Шверц на гориво. Тоа е реалноста во Србија. Следуваат Македонија и Босна и Херцеговина со значително помал обем. Во Хрватска оваа незаконска активност е практично занемарлива, додека во Словенија воопшто ја нема. Таму се соочуваат со сосема поинаков начин на злоупотреба на горивото и избегнување на акцизата за него.
Иако контролите се постојани, а горивото подлежи на задолжително обележување, црните и сивите канали што носат нафтени продукти до купувачите сепак се повеќе од активни. Со избувнувањето на војната во Украина и изборната криза во Либија, ситуацијата со енергетските извори низ светот почна да се комплицира, па влијанието на конфликтот се почувствува и во доменот на шверцот на нафта и нејзини деривати. И не само во областите погодени од конфликти туку и во делови од регионот Aдриjа. Се оценува дека Србија има најголем потенцијал да стане жариште на шверц на гориво доколку се остварат очекувањата дека Бугарија следната година ќе престане да увезува руска нафта.
Степенот на проблемот може да се види ако се погледнат податоците на српското министерство за внатрешни работи (МВР), кои покажуваат дека само во 2022 година на територијата на Србија биле запленети речиси 150.000 литри нафта и нафтени деривати. Против 55 лица се поднесени 41 кривична пријава за сторени 69 кривични дела. На крајот на август од МВР ни соопштија дека годинава се одземени над 43.000 литри. „Против 11 лица се поднесени 10 кривични пријави за сторени 17 кривични дела“, додаваат оттаму.
Главен „автопат“ за шверц е Дунав, чиј речен тек низ земјата е долг 588 километри. Според српската царинска управа, најпредизвикувачки за контрола се потезите на меѓународните води, каде што реката е природна граница - од Бездан до Бачка Паланка (граница со Хрватска) и од Градиште до Прахов (граница со Романија).
GI-TOC
Во Управата посочуваат на важна карактеристика на меѓународните води, која е корисна за шверцерите, а тоа е дека во нивниот случај контролата може да се изврши само доколку бродот се закотви покрај еден од бреговите. Шверцерите најчесто ги користат овие води така што го запираат пловилото до странски брод, полнат гориво во водата без да се закотват и секој продолжува по својот пат.
На секои 15 километри погодно место за шверц
Иднината во врска со односите на Бугарија со руската нафта потенцијално носи нови притисоци и тензии, така што Србија (но и самата Бугарија, како и Романија и Албанија) би можела да стане жариште за шверц на гориво, изјави за „Блумберг Адрија“ Саша Ѓорѓевиќ, теренски координатор за Србија и Црна Гора во Глобалната иницијатива против транснационалниот организиран криминал (GI-TOC).
„Пристаништата како Бургас, Констанца и Драч би можеле да послужат како влезни точки за шверцерски операции на Балканот, поврзувајќи се со постојните маршрути по должината на Дунав. Само во Србија има речиси 40 погодни места за шверц на гориво“, вели Ѓорѓевиќ.
Имајќи ја предвид гореспоменатата должина на текот на Дунав, се пресметува дека во просек има по едно погодно место за шверц на секои 15 километри од реката.
Украина и Молдавија, како земји низ кои тече Дунав, се и териториите од каде што оваа шверцувана стока во најголемиот број случаи пристигнува во Србија.
„Движењето на бродовите по водниот пат Дунав - Сава - Тиса, нивните ризични застанувања и други активности што укажуваат на потенцијална криминална активност се следат преку информацискиот систем на реката“, објаснуваат од Царинската управа. Оттаму додаваат дека во рамките на Одделението за борба против шверцување има тим за контрола на водни патишта, кој располага со „пет најсовремени чамци, три патролни и две амфибии, кои се опремени со радарски и системи за надзор“, а сите активности се следат во командниот центар на Управата.
Како функционираат шверцерите во Србија?
Речните шверцери работат во мали групи, но се исклучително организирани. Тие имаат брзи чамци и специјални бродови за транспорт на гориво, кои лесно ги закотвуваат покрај странски брод, од кој земаат гориво, кое потоа го транспортираат до брегот и го пласираат во сиви потоци на домашниот пазар.
„Со нелегалната циркулација на акцизните производи постојат и елементи на организиран криминал, што бара блиска соработка на сите органи што се занимаваат со сузбивање на сивата економија, но и интензивна размена на информации со меѓународните организации и странските царински управи“, велат од Царинската управа.
