Ќе ни побегне ли пензијата: Сигурно одиме кон повисок старосен праг

Новиот германски канцелар Фридрих Мерц и многу премиери низ Европа би биле многу среќни деновиве да чујат совети од креаторот на државните пензии засновани на систем на задолжително осигурување во кој работниците и работодавците уплаќаат во пензиски фонд. Ото фон Бизмарк не е достапен, но логиката што ја следеше кога како железен канцелар на Германија воведе структуриран пензиски систем во 1889 година, се чини дека ги „подучува“ неговите наследници во канцеларската фотелја, и тоа не само во Берлин.

„Секој што пред себе има перспектива за добивање пензија, без разлика колку е мала, во старост и болест е многу посреќен и позадоволен од својата судбина, многу попослушен и полесен за управување“, рече Бизмарк, кој беше суров реалист во политиката, па пензискиот систем не го воведе од грижа за старите лица, туку за да им ги извади политичките карти од рацете на тогаш сè попопуларните социјалдемократи и социјалисти.

Тој не беше никаков херој за старите и немоќните, бидејќи кон крајот на 19 век одредил дека 65 години треба да биде возраста за пензионирање, и тоа, како што наведуваат некои историчари, дури откако добил информации од своите соработници дека повеќето луѓе умираат до таа возраст. Во тоа време малкумина физички работници можеле да очекуваат да живеат многу подолго од 50 години, а само државните службеници успевале да стигнат до шеесеттите години.

Овој суров реализам на Бизмарк преживува до ден-денес во главите на некои европски премиери, министри, директори на пензиски фондови и раководители на големи корпорации. Гледано низ денешни очи и зборувајќи на денешниот корпоративен јазик, пензискиот модел на Бизмарк е едноставен и одржлив. Сè додека денешните времиња не донесоа еден „проблем“ - поранешните работници не умираат доволно брзо.

Во текот на изминатиот век и половина, животниот век на луѓето е значително продолжен, а во исто време и генерацијата бебибум почна да се пензионира, што доведе до сериозно потресување на пензиските системи низ целиот развиен свет или дури и до доведување во прашање на нивниот опстанок. И не само пензиите гарантирани од државата туку и дополнителните пензии што големите корпорации почнаа да им ги обезбедуваат на своите вработени. Едноставно кажано, ниту државните и приватните пензиски фондови ниту корпоративните пензиски шеми се чини дека не можат да ги плаќаат своите обврски многу подолго, а ова стана меѓународен феномен. Феномен што доведе во Европа многу да се зборува за продолжување на возраста за пензионирање барем на 70 години.

Сепак, тоа е исто така една од чувствителните и многу горливи теми од чии пламени се плашат сите политичари на власт. Имено, на крајот од предминатиот век Германците јасно ги негираа зборовите на Бизмарк за „полесно управување“ за оние што се надеваат дека ќе уживаат во пензија, бидејќи тој ја напушти власта една година по воведувањето на пензискиот систем. Денес темата за реформа на пензискиот фонд е исклучително трнлива за владејачките политички елити, иако проблемот со неодржливоста на сегашниот систем се дискутира со децении.

Depositphotos

 

Покрај тоа, првиот голем доказ дека постојниот пензиски фонд се урива можеше да се види точно пред 20 години, кога големите американски корпорации, како што се ИБМ (IBM) и „Веризон“ (Verizon), објавија дека ќе ги замрзнат сопствените корпоративни пензиски аранжмани за сите вработени, повикувајќи ги да ги зголемат придонесите за сопствените приватни пензии.

Во Велика Британија најголемата светска компанија за производство на средства против штетници „Рентокил“ (Rentokil) беше првата што го стори тоа, што во Европа беше перципирано како кошмар и радикално отстапување од вообичаената практика на успешните компании дотогаш. И додека либералните коментатори во тоа време го оправдуваа овој феномен тврдејќи дека „пензиите обезбедени од работодавецот не се вклопуваат добро во капитализмот и корпоративната култура на 21 век“, причините беа јасни за сите. Неодржливоста на сегашните пензиски системи во голема мера се должи на демографијата: нема доволно помлади работници за да платат за зголемениот број на бебибумери, кои, додека работеа, плаќаа за претходната генерација пензионери.

