.webp){kind=icon}
Некои следбеници ја загубија верата, некои ги обвинуваа ѓаволите, а некои отидоа уште подалеку. Текстот говори за тоа што се случи кога пророштвото за блокчејн не се исполни.
Еден ден, на почетокот од 2021 година, ми се јави мојот стар пријател Џорџ. Секогаш уживам во нашите разговори. Обично зборуваме за излегувања, филмови и неговата кариера на сценарист. Но овој пат Џорџ го сврте разговорот на нова тема - биткоин.
Џорџ, чие презиме го изоставувам за да ја заштитам неговата приватност, изгледаше дека сака да ми раскажува за оваа криптовалута. Ми испраќаше поткасти со „експерти“ за блокчејн и билтени што изобилуваат со графикони за движењето на криптовалутите. Џорџ ја засноваше својата финансиска иднина на биткоин и ми рече дека не сака неговите пријатели да бидат изоставени од тоа. Некое време ги игнорирав неговите повици да се вклучам. Целата работа ми изгледаше комплицирано и малку иритирачки. Но како што растеше цената на биткоинот, тој сѐ повеќе инсистираше. Реков дека ќе се распрашам наоколу и откако малку „истражував “, односно забрзано преслушав неколку поткасти, одлучив да купам биткоини.
Низата имплозии доведоа до пад на вредноста на криптовалутите минатата година. По тоа, Џорџ и јас водевме сосема поинаков разговор. „Дозволи ми прво да ти се извинам“, рече Џорџ. „Јас бев слепиот што ги водеше слепите“, рече тој.Вистината е дека откако го купив, биткоинот изгуби три четвртини од својата вредност. Бевме во средина на периодот што криптотрговците го нарекуваат криптозима и сè уште чекаме затоплување.
За Џорџ, извинувањето спрема мене не беше најтешкиот дел од работата. Тој претходно ги убедил своите родители (кои се преселија од Кина) да ја стават под хипотека својата куќа и да подигнат кредит од 50.000 долари, пари што тој го инвестирал во биткоин. Средствата ги чуваше на Целзиус (Celsius), еден вид криптобанка каде што се добива камата за депозити. Компанијата отиде во стечај, парите беа замрзнати и голем дел од средствата веројатно засекогаш е изгубен. „Им реков дека навистина ми е жал, дека длабоко се срамам и дека ќе извршам ритуално самоубиство ако го побараат тоа од мене“, ми рече Џорџ. Тој додаде дека тие не го бараат тоа, но дека секако планира да им ги врати парите штом ќе може.
Се чини дека Џорџ, како и многумина од нас што се фативме во теснец со криптовалутите, не доживеа само финансиска загуба, туку чувствува и еден вид финансиска тага - сплет од вина, сомнеж во себе, преиспитување и тоа ужасно чувство дека наседнал. Цената на биткоинот малку порасна откако разговаравме, но тоа е слаба утеха ако сте ги чувале вашите пари на недоверлива платформа, како Целзиус, или сте изгубиле средства на ФТХ (FTX), берзата на Сем Банкмен-Фрид, кој е обвинет за измама, или пак сте купиле некои од помалку познатите криптовалути (алткоини - анг. altcoin), кои никнаа како печурки по силен дожд за време на пандемискиот трговски бум.За многумина криптото стана идентитетска одредница и начин да се чувствуваат паметно и како да се дел од авангардата на новата технологија. Што се случува со таа слика за себе кога основата почнува да се распаѓа? Кога наместо да бидете нечиј паметни син или ќерка, ќе станете наивно возрасно дете што мора да објаснува каде отишла семејната заштеда? (Признавам: не ги продадов монетите, кои главно се биткоини и етери, што ги купив кога пазарот беше блиску до својот врв, што ме прави предмет на дискусија и на загатлив потсмев на семејните собири.)