Во зависност од техничките карактеристики на бродот, шверцерите користат различни методи за криење или погрешно прикажување на нивото на горивото.
„На пример, користат лажни места за мерење гориво, вметнати сонди, лажни броила и слично, па при контрола изгледа како целото масло да ’испарило’. Повеќепати сме биле сведоци на различни сценарија на кои шверцерите се подготвени само да добиваат поголеми количества гориво, кое потоа имаат намера да го продаваат на црниот пазар, а потоа ги прекршуваат роковите за патување, било поради наводен дефект, болест на екипажот или поради некоја друга фиктивна причина“, објаснуваат искусните цариници од Секторот за контрола на Царинската управа.
Царинската управа на Република Србија
Еден начин да се камуфлира шверцот е често да се менува името на бродот. „Кога ќе дознаат дека се под некаков надзор или контрола, за да ја измамат трагата, шверцерите го менуваат името на бродот, ги менуваат и седиштата на фирмите и знамињата на бродовите, бидејќи често ги регистрираат во други земји“.
За да заработат од разликата во цената, шверцерите често продаваат нафта на црниот пазар што претходно била купена под поволни услови пропишани за горивото, а царинските службеници можат да спречат такви злоупотреби со споредување на податоците од документацијата на бродот и мерење на вистинското количество гориво пронајдено во резервоарите.
Минатата и предминатата година го открија најголемиот прекршок со поморско гориво во Србија досега.
„И двата случаја се однесуваат на бродови на кои се манипулирало со податоци, односно лажно била прикажана состојбата на гориво во количества од по 100 тони. Особено интересен беше случајот кога забележавме чудна боја на гориво во резервоарите на бродот, па решивме да го тестираме со помош на паста за да утврдиме присуство на вода во маслото. Брзо се покажа дека наместо нафтата пријавена во документацијата, која во меѓувреме била исцедена и продадена на шверцери, бродот всушност превезувал вода“, сведочат цариниците.
Тие додаваат дека тоа што нема нафта не значи дека шверцерот ја избегнал казната. „Во такви случаи сопственикот на бродот е одговорен за запленета на стока под царинска контрола, а казната вклучува наплата на најмалку еднократна вредност на исчезнатата стока, придружните давачки (данок и акциза), но исто така и парична казна“.
Покрај сето горенаведено, српското министерство за внатрешна и надворешна трговија ни соопшти дека максималното потиснување на сивиот пазар е резултат на националната програма за обележување деривати и програма за мониторинг. Сакаме да истакнеме дека и странските компании што се занимаваат со продажба на деривати на територијата на Република Србија не го посочуваат како проблем работењето во претходниот период на сивиот пазар на горива“, експресно тврдат оттаму.
Во другите земји од јадранскиот регион шверцерите не се толку активни
Во својот неодамнешен извештај за GI-TOC, Ѓорѓевиќ се фокусира на шверцот на гориво на Балканот, вклучувајќи ги и Србија, Косово, Македонија, Црна Гора, Босна и Херцеговина (БиХ), Албанија и Бугарија.
Според неговите пресметки, овие земји лани заплениле повеќе од 3.000 тони нелегално гориво, со малопродажна вредност од 4,3 милиони евра. Тоа е речиси четири пати повеќе од вредноста на горивото запленето во цела 2021 година. „Јавните фондови на балканските земји изгубија најмалку 1,2 милион евра во 2022 година како резултат на шверцот на гориво“, се истакнува во извештајот.
Меѓутоа, во овие повеќе од 3.000 тони, најголемиот дел од отпадот е во Албанија - речиси 2.500. Следува Бугарија со околу 350 тони. Од земјите од регионот Адрија вклучени во извештајот, Србија води со над 150 тони, а по неа е Македонија со помалку од 19 тони, додека во БиХ тој број е 1,6 тон запленето гориво.
Царинската управа на Република Србија
Интересно е што, според податоците на извештајот на GI-TOC, различните цени на горивата на земјите од овие области придонесоа за зголемување на таканаречениот шверц на мравки од 2010 година. Тоа е појава кога поединци ја минуваат границата неколкупати на ден и точат гориво во соседна земја, каде што е поевтино, а потоа нелегално го продаваат во сопствената земја. Ѓорѓевиќ наведува примери каде што возилата се специјално модифицирани, се поставуваат посилни амортизери и се прават дополнителни резервоари во празнините на автомобилите за да се транспортира што е можно повеќе гориво при едно патување.
