.webp){kind=icon}
Откупот на сопствени акции има смисла и за компаниите и за економијата. Тоа може да биде алатка за зголемување на финансиската писменост и мотивација за задржување на клучните вработени во компанијата. Каква е практиката на откуп на сопствени акции кај регионалните блу-чипови?
„Кога ќе ви кажат дека откупувањето сопствени акции е лошо за акционерите или за државата или дека тие особено им користат на извршните директори и врвниот менаџмент, вие или слушате економски неписмени луѓе или слаткоречиви демагози (првото не мора да го исклучува второто)“, вели легендата на долгорочното инвестирање Ворен Бафет за откупувањето на сопствените акции.
Понекогаш во регионот купувањето сопствени акции се смета за непотребно трошење на средствата на компанијата, а малите акционери често сакаат исплата на дивиденда иако тоа не е оптимално решение од даночен аспект. Слични дебати понекогаш се водат и на западните пазари, но од 1982 година, кога беше дозволен откуп на сопствени акции во САД, обемот постојано расте.
Во сите држави од регионот Адрија постои слична рамка во која едноставно се наведува дека котираните компании можат да купат до 10 проценти од сопствените акции, и тоа со одлуката на Собранието. Обично постојат ограничувања за максималната и минималната куповна цена, која обично е +/- 10 проценти од референтната цена. Во некои земји е дозволено стекнување на повеќе од 10 проценти, но тие акции мора да бидат поништени или повлечени во одреден рок. При дефинирањето на планот за купување, потребно е да се нагласи целта на купувањето.
Пред да ги разгледаме сличностите и разликите во регионот, мора да го споменеме фактот дека Хрватска и Словенија се дел од ЕУ, а прописите што го регулираат пазарот на капитал (како и оваа тема) се усогласени со практиката на ЕУ. Другите два пазара што ги анализираме, Македонија и Србија, не се. Има многу сличности, но и одредени разлики. Секоја земја има свои специфичности и неопходно е детално да се истражува темата од земја до земја. Конкретен пример за разлика меѓу земјите е тоа што Србија има поинаков третман за купување акции во државни компании од стекнувањето акции во приватни субјекти.
Се разбира, секој извршен директор, како и главен финансиски директор, треба внимателно да ги одмери причините за купување сопствени акции и конкретната состојба во компанијата - т.е. нивото на средства за купување и/или потребата за задолжување со цел купување од една страна, како и потребата за финансирање на деловниот развој на компанијата од друга страна.
Блу-чипови во регионот: Кој ги откупува сопствените акции, а кој не
Сите компании што се дел од хрватскиот индекс Кробекс-10 (Crobex-10) поседуваат сопствени акции: холдингот „Адрис“ поседува најмногу, т.е. 4,3 проценти, туристичката компанија „Валамар“ 3,3 проценти, прехранбената компанија „Подравка“ 1,5 процент. туристичката компанија „Арена хоспиталити груп“ 1,5 процент, бродската компанија „Атлантска пловидба“ 1 процент, ИТ-компанијата „Спан“ 1 процент, холдингот „Кончар електроиндустрија“ 1 процент, технолошката компанија „Ериксон Никола Тесла“ 0,7 проценти, прехранбената компанија „Атлантик груп“ 0,4 проценти и „Хрватски телеком“ 0,1 процент.
Шест од вкупно девет компании што го сочинуваат словенечкиот индекс СБИТОП (SBITOP) имаат свои акции. „Позаваровалница Сава“ поседува 10 проценти, фармацевтската компанија „Крка“ 5,5 проценти, компанијата за хемиска преработка „Цинкарна Целје“ 3,3 проценти и трговецот со енергија „Петрол“ 1,5 процент, а компаниите „Екинокс“ и „Телеком Словенија“ имаат незначителен удел во сопствените акции.
Само две од девет компании што го формираат српскиот индекс Белекс-15(Belex-15) поседуваат повеќе од пет проценти од сопствените акции. Тоа се производителот на садови, мијалници, котли, чешми и опрема за домаќинство „Металац“ и производителот на метални конструкции и делови од конструкции „Јединство“. Аеродромот „Никола Тесла“ и „Енергопроект холдинг“ имаат незначителен дел од сопствените акции.
Од десетте компании од македонскиот индекс МБИ 10, половината не поседуваат сопствени акции, а преостанатите пет откупуваа сопствени акции. Од нив, четири компании имаат максимално дозволено ниво од 10 проценти (градежната компанија „Гранит“, трговецот со енергенти „Макпетрол“, „Македонски телеком“ и хотелско-угостителското претпријатие „Македонија турист“), а една, фармацевтска компанија „Алкалоид“, има помалку од два процента од акциите во своја сопственост.