Работата е комплицирана. И покрај измамите, постојаните хакерски напади и падот на пазарот, Џорџ вели дека сè уште има надеж. „И натаму верувам дека блокчејнот е револуционерно откритие“, вели тој.„Навистина верувам или силно сакам да верувам дека за 10, 20 или 50 години ќе кажеме дека биткоинот беше откритие од рангот на печатарската преса или интернетот“, вели Џорџ.
Во својата влијателна студија за социјална психологија од 1956 година, „Кога пророштвото нема да успее“, Леон Фестингер, Хенри Рикен и Стенли Шахтер опишуваат како следбениците на култот на судниот ден реагирале кога се покажале како лажни прецизните најави за апокалипса од нивниот пророк: тие само го поместиле датумот. По тоа, некои станале уште поголеми и порадикални верници. Тие веќе премногу се посветиле, можеби ја напуштиле работата или дале пари за да прифатат дека нема ништо од тоа. Студијата стана класичен пример за „когнитивна дисонанца“, која се јавува кога доказите се во спротивност со нечиј поглед на светот.
Бев љубопитен како луѓето во криптосветот се справуваат со оваа дисонанца. Во летото 2021 година, кога блокчејнот беше во полн замав, напишав статија за криптозаедницата и сметав дека е корисно да ја поделам на фракции врз основа на нивниот омилен инвестициски инструмент. Постоеја биткоин-максималисти, кои мислеа дека изворните пари се единствениот вистински начин да му се спротивстават на злото на модерните финансии и влади. Етериум-хобистите го сметаа блокчејнот како одличен начин за создавање нови графички контроли (нешто како лего-коцките), а дефи (DeFi) дневните трговци (дефи е кратенка за децентрализирани финансии) само се коцкаа поради огромната врева што се крена. Секоја група имаше различни вредности и култура. Денес е посоодветно луѓето да се сортираат според нивните приказни за тоа што по ѓаволите се случило со криптовалутите и каде ќе оди сето тоа во иднина.
Екипа „Сѐ или ништо“
На еден собир што се одржа во Њујорк и на кој имаше претежно мажи, група луѓе стоеја во круг, разговарајќи за тоа што тргна наопаку со криптовалутите. Еден човек го обвини големото количество безвредни монети на пазарот затоа што секој може да емитува дигитални валути од ништо. Друг го истакна недостигот од транспарентност во многу криптоинституции. Трговецот по име Борис Фридман рече дека (иако луѓето во моментов се плашат од криптовалутите поради ФТХ) тој очекува пазарот да закрепне во следните три до пет години. „Долгорочно гледано, криптовалутите ќе бидат сѐ поприфатени“, рече тој.
Во близината стоеше Кори Вилсон, кој носеше два ѓердана (на едниот го имаше окото на египетскиот бог Ра, а на другиот логото на блокчејн-компанијата ХЕКС (HEX) и пиеше маргарита. Вилсон ми кажа дека тој и натаму секој ден купува дигитални монети откако ги изгубил своите средства во криптоизмамата „Битконект“ (BitConnect), а потоа вратил сè назад (дури и повеќе од тоа) преку ХЕКС. „Очекувам поголем раст сега кога сме на дното на пазарот“, рече тој. (Вредноста на ХЕКС падна за речиси 90 проценти во однос на историски највисоката вредност.)
Вилсон секој ден купува токени
Bloomberg Businessweek
Рич Етјен, инженер од Флорида, кој изгубил околу 100.000 долари со колапсот на Целзиус, во телефонско интервју изјави дека досега имал добро чувство за пазарот. Тој вели дека треба да ги следите обрасците на движење на графиконите - „мали движења, финти и дослух за измама“. „Ова е повеќе уметност отколку наука и треба само да имате чувство дека тоа е тоа“, додаде тој.