Штедете за пензија уште од градинка

Политичарите го знаеја тоа и уште тогаш постепено почнаа да го спроведуваат Бизмарковиот „рецепт“ за поместување на возраста за пензионирање поблиску до смртта на просечниот човек. Така, во неговата Германија старосната граница почна да се поместува за по еден месец (од 65 години) и сега е речиси 66 години, додека до 2031 година треба да биде 67 години. Сепак, има можност за предвремено пензионирање на 63 години, при што целиот износ на пензијата ќе го примаат само тие што  уплаќале во пензискиот фонд најмалку 45 години, а за другите со најмалку 35 години работно искуство се исплаќа намален износ. Сепак, старосната граница за предвремено пензионирање во 2031 година ќе се зголеми на 65 години.

Но, дури ни тоа не е доволно, па новата германска влада веќе зборува за можно поместување до најмалку 70 години, што е тренд што полека се обликува, особено во побогатите и северноевропските земји.

Покрај тоа, во Германија се зборува за нешто што до неодамна ќе се наречеше лудо - дека децата во градинка треба да почнат да штедат за пензионирање. Новата влада разгледува планови за воведување таканаречено рано започнување со пензија, со која ќе им се обезбеди пензиски фонд на деца на возраст од шест години.

Според новиот план, децата на возраст од 6 до 18 години што посетуваат образовни институции би можеле да добиваат 10 евра секој месец од владата - вкупно 1.440 евра по дете доколку 12 години се исполнува условот, плус секоја добивка што би можела да произлезе од инвестираните пари. Од 18-годишна возраст поединците би можеле да додаваат лични средства на таа пензиска сметка, во рамките на годишните ограничувања. Секоја добивка би била ослободена од данок до возраста за пензионирање, кога парите ќе му станат достапни на сопственикот на сметката. Со оглед на тоа што се очекува возраста за пензионирање во Германија за денешните деца да се искачи над 70 години, ова би значело дека заштедите би се акумулирале во текот на повеќе од шест децении.

И додека политичарите велат дека оваа иницијатива би можела да им помогне на младите луѓе да станат „посвесни и пообразовани за парите, штедењето и инвестирањето“, критичарите велат дека наследниците на Бизмарк се обидуваат индиректно да го пензионираат неговиот пензиски систем и да ги принудат луѓето да размислуваат за долгорочна финансиска сигурност уште од млада возраст, како нивната државна пензија да ќе им биде недоволна, односно симболична. Покрај тоа, еминентни германски економисти истакнуваат дека дури и оваа заштеда од градинка на крајот би била доста симболична.

„Фундаменталната грешка на планот е што вистинската лекција за штедење - да не се има сега за да се има повеќе утре - е целосно изгубена“, смета професорот Кристоф Шмит, претседател на институтот за економски истражувања „РВИ Лајбниц“ (RWI Leibniz), додавајќи дека парите би биле подобро потрошени на образовниот систем на Германија. „Основната идеја за рано започнување со штедење за пензија, односно давање почетен капитал на младите луѓе кога ќе влезат во зрелоста, е добронамерна, но кога ќе се погледне внимателно, речиси нема убедливи придобивки од концептот“.

Данците го предводат трендот

Од друга страна, Данска веќе одлучи постепено да ја зголемува возраста за пензионирање на 70 години во следните 15 години, што ја прави земја што отишла најдалеку меѓу европските држави што веќе го продолжиле или планираат да го продолжат работниот век на своите граѓани. Според анализата на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), Данска ќе го предводи патот до 2060 година, со очекувана возраст за пензионирање од 74 години.

ОЕЦД забележува дека просечната возраст за пензионирање во Европската Унија досега била 64,7 години за мажите и 63,8 години за жените, но дека трендот на поместување или разгледување на поместувањето на возраста поблиску до 70 години е забележлив во речиси сите земји на Стариот Континент, па дури и во Турција, која досега беше голем исклучок, со старосна граница за пензионирање од само 49 години за жените и 52 години за мажите.

