупните средства поделени преку поддршката се зголемени за 5,8 пати, достигнувајќи 16,1 милиони евра во 2023 година.

Холивудските блокбастери и помалите филмови трошат милиони во Србија. Тој тренд продолжи и во 2023 година, со сè поголем број продукции што се одлучуваат за Србија како дестинација за снимање, иако годинава тоа забави.

Од Српската филмска асоцијација (СФА) наведуваат дека една од причините е тоа што може да „глумиме“, а друга се локациите поради пристапноста до различна архитектура.

Белград стана атрактивна локација

„По осум години од воведувањето на системот за поддршка за Србија, сега еден од приоритетите е да доведе што повеќе високобуџетни проекти и такви чија целосна изработка или барем дел се одвива токму во Србија“, вели Тања Митиќ од Српската филмска агенција.

Делови од Србија главно стануваат некои други локации: Стара Планина и Тара ги глумеа планините Кашмир и Фуџи, а Белград различни европски престолнини.

„Од сите локации, најмногу се снима во Белград, каде што има одлични хотели, голем број кафулиња и ресторани, како и разновидна архитектура. Белград ги спојува стиловите карактеристични за Централна Европа заедно со социјалистичкиот монументализам и модерните градби“, наведуваат од СФА.

Најпознатите холивудски и меѓународни филмови снимани во Србија ги вклучуваат „Браќата Блум“ („The Brothers Bloom“ - 2008), „Ноемврискиот човек“ („The November Man“ - 2014), „Убав ден да се умре машки“ („A Good Day to Die Hard“ - 2013), „Машина“ („The Machine“ - 2023) и „Кориолан“ („Coriolanus“ - 2011). Меѓутоа, дистрибуцијата на српските филмови во странство не е честа ако се изземат фестивалите и местата каде што постои голема српска дијаспора. Сепак, некои филмови, како филмовите „Тома“ и „Дара од Јасеновац“ („Dara iz Jasenovca“), привлекоа внимание.

Што се однесува до наградите, режисерот Емир Кустурица освои „златна палма“ на Канскиот филмски фестивал за „Татко на службен пат“ („Otac na službenom putu“) и за „Подземје“ („Underground“).

Талентите заминуваат за подобри можности

Додека странските продукции носат значаен приход, домашните филмски креатори често се соочуваат со недостиг од средства, што доведува до тоа многу талентирани филмски работници да ја напуштат земјата во потрага по подобри можности.

Во 2023 година кината ги посетиле над четири милиони луѓе, што е за 14 проценти повеќе од 2022 година, додека заработката била 26 отсто повисока, достигнувајќи 2,3 милиони динари (речиси 20.000 евра). Просечниот билет за кино чини 4,5 евра, а домашните филмови имале удел од 18 проценти. Бројот на кина пораснал за седум.

Некои од најскапите српски филмови се „Свети Ѓорги ја убива ламјата“ („Sveti Georgije ubiva aždahu“), со буџет од пет милиони евра, и „Чарлстон за Огненка“ („Čarlston za Ognjenku“), чиј буџет е околу четири милиони евра.

Српската филмска индустрија има потенцијал да стане уште позначаен играч во регионот и во светот. Меѓутоа, за тоа се потребни дополнителни вложувања, поддршка и едукација на филмските работници, како и решенија за проблемите што го попречуваат развојот на домашната продукција. Сепак, српските филмови имаат сè поголем удел во бруто-домашниот производ (БДП), иако тој удел сè уште не надминува ниту еден отсто од вкупниот БДП на земјата.

Во пишувањето на текстот помогнаа Мирјана Јовеска (Македонија), Данијела Полонијо (Хрватска), Ива Лачан (Словенија) и Ивана Раониќ (Босна и Херцеговина).