Холандскиот институционален инвеститор и аналитичар за биткоин со профил на Твитер под името План Б е најпознат по неговите табели што предвидуваа дека биткоинот ќе ја надмине границата од 100.000 долари во 2021 година. Кога не се случи тоа, неговата репутација се наруши. „Многу омраза е насочена кон вас “, ми рече План Б преку Зум.(Како и многу криптоинфлуенсери, поради грижата за сопствената безбедност, тој претпочита да биде откриен само неговиот твитер-профил.) Тој останува на својата оптимистичка анализа, особено инсистирајќи на популарниот модел „однос меѓу резерви и проток“, што предвидува дека биткоинот ќе продолжи да расте како што забавува издавањето нови монети. Ова го предвиде наводниот креатор на биткоинот, Сатоши Накамото. (Моделот претпоставува дека цената на биткоинот ќе зависи од резервите и дека растот ќе биде поттикнат од недостигот. Оваа логика ја следат и инвеститорите во злато, но и во колекциите на кукли „Бини бебис“ - Beanie Babies.) План Б сега проценува дека до 2028 година биткоинот ќе вреди меѓу 100.000 и еден милион долари, споредено со околу 27.000 долари колку што чини денес. Со други зборови, тој го помести датумот. „Го гледам тоа долгорочно“, вели тој. Тој во обложувањето на биткоин оди на сè или ништо: „Или ќе паднам на нула или биткоинот ќе биде наследник на американскиот долар“.
Академиците велат дека овој вид на размислување, зајакнување на нечие верување и покрај падот, е во согласност со психологијата на тргувањето, како и со коцкањето. Инвеститорите сѐ повеќе се склони да ги продаваат средствата по пораст на вредноста отколку по пад; тоа е феномен познат како ефект на диспозиција. „За тоа постојат различни објаснувања“, вели Тобин Ханспал, доцент на предметот Финансии на Виенскиот универзитет за економија и бизнис. Едно од нив е тоа дека како што вредноста паѓа трговците стануваат сè посклони на ризик, бидејќи чувствуваат дека немаат што да изгубат. Другото е да се избегне чувството на каење. „Луѓето не сакаат да признаат пораз или да се соочат со сфаќањето дека направиле грешка“, вели Ханспал. (Јас ѝ припаѓам на оваа група.)
Други, пак, чија вера трае, го опишуваат падот како чистка што докажува дека криптото мора да се врати на своите корени. Целата поента на биткоинот, според белата книга на Сатоши, била да им дозволи на луѓето директно да префрлаат пари „без интервенција од централна власт“ како влада, банка или компании како ФТХ или Целзиус.Оваа идеја за децентрализација за некои има тотемска моќ, со порака што ја доживуваат не само рационално туку и емотивно.
Крис Блек, кој пишува онлајн билтен наречен „Блек репорт“ (Blec Report), ја изгради својата кариера критикувајќи го секој криптопроект што отстапува од првичната цел на блокчејн-технологијата. „Компаниите како ФТХ го злоупотребуваа изумот на Сатоши. Тие го користат на начини на кои не е предвидено да се користи“, вели тој. Блек тврди дека повеќето проекти што пропаднале во текот на изминатата година страдаат од истиот проблем: „премногу доверба“. Секој систем што бара доверба во човечките суштества е нестабилен, вели тој, и може да создаде балон. „Секогаш кога ќе пукне балонот, сѐ повеќе луѓе го сфаќаат тоа“, вели тој.
За пропаѓањето Блек вината ја гледа во „прекумерната доверба“
Bloomberg Businessweek
Тие што знаеја
Френсис Копола не била секогаш „криптохејтер“.
„Кога излезе биткоинот, бев многу воодушевена од тоа“, вели таа. Пишувајќи за економија и банкарство, таа долго време ја согледуваше потребата за алтернативен платен систем заснован на банки, а криптовалутите дејствуваа ветувачки. Меѓутоа, до 2021 година таа стана скептична. Тоа лето таа напиша серија објави на Твитер објаснувајќи зошто дури и децентрализираните криптосистеми базирани на код може да доживеат катастрофален неуспех. Таа тврдеше дека штедачите може да одлучат панично да ги повлекуваат средствата од дигиталните банки, исто како и од традиционалните, состојба што не би можеле да ја спречат нивните алгоритми. „Алгоритмите се изградени врз претпоставка дека луѓето никогаш не паничат и не трчаат групно кон излезот, игнорирајќи го огромното количество докази дека тие го прават токму тоа“, напиша таа.
