Задолжителната воена служба бара од граѓаните што ги задоволуваат пропишаните услови да служат војска одреден период, обично по достигнување одредена возраст. Додека едни земји сметаат дека е неопходна за национална одбрана и за негување патриотизам, други ја критикуваат за прекршување на индивидуалните слободи, наметнување непотребни економски трошоци и нарушување на пазарот на трудот. Сега воениот рок повторно тропа на вратата на Западен Балкан.
Во овој момент политичките лидери на Србија и на Хрватска презедоа формални чекори кон повторно воведување на задолжителниот воен рок. Тие две држави се првите во регионот Адрија што одлучија да го вратат воениот рок за граѓаните во малку изменета форма. И во Белград и во Загреб размислуваат за период на воен рок во траење од три месеци, што е релативно кратка обврска, додека не е јасно колкав број мажи воопшто ќе бидат регрутирани и дали ќе мора да им се придружат и жени. Иако оваа тема е актуелна со години, бидејќи е популарна во конзервативните политички кругови, се чини дека овој пат ќе се оствари, веројатно на почетокот на следната година. Тековниот руско-украински воен судир поттикнува тренд на вртење кон зголемени безбедносни трошоци низ европскиот континент.
Веднаш по Нова година, Генералштабот на Србија прв во регионот најави почеток на официјална иницијатива за воведување воен рок, иако не можеме да тврдиме дека тоа го сторил поради страв од руска инвазија. Затоа останува отворено прашањето кои се вистинските мотиви за таквата одлука. Официјалното образложение на Генералштабот за предлогот за враќање на воениот рок е дека тоа е „со цел да се зголемат одбранбените способности на српските вооружени сили, преку подмладување и подобрување на пополнувањето и обуката на активниот и резервниот состав“. Хрватската влада не се двоумеше долго да тргне по стапките на српските воени функционери, па на 22 јануари министерот на хрватските ветерани Томо Медвед најави дека се размислува за воведување задолжителен воен рок со зборовите: „Безбедносната платформа во целиот свет значително се промени во изминатите две години. Гледаме во која насока ќе се одвива“. Воениот рок во Србија беше суспендиран во 2011 година, додека Хрватска го стори истото тоа неколку години претходно, поточно во 2008 година.
Во регионот на Западен Балкан, како што стојат работите во моментов, ниту една друга земја не планира да го врати задолжителниот воен рок. Словенија прва ја укина оваа граѓанска обврска уште во 2003 година. Црна Гора го укина воениот рок во 2006 година, откако ја напушти државната заедница Србија и Црна Гора. Македонија го укина задолжителниот воен рок истата година како и Црна Гора - во 2006 година. Босна и Херцеговина тргна по стапките на своите соседи и го направи тоа во 2007 година. И во другите балкански земји, како Албанија, Бугарија и Романија, нема обврска за служење воен рок. Исклучок на целиот Балкан се Грција и Турција, кои иако и двете се членки на НАТО, во текот на историјата имале тензични односи, што е главната причина поради која Грција бара од своите граѓани да бидат воено обучени.
Гледано од перспектива на колективната безбедност, Србија е единствената балканска земја што во своите официјални документи е декларирана како воено неутрална земја, што значи дека таа е единствената земја во регионот, со исклучок на Босна и Херцеговина, што не е членка на НАТО. Другите земји од Западен Балкан ја имаат заштитата на овој единствен вистински функционален меѓународен воен сојуз што постои денес. Ако одиме по таа логика, ќе видиме дека и другите европски воено неутрални земји, како Австрија или Швајцарија, исто така во своето законодавство имаат обврска да се служи воен рок. Меѓутоа ниедна од тие две држави во 1990-тите не учествуваше во разорните граѓански војни, кои донесоа само штета и го уназадија целиот регион Адрија. По правило, другите европски земји, како што е балтичката тројка, Финска, Норвешка, Данска (за мал број млади) и Шведска (исто како и во Данска) не можат да го укинат воениот рок бидејќи на нивните граници е експанзионистичката Русија, која со војната против Украина јасно ги обелодени своите намери. Токму деновиве Шведска официјално стана 32-та членка на НАТО.