Сепак, Турција може да си го дозволи тоа поради големиот број младо население, но скандинавските земји - Данска, Норвешка и Исланд - кои моментално имаат највисока возраст за пензионирање од 67 години за двата пола, не можат. Намалувањето на родовиот јаз е забележливо во анализата на ОЕЦД, бидејќи во 23 европски земји мажите и жените се пензионираат на иста возраст.

Од 32 анализирани земји, ОЕЦД проценува дека врз основа на веќе воспоставената врска помеѓу очекуваниот животен век и возраста за пензионирање, старосната граница ќе се помести во најмалку 20 земји. Така, ОЕЦД проценува дека младите луѓе што почнале да работат пред три години во Европа во иднина ќе се соочат со возраст за пензионирање од 62 до 74 години за мажите и од 60 до 74 години за жените. Процената е дека тоа ќе биде случај до 2060 година и дека во ЕУ мажите и жените ќе се пензионираат на просечна возраст од 66,5 години.

Данска потоа ќе го предводи трендот со праг за пензионирање од 74 години, по што засега следуваат Италија и Естонија со 71, потоа Холандија, Шведска и Кипар со 70, па Финска и Словачка со 69 и Португалија со 68 години. Сепак, овој распоред дотогаш би можел да се промени бидејќи поместувањето на ограничувањата се разгледува и во земји како што се Обединетото Кралство, Германија и Норвешка.

И дека тоа нема да биде лесно во некои земји, можеби најдобро се докажува со масовните протести во Франција во 2023 година кога претседателот Емануел Макрон се обиде да воведе реформа на пензискиот систем со претседателски декрет и да ја зголеми старосната граница од 62 на 64 години.

Словенија го продолжува работниот век

Во Јадранскиот Регион, Словенија беше првата што се приклучи на европскиот тренд на продолжување на работниот век на граѓаните, првенствено затоа што е една од членките на ЕУ со најрана возраст за пензионирање. Доколку се усвои предложената пензиска реформа, возраста за пензионирање во Словенија постепено ќе се зголемува од 62 на 67 години. Оние што имаат акумулирано 40 години стаж до таа возраст ќе се пензионираат на 62 години, а тие што дотогаш нема да имаат толкав стаж ќе се пензионираат на 67 години. Оваа промена ќе се воведува постепено, со зголемување на старосната граница за три месеци годишно, почнувајќи од 2028 до 2035 година.

Дополнително, ќе се промени и начинот на пресметување на пензиската основа. Наместо сегашните 24 најповолни последователни години, од 2035 година основата ќе се базира на целиот работен век, при што ќе се укинат петте години со најнизок приход. Процентот на пресметка на пензијата ќе се зголеми од сегашните 63,5 на 70 проценти, исто така постепено до 2035 година.

Според предлогот за реформа, до 2030 година пензиите ќе продолжат да се приспособуваат според системот 50:50 - половина според растот на бруто-платите, половина според инфлацијата. Сепак, од 2031 година ќе се стави поголем акцент на растот на трошоците за живот, што треба да обезбеди поголема стабилност на системот, но во исто време и побавен раст на пензиите во случај на повисок економски раст.

Реформата предвидува и други измени: годишен додаток, кој пензионерите ќе го добиваат заедно со јунската пензија, како и зимски додаток од 250 евра, кој подоцна ќе се приспособува на инфлацијата. Ова треба донекаде да ги ублажи негативните последици од инфлацијата и социјалните тешкотии. Оваа реформа беше поддржана во преговорите и од репрезентативните синдикати и од работодавците, а промените беа поддржани и од директорот на Државниот завод за пензиско и инвалидско осигурување (ЗПИЗ), Маријан Папеж.

„Зголемувањето на возраста за пензионирање е неопходно за да се обезбеди повеќе луѓе да бидат вработени. За луѓето да не го напуштат осигурувањето премногу брзо“, изјави Папеж за „Блумберг Адрија“.