Копола ја предвиде крипто-паниката
Bloomberg Businessweek
Нејзините твитови го привлекоа вниманието на До Квон, креаторот на Тера УСД (TerraUSD), тогаш популарна монета, која користеше децентрализиран алгоритам за одржување стабилна вредност од еден долар.Тера УСД беше популарна замена за американскиот долар меѓу дефи-трговците и преку реинвестиции можеа да се остварат високи приноси. „Не се расправам со сиромашните на Твитер“, напиша Квон како одговор на нејзиниот твит.
„Неговите зборови му се вратија за да му се одмаздат“, вели Копола.„На крајот бев цитирана во судска постапка“, рече таа, смеејќи се до солзи. Во мај 2022 година Тера УСД стана жртва токму на „бегањето на капиталот“ што претходно го опиша Копола. Квон сега е тужен од страна на инвеститорите, а американското обвинителство го товари за измама. Тој негира вина. За Копола крахот што делумно го предизвика падот на Тера УСД не беше причина за славење. Таа не сака да се насладува на несреќата, со оглед на тоа колку луѓе се повредени. „Сепак, се почувствував малку... Германците го имаат вистинскиот збор за тоа: schadenfreude (означува радување на туѓа несреќа)“, рече таа.
Копола ѝ припаѓа на заедницата скептици што долго време се спротивставуваа на наративите што ги шират криптопромоторите. Во текот на растот на пазарот многу од тие промотори им се потсмеваа на скептиците. „Многу бевме злоупотребувани од екипата што јас ја нарекувам ‘се надеваме дека уживате во сиромаштија’“, вели таа. Од падот на пазарот, скептиците се на победничката страна.
„Не би рекла дека луѓето баш отвараат шишиња шампањ“, вели Ејми Кастор, уште една истакната криптокритичарка, која работи како новинарка и пишува блог што живее од донации од читателите. Меѓутоа, нашите редови се сѐ повеќебројни.„Порано имаше само неколкумина од нас што викаа во дупка во земјата. Сега нè има многу повеќе“, вели таа.
Тие што бараат вина
Во криптосветот 2022-та беше година на „негативци“ (во смисла на виновници, а не во смисла на филмска улога на антагонисти). Негативците одеднаш беа насекаде, расипувајќи ја сликата за инаку неприкосновената технологија. Наместо да укажуваат на структурни проблеми во криптосветот, недостигот од заштита на инвеститорите на пример, или основното прашање како да се спречи целосно децентрализираната, главно непозната валута да се користи за финансирање тероризам, криптопромоторите обвинија поединци (или групи) за погрешно постапување.
Најголемиот негативец од сите, се разбира, е Сем Банкмен-Фрид, човекот што денес е познат низ криптосферата како „банкрот-измама“ (анг. Scam Bankrupt-Fraud). Моли Вајт, една од погласните критичарки на криптото, која ја води интернет-страницата Web3 Is Going Just Great, тврди дека Банкмен-Фрид е корисно жртвено јагне за љубителите на криптовалутите. „Многу е згодно да речат ‘ова не е наш проблем, тоа е само еден човек’“, рече таа во едно неодамнешно интервју. (Банкмен-Фрид, кој се соочува со кривични обвиненија за измама, се изјасни за невин.)
Има многу други жртвени јагниња. Во емисијата „Вечерва“ (Tonight) на Такер Карлсон, гостинската водителка Тулси Габард изнесе неоснована теорија дека американските политичари испраќаат пари од американските даночни обврзници во Украина, која тогаш инвестирала во ФТХ, а средствата потоа им биле вратени на демократите. (Банкмен-Фрид беше голем донатор на Демократската партија, неговиот колега Рајан Саламе им даде милиони на републиканците.) Украинскиот заменик-министер за дигитални информации твитна дека Украина „никогаш не вложила никакви средства во ФТХ“.