На пример, тој забележува дека во 2016 година горивото во Македонија и во Босна и Херцеговина било поевтино и до 40 отсто по литар отколку во Србија. „Тоа ги охрабри луѓето од Србија да полнат гориво во соседните земји, а потоа нелегално да го продаваат дома. Оваа незаконска акција резултираше со значително намалување на трговијата на бензинските пумпи во пограничните области на регионот - и помали приходи за буџетот на земјата“, вели авторот на извештајот.
Иако количеството на запленето гориво во БиХ е многу помало од она во Србија, Ѓорѓевиќ вели дека тоа не значи дека треба да се игнорира шверцот на гориво во таа земја.
„Особено внимание треба да му се посвети на увозот од Унгарија, бидејќи постојат сомневања за потенцијалното мешање на базното масло увезено од Унгарија со нафтата, која потоа се продава во Босна и Херцеговина како дизел-гориво“, посочи тој за „Блумберг Адрија“.
Во Хрватска шверцот на гориво е занемарлив, ако се суди според извештаите на тамошната царинска управа. Од почетокот на годинава на нивната веб-страница е објавена само една вест во врска со злоупотреба на гориво, а тоа е синото дизел-гориво наменето главно за земјоделска механизација. Имено, како што се наведува во официјалното соопштение од јуни, царинските службеници при преглед на сомнително возило на подрачјето на Бјеловар пронашле 340 литри нелегално набавен син дизел.
Дизајнерски горива во Словенија
Од словенечката финансиска управа за нашите медиуми велат дека земјава не наидува на класичен шверц на гориво. Тоа е разбирливо ако се има предвид дека Словенија нема речна граница со други земји.
Но, постои уште еден проблем, распространет во помала или поголема мера во другите делови на Европа, а станува збор за она што Словенците го нарекуваат „дизајнерско гориво“. Тоа е мешавина од гасно масло со разни дополнителни соединенија. Со тоа, како што објаснуваат од Управата, се создава производ што не потпаѓа под акцизен режим, односно за него не се плаќа акциза, а може да се користи за управување со моторни возила.
Во Словенија во 2020 година се запленети 20.000 литри дизајнерско гориво, нешто помалку од 31.000 литри во 2021 година, 2.000 литри во 2022 година и 36.000 литри во 2023 година, според официјалните податоци. Сторителите одговараа за непочитување на прописите за акциза.
Иако според Управата во Словенија нема класичен шверц на гориво, властите во Италија во март годинава откриле нелегална трговија со гориво од Словенија и Хрватска. Пет италијански државјани преку две фирми шверцувале гориво во Италија, каде што го продавале под пазарната цена. Европското јавно обвинителство ја сомничи таа група дека ја измамила државата за повеќе од 90 милиони евра.
Не е сè во парите
„Овде не станува збор само за избегнување на давачките и за оштетување на државната каса туку и за еколошки прашања“, забележуваат од словенечката финансиска управа. „Сè пораспространетата транзиција кон нефосилни горива не ги елиминира проблемите“, додаваат тие. Покрај тоа, таканаречената зелена транзиција создава дополнителни можности за измама во доменот на горивото.
Се отвораат нови опции за криминалците во оваа област преку злоупотреба на биогоривата, како што е биодизелот. Некои шеми може да вклучуваат продажба на „одржливи“ биогорива што воопшто не се произведуваат одржливо, според извештајот на Европол од 2021 година.
Царинската управа на Република Србија
Ѓорѓевиќ укажува на слични ризици, истакнувајќи дека шверцуваното гориво често е фалсификувано, со низок квалитет, може да се меша со опасни материи или да се разреди за да се зголеми профитот. Покрај тоа, шверцерските операции често вклучуваат илегално поврзување на нафтоводи, неовластено складирање и транспорт на гориво.
„Овие активности создаваат значителен ризик од излевање гориво, истекување и несреќи, што може да доведе до еколошка штета и контаминација на водата, земјиштето и живеалиштата на дивиот свет. Долгорочните последици од таквите инциденти може да бидат сериозни. За жал, истражување за влијанијата врз животната средина од шверцот на гориво на Балканот за време на 1990-тите, разурнат од војната, никогаш не било спроведено“, наведува тој во својот извештај.
Во пишувањето на текстот помогнаа Јан Артичек (Словенија) и Тео Зориќ (БиХ).
.webp){kind=icon}