Само по себе е очигледно дека главниот аргумент за постоење на воена служба е зачувувањето на националната безбедност. Разбирливо е дека земјите што граничат со Русија воведуваат воен рок токму поради таа причина. Но зошто земјите од регионот Адрија би ја вовеле повторно таа обврска, не е сосема разбирливо. Првиот министер за одбрана од нашиот регион што децидно се спротивстави на воведувањето задолжителен воен рок е словенечкиот министер за одбрана Марјан Шарец: „Во Словенија не размислуваме за воведување задолжителен воен рок“, изјави Шарец во февруари годинава. Значи, словенечкото политичко раководство не го чувствува истото ниво на закана како што изгледа чувствуваат српското и хрватското.
Србија веќе неколкупати во изминатите неколку години го подигнуваше нивото на борбена готовност на своите вооружени сили и ги распоредуваше по административната линија со Косово, додека на 29 септември 2023 година американскиот Стејт департмент јавно и на алармантен начин испрати барање до Србија да ги повлече своите трупи подалеку од Косово. Српските власти секако го користат Косово како главен аргумент за широк спектар политички објаснувања, така што можат и во овој случај. Хрватскиот одговор следуваше набрзо по српскиот, но е логичен, бидејќи српските власти не ја пропуштаат можноста да ги критикуваат своите колеги во Загреб, кои не им остануваат должни во одговорите. Логичен редослед на настаните е Хрватска да воведе воен рок ако тоа го направи и Србија, која не е многу пријателски настроена кон неа.
Сепак, не треба да се мисли дека воведувањето воен рок подразбира избувнување на воени судири во регионот Адрија. Нема услови за тоа сѐ додека е загарантирана заштитата од НАТО. Причината за воведување на воениот рок можеби е многу поедноставна и помалку возбудлива - лошата состојба во воените системи на балканските земји. Според официјалните податоци, од 2008 година до денес во Хрватска доброволно воен рок завршиле успешно 9.519 мажи и 1.603 жени. Во Србија бројот на војници што доброволно служат војска е околу 1.200 регрути годишно, а воениот рок трае шест месеци, трипати подолго отколку во Хрватска. На војниците што доброволно отслужиле воен рок во Србија биле компензирани со околу 400 евра, додека во Хрватска тоа изнесувало 700 евра.
Воените експерти се согласуваат дека и на двете армии едноставно им недостига работна сила за непречено функционирање, а во Србија, според Воениот синдикат, професионалната армија ја напуштаат илјадници млади мажи и жени. Задолжителниот воен рок би ги пополнил испразнетите места со минимален паричен надомест. И хрватската и српската армија имаат проблеми со запуштена воена инфраструктура, но воопшто не е неопходно да се обноват сите стари касарни и полигони. Инвестициите во воената инфраструктура ќе зависат од бројот на регрути, а ниту Србија ниту Хрватска немаат потреба секоја година да ги регрутираат сите расположливи воени регрути. Потребите на армијата може да се задоволат само со четвртина од расположливите регрути, и тоа ако се земат предвид мажите, а не и жените.
Можеме да заклучиме дека воениот рок не е до тој степен поврзан со патриотизмот, па дури ни со агресивните намери на земјите од регионот Адрија, туку пред сѐ е изнуден од лошата состојба во армијата, во која малку момци и двојки ја гледаат својата кариера во иднина. Ова тврдење е поддржано и од предложениот краток рок на воена служба, кој не е наменет за создавање борбена сила, туку повеќе за собирање бесплатна работна сила за да го одржи во живот воениот систем што изумира. Воениот рок е всушност поевтин начин за финансирање на воениот систем, секако попристапен од драстичното зголемување на воените расходи, кои би биле неопходни за професионалната војска да го достигне потребното ниво на ефикасност и воопшто да биде привлечна како место за вработување.
.webp){kind=icon}