Конгресмените што се пријателски расположени кон криптовалутите ги обвинија регулаторите што не успеаја да го спречат падот на ФТХ. Конгресменот Том Емер, републиканец од Минесота, го обвини претседателот на американската Комисија за хартии од вредност, Гери Генслер, дека „под маса склучува договори со луѓе што прават противзаконски работи“. Настрана тоа што Емер долго време се залага за целосно отсуство на регулатива и целосно слободен криптопазар. Имаше дури и префрлања на вината од страна на обвинетите.
Квон неодамна сугерираше дека Банкмен-Фрид ги оркестрирал тргувањата што предизвикале колапс на Тера УСД (федералните обвинители ја истражуваат оваа можност), а Банкмен-Фрид, пак, за падот на ФТХ во твит го обвини извршниот директор на „Бајнанс“ (Binance Holdings Ltd.), Чангпенг Жао (проблемите се многу подлабоки). Криптоиндустријата во моментов изгледа како испреплетена мрежа од три пајаци што покажуваат со прст еден кон друг.
Тие што се залагаат за заедницата
Заедница е можеби единствениот збор во крипторечникот што може да стои покрај зборот децентрализација во однос на тоа колку често се користел. Низ Твитер, Телеграм и Дискорд, сопственици на исти монети се собраа да зборуваат за тоа колку е голема нивната инвестиција, да споделат искуства за тоа и да ја критикуваат конкуренцијата. Ова особено се однесува на НФТ (NFT), примери на дигитална уметност што во некои случаи се продаваат за стотици илјади долари. Сега во тие (некогаш активни) соби за разговор на Дискорд владее тишина, а неколкуте преостанати члена чекаат дополнителни информации. Рефренот гласи: „Програмери, направете нешто“, а тоа во превод од дигиталниот свет значи обид со удар со стап да оживеете мртво животно.
Распадот на овие заедници остави лузни - некои од нив се буквални.Во февруари 2022 година Ема Круџингтон листајќи низ Твитер во својата канцеларија во Бризбејн, Австралија, забележа нов популарен НФТ-тренд. Се викаше „Тејсти боунс“ (Tasty Bones), а логото претставуваше череп како од цртаниот филм со корнет за сладолед наместо капа. Сликата беше слатка, помисли таа, и што е уште поважно, проектот сѐ повеќе добиваше популарност. Побарувачката во претпродажба ја надмина понудата, а нејзе ѝ беше потребен начин да се истакне. „Помислив: ‘што е најекстремната работа што можам да ја направам?’“, вели таа. И го истетовирала логото на рака. Таа потоа објави фотографија на дискорд-собата за допишување со заедницата на „Тејсти боунс“, а креаторите на сликичката ѝ дадоа два НФТ. На крајот таа ги продаде двата НФТ само една недела подоцна и заработи околу 12.000 долари.
Круџингтон веројатно ќе ја извади или замени „Тејсти боунс“ тетоважата
Bloomberg Businessweek
Сега кога проектот пропадна, „Тејсти боунс“ моментално се продаваат за околу 50 долари, Круџингтон сè уште се забавува со тетоважата. „Тоа е одлична приказна за раскажување“, вели таа.„Многу е смешно да се погледне назад и да се мисли: ‘дали сите бевме пијани или нешто слично’“, рече таа и додаде дека или ќе ја отстрани тетоважата или ќе ја покрие со друга.