Depositphotos

 

Словенците се пензионираат релативно рано. Просечната возраст на новите приматели на старосна пензија во 2024 година била 61 година и осум месеци за жените и 62 години и девет месеци за мажите, според најновите податоци од ЗПИЗ. Трендот на бавно зголемување на возраста за пензионирање дури и запре минатата година, кога просечната жена се пензионираше на 61 година и девет месеци, а просечниот маж на 62 години и 10 месеци.

Како што истакнува Игор Фекетија, државен секретар во словенечкото Министерство за труд, за „Блумберг Адрија“, прогнозите се дека вистинската возраст за пензионирање во Словенија постепено ќе се зголемува на 65 години до 2045 година.

За да се ублажат проблемите на постарите работници, владата размислува за воведување на мерката 80/90/100, според која лицата над 58 години би можеле да работат 80 проценти од своето работно време за 90 проценти од својата плата, а нивните придонеси би биле платени во целост. Предлогот сè уште не е усвоен.

„Може да бидеме благодарни што живееме подолго. Логично е дека ќе мора и да работиме подолго“, изјави за „Блумберг Адрија“ Блаж Чвар, претседател на Словенечката конфедерација на работодавци и вработени, која пред почетокот на преговорите за пензиска реформа се залагаше за подолг работен век.

„Лизгав терен“ е оваа тема за политичарите

Сепак, синдикатите предупредуваат дека кога ќе се пензионираат работниците се веќе исцрпени и болни.
„Ако луѓето се пензионираат уништени, болни, со испран мозок, тогаш немаат што да добијат од својата пензија. Потоа само одат од лекар до лекар... правилно е и работникот да има нешто од третата доба од животот, како што го нарекуваме ние“, рече Душан Легат, секретар на штаерската гранка на синдикатот СКЕИ (SKEI), во интервју за „Блумберг Адрија“.

Се очекува оваа реформа да биде една од клучните законски точки во Националното собрание летово или рано наесен, а за тоа колку е поларизирана темата сведочат заканите на некои невладини организации и синдикати дека ќе бараат да се распише референдум за ова прашање.

Словенечкиот министер за труд Лука Месец најави дополнителни преговори пред парламентот да гласа за реформата, бидејќи словенечката јавност добро се сеќава дека во 2011 година владата на Борут Пахор падна токму поради референдумот за пензиската реформа.

Хрватското политичко раководство исто така ја избегнува оваа тема, која за политичарите претставува „лизгав терен“, и покрај фактот што Светската банка и Европската комисија долго време предлагаат зголемување на возраста за пензионирање при анализата на хрватскиот пензиски систем. Во својата последна анализа, Светската банка повторно му порача на официјален Загреб да размисли за зголемување на возраста за пензионирање, и тоа до 72 години.

Според препораката на институцијата од Вашингтон, во првата фаза Хрватска треба да ја помести возраста за пензионирање на 66,5 години до 2030 година, а потоа таа возраст да ја зголемува на секој месец и половина, во зависност од очекуваниот животен век. Како што е наведено во анализата, главниот предизвик за одржливоста на хрватскиот пензиски систем е фактот што Хрватите, во просек, работат прекратко време и се пензионираат прерано.

На прашањето на „Блумберг бизнисвик Адрија“ за можно продолжување на работниот век, Министерството за труд, пензиски систем, семејство и социјална политика на Република Хрватска во писмен одговор изјави дека измените на Законот за пензиско осигурување од 2019 година се обиделе да се движат во таа насока, но дека „наишле на голем отпор од јавноста и социјалните партнери, па затоа биле напуштени“. „Сепак, останува фактот дека од 2022 до 2070 година се предвидува вкупното население да се намали за 22 процента, со истовремено значително зголемување на очекуваниот животен век за 6,4 години за мажите и шест години за жените, дека имаме значително пониска просечна возраст за пензионирање во споредба со просекот на ЕУ и дека учеството на лицата на возраст од 60 до 64 години на пазарот на трудот е многу ниско (во 2024 година ќе биде само 42 проценти, додека просекот на ЕУ е 55 проценти). Со оглед на ова, се предлагаат алтернативни решенија за продолжување на работниот век без директно зголемување на законската возраст за пензионирање“, наведува надлежното министерство во својот одговор, во кој се истакнуваат мерки за поттикнување на работата по 65-годишна возраст, како што е работа до половина работно време без суспендирање на пензијата или продолжување на примањето на најниска пензија додека се работи.