Во последно време хрватските компании се убедливо најактивни во однос на откупувањето на сопствените акции, додека во Словенија на пример само една компанија, „Крка“, активно откупува акции, и тоа во многу значителни износи. Најголем дел од повисоките проценти на сопственост на сопствени акции надвор од Хрватска е резултат на некои корпоративни акции од далечното минато. Исто така треба да се има предвид пазарната капитализација на секоја компанија и, следствено, паричната вредност на секој поединечен удел во сопствените акции.
Зошто компаниите сакаат да откупат сопствени акции?
Најчестите причини во теоријата се:
- ако цената на акцијата на берзата изгледа привлечно, т.е. е потценето,
- за наградување/бонуси/планови за опции за раководството и вработените,
- како основа за исплата на дивиденди во акции на компанијата,
- како валута при преземање други компании (за финансирање на дел или на целата трансакција),
- како потенцијална одбранбена реакција во случај на обид за преземање на компанијата,
- за поништување на купените акции, со што ефективно се зголемува процентот на сопственост на најголемите акционери, но е и начин за поврат на средства кај акционерите наместо дивиденда.
Кои се причините во регионот? Што покажува практиката?
Освен во Хрватска, во другите земји нема наградување преку распределба односно опции за купување сопствени акции поради неповолниот даночен третман и неразвиеност на пазарот. Ова е голем проблем за компаниите, со оглед на тоа што е многу тешко да се задржат клучните вработени, како и за берзата, бидејќи не се создаваат нови акционери. Сите наведени пазари имаат голем проблем со недостиг од финансиска писменост и од култура на инвестирање на берзата.
Повеќето компании на анализираните пазари повремено и релативно скромно откупуваат акции. Најчеста причина е консолидација на акциите на големите акционери, а повремено и одбрана од несакано преземање. Во компаниите каде што уделот на врвниот менаџмент е поголем и значаен, откупите се вршат од истата причина. Такви случаи може да се видат на пример во Србија. Во Словенија сè почесто може да се забележи директно стекнување акции од страна на менаџментот, но станува збор за менаџери што поседуваат исклучително низок процент од сопственоста на нивниот работодавец, па затоа ова купување го толкуваме како сигнал за нивното мислење околу прашањето колку е привлечна моменталната цена на акцијата и колку тие имаат доверба во неа.
Некои од најголемите компании во Хрватска и Словенија во минатото ги користеа акциите како форма на непарична дивиденда („Крка“ или „Хрватски телеком“), т.е. начин на поврат кон сите акционери. Многу ретко можевме да видиме исплата на дивиденда во акции на компанијата („Валамар“).
Исклучително ретко се случува една компанија да преземе друга компанија и да плати дел од трансакцијата во форма на сопствени акции. Релативно неодамна видовме еден таков случај во Хрватска („Шпан“), додека на Запад е многу чест.
Факт е дека на сите споменати пазари има значителен број на компании во мнозинска или малцинска државна сопственост, така што купувањето сопствени акции може да се гледа како начин за зголемување на уделот на државата во компанијата, што во никој случај не е пожелно или потребно на пазарот. Државната сопственост во котираните друштва може и треба да се намалува, а не да се зголемува. Решението е приватизација, а не избегнување откуп на акции.
Епилог
Што треба да се направи во регионот Адрија ако сакаме повеќе откуп на сопствени акции и директни придобивки за локалните берзи? Главна промена треба да донесе реформата на даночниот систем во споменатите земји за да се обезбедат даночни олеснувања што ќе ги поттикнат компаниите да откупуваат акции што би ги користеле за наградување или задржување на клучниот персонал. Веќе ги споменавме придружните поволности. Поточно, со последната измена на хрватскиот даночен закон беше воведена даночна стапка од 20 проценти, плус доплата (локален данок во зависност од местото на живеење) при доделување или опционално купување сопствени акции. Пред воведените измени, даночната стапка беше 24 проценти, плус доплата.
Поедноставениот пример покажува дека за исплата на бруто-бонус од 12.000 евра на лице што има месечна бруто-плата од 4.000 евра и право на бонус во износ од три месечни плати, работодавецот остварува заштеда од 15 проценти со уплата на акции, а вработениот добива 23 проценти поголем бонус. Спротивна логика (поголемо оданочување на бонусите во сопствени акции) има во Словенија, каде што неодамна имаше иницијативи за промена на ваквиот негативен третман, но на крајот тие не беа усвоени.
Во пишувањето на статијата помогнаа Ненад Гујанчиќ од Србија и Горан Мартиноски од Македонија.
Преведе Владимир Николоски