Новиот хрватски закон за пензиско осигурување ќе стапи во сила на 1 јули годинава и нема да ја менува пропишаната возраст за старост и предвремено пензионирање, но предвидува иновации за да ги охрабри тие што сакаат и можат да останат во светот на работата подолго.

„Ќе овозможиме работа со полно работно време со исплата на половина пензија за речиси сите пензионери над 65 години. Истовремено, воведуваме годишен додаток на пензија, чиј износ ќе се валоризира според должината на пензискиот стаж“, велат од Министерството, нагласувајќи дека цврсто стојат на ставот дека „продолжувањето на работниот век не мора нужно да се поврзе со зголемување на законската возраст за пензионирање, бидејќи истиот ефект може да се постигне и преку други мерки“.

Недостиг од работници, а вишок пензионери

Иако пензиите во Босна и Херцеговина (БиХ) се регулирани со закони на два ентитета, овие практично два пензиски система во Република Српска (РС) и Федерацијата на Босна и Херцеговина (ФБиХ) комбинираат слични правила за пензионирање на 65 години и со најмалку 15 години работен стаж, а имаат и исти проблеми. Веројатно најголемиот предизвик со кој се соочуваат двата ентитета е сè поочигледниот недостиг од вработени и вишок пензионери, што ги става пензиските системи на работ на одржливост.

На крајот на 2024 година во ФБиХ имало 453.900 пензионери и 551.842 вработени, додека во РС бројот на пензионери бил 288.448, а бројот на вработени бил 337.780. Во РС од 2019 година се спроведува постепено зголемување на возраста за пензионирање за четири месеци секоја година и ќе заврши годинава. Затоа сè повеќе се поставува прашањето дали треба да се зголеми возраста за пензионирање, а дебатата беше отворена откако претседателот на РС, Милорад Додик, на почетокот на годинава изјави дека бројот на работници и пензионери речиси се изедначил и дека е потребна акција во оваа област.

„Речиси две милијарди КМ се издвојуваат од буџетот на РС само за исплата на пензии, од кои речиси незначителен број од нив остварил целосна пензија со одработување на вкупниот број потребни години. Разговаравме како да се стабилизира пензискиот сектор и ќе иницираме дебата за зголемување на возраста за пензионирање“, рече Додик.

Depositphotos

 

Претседателот на Здружението на пензионери на РС, Ратко Трифуновиќ, смета дека на работниците (на тие што сакаат) треба да им се дозволи да работат подолго. Тој изјави дека постои предлог за пензионирање на 67 години, но дека тој праг треба да се достигнува постепено, односно дека прагот треба да се зголемува за одреден број месеци секоја година. Сепак, Владата сè уште официјално не предложила таква промена на законот.

Нема официјални иницијативи за зголемување на сегашниот праг за стекнување право на пензија ниту во ФБиХ, а постепено зголемување за предвремено пензионирање во овој ентитет е дефинирано до 2036 година, доколку законот во меѓувреме не се промени.

Економистите велат дека конвергенцијата на бројот на пензионери со бројот на вработени е знак за реформа, бидејќи во спротивно системот ќе стане неодржлив со оглед на тоа што износите потребни за исплата на сите пензии веќе мора да бидат субвенционирани од буџетот на ентитетот бидејќи придонесите што се плаќаат за пензиско и инвалидско осигурување не се доволни.

Економистот Милош Грујиќ смета дека зголемувањето на возраста за пензионирање е оправдано во повеќето индустрии со оглед на тоа што денешните пензионери се значително повитални и попродуктивни отколку пред 40 или 50 години. Тој за „Блумберг Адрија“ истакнува дека работниците со поголемо работно искуство можат значително да придонесат и за работодавците и за тие што долго време не се на пазарот на трудот.

„Од една страна, одлуката за зголемување на возраста за пензионирање е рационална и оправдана. Од друга страна, ваквите напори може да се протолкуваат и како грижа за одржливоста на пензиските фондови. Вистинската причина лежи во стимулирањето на пазарот на трудот и подолгиот животен век“, заклучува Грујиќ.

Прекумерни субвенции од буџетот

Во Србија политичарите не споменуваат зголемување на прагот за пензионирање, но сè уште се спроведува пензиската реформа што започна во 2015 година, со која се овозможи пензионирање на сите со 45 години стаж, без оглед на возраста. Реформата подразбира и дека до 2032 година прагот за пензионирање за жените постепено ќе се зголемува за да се изедначи со мажите, кои се пензионираат на 65 години и најмалку 15 години стаж.

Она што најмногу го мачи српскиот пензиски систем е тоа што огромни суми пари сè уште се издвојуваат од државната каса за исплата на пензии бидејќи придонесите од вработените не се доволни. Веќе околу 30 години трансферите од државниот буџет до Фондот за пензиско и инвалидско осигурување се редовна работа. Во некои претходни години тие изнесуваа 30 или 40 проценти од расходите на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување, но во последниве години се намалени на околу дваесет проценти.

Во овој поглед Србија личи на Германија, која во претходните години дополнуваше околу 30 проценти од расходите за пензии од буџетот бидејќи придонесите беа недоволни, а денес тој удел е околу дваесет проценти. Таканаречениот Бизмарков модел на пензискиот фонд, според кој вработените во текот на работниот век им плаќаат на сегашните пензионери дел од нивната заработка, со цел за возврат да стекнат право на пензија кога ќе ја достигнат најстарата возраст, односно да го користат приходот што ќе го плаќа тогашниот вработен - очигледно повеќе не е одржлив во Германија, дури и кога сериозната демографска криза се обидува да се амортизира со постојан прилив на мигранти на пазарот на трудот.

Причината зошто исплатите од активно вработени лица не се доволни не е само во драстично променетите демографски услови туку и во емиграцијата на работоспособното население, што дополнително го наруши односот на бројот на вработени со бројот на пензионери. Некогаш имало пет вработени на секој пензионер, а денес нема ниту двајца вработени.

Во Македонија овој проблем е уште поизразен бидејќи Фондот за пензиско и инвалидско осигурување на Македонија (ПИОМ) одамна ќе банкротираше доколку не добиваше повеќе од 35 проценти од парите потребни за пензии од државниот буџет. Зголемувањето на буџетските пензиски исплати во последните години беше огромно, а во 2024 година тие достигнаа дури 1,4 милијарда евра, што е за речиси 500 милиони евра повеќе отколку во 2019 година.

Покрај тоа, анализата на ревизорот покажува дека демографската состојба дополнително ќе се влоши во наредните години, додека до средината на овој век може да има ситуација каде што ќе има по еден пензионер за секој вработен.

Во документот „Фискална стратегија 2025-2029“, Фискалниот совет на Македонија му предложи на Министерството за финансии да ја зголеми возраста за пензионирање за мажи и жени од 64 и 62 години, соодветно, на 67 години, како и да се зголемат придонесите на вработените за пензиско осигурување, почнувајќи од 2026 година.

Според оцените на набљудувачите, станува извесно дека владејачките елити ќе мора да ја променат возраста за пензионирање, чекор што го избегнуваа со години и покрај препораките на домашните и странските експерти, бидејќи се свесни дека таквата одлука речиси сигурно ќе значи губење на власта на следните избори.

Ситуацијата во целиот регион Адрија и низ цела Европа укажува дека моделот на пензискиот фонд на Бизмарк е сериозно потресен и дека плаќањето за одржување на растечката армија пензионери е можеби еден од најголемите предизвици со кои се соочува капиталистичкиот систем на Западот во овој век. Но, истовремено, политичарите сè уште посегнуваат по методите на Бизмарк за приближување на возраста за пензионирање до очекуваната смрт на вработените.

На крајот на краиштата, се чини дека Бизмарк ќе биде пример за сите нас. Тој беше канцелар на Германија до својата 75-годишна возраст.

 

За пишување на текстот помогнаа Марта Премужак (Хрватска), Урбан Червек (Словенија), Светлана Шурлан (Босна и Херцеговина) и Владимир Николоски (Македонија).