Круџингтон сè уште е вклучена во НФТ-проектот „Сепи сиалс“ (Sappy Seals NFT) и секоја недела поминува часови разговарајќи со групата сопственици на овие НФТ. „Тоа е како да имаш личен терапевт. Зборуваме за сè, од физика до сјај за усни “, вели таа. Круџингтон вели дека на тој начин ја надживеале својата првобитна намена. Тие собрале пари за добротворна организација за кучиња, собрале средства за член на заедницата што се бори со рак и зборуваат за сексуално вознемирување во НФТ-просторот. Таа понекогаш нејасно ја опишува самата природа на нивната врска („темата на заедницата е заедницата“), но вели дека поврзаноста е искрена.
Токму врската во криптосветот може да биде незгодна. Вајт го измислила терминот „предаторска заедница“ во обид да го опише начинот на кој поединците можат да станат жртви на односите во заедницата. Во тоа овие заедници може да се споредат со пирамидалната шема. Кога емоциите се поврзуваат со парите и чувството на припадност може да биде тешко јасно да се согледа ситуацијата во која се наоѓате вие и другите членови од вашата група, особено во заедниците што се претставуваат како алтруисти. Ваквите средини се како измислени за манипулација. Безбројни проекти се турнати под тепих, или креаторите го распродаваат својот удел, оставајќи ги инвеститорите со полни раце со безвредни токени.Тие што полека губат вредност во принцип го даваат истиот резултат. Круџингтон признава дека таквите заедници можат да бидат плодна почва за злоупотреба, но вели дека нејзината заедница е различна. „Нема монетизација. Нема скриени мотиви зад тоа“, вели таа.
Тие што направија девијација
Во 2021 година, откако половина деценија работела во традиционалните финансии - „Традфи“ (TradFi) е подбивен термин што се користи во криптозаедницата - Џил се вработи во фирма специјализирана за дефи. (Таа побара да не го користам нејзиното целосно име за да може искрено да зборува за својата работа.) Ја привлекла идејата за трансакции без посредници, особено во свет каде што владите може да забранат користење банкарски сметки на пример за секс-индустријата или за мерки за контрацепција.„Извесно време пиев од тој бунар. Тогаш сфатив дека никој нема поим за правилата на ОФАК (OFAC - Американската канцеларија за контрола на странски имот, која спроведува санкции против терористичките организации)“, вели таа. Колку повеќе таа учеше за техничките аспекти на криптовалутите, толку помалку се чинеше дека станува збор за финансиска слобода, а повеќе за „заобиколување на контролата на движењето на капиталот“. Џил вели дека ја одвратила консумеристичката култура за јахти и модели: „Не се вклопив“, рече таа, па неодамна ја напушти работата и повторно бара работа во традиционалните финансии.
Се чини дека идејата за јахти и модели не му пречи на друг поранешен криптоработник со кого разговарав, а кој побара воопшто да не биде именуван. (Луѓето во оваа група навистина не се расположени за разговор.) Откако заработил шестцифрен износ во 2021 година, тој го напуштил колеџот и се вработил во криптофирма за управување со ризичен капитал.Вели дека неговото размислување било едноставно. Училиштето е непотребно, а тој сакаше да биде слободен, да заработи многу пари и да има „ламборџини“. Бизнис-моделот во криптопросторот беше да се најде проект, потоа да се промовира, да се чека неговите токени да се покачат и потоа да се оствари профит. Тоа не изгледаше проблематично бидејќи сите заработуваа пари. Кога размислувал за моралните аспекти од својата работа, не било тешко да најде рационализација. Ако некој се зафркнал, тоа биле богатите. Тој вели дека со ова знаење било штета што не размислувал за тоа што се случува под површината.
Откако пазарот почна да се сопнува, тоа што дотогаш му изгледаше како победничка игра во која сите добиваа, сега стана игра со нулта сума. Тој сфатил дека нечии големи поврати не може да се направат бесплатно. Многу проекти во кои инвестираше неговата фирма пропаднаа, а нему му беше тешко да се радува на новите. Прашав дали неговите колеги веруваат дека проектите имаат вистинска вредност. Тој вели дека веруваат и додава дека мисли дека тоа е заблуда. Минатата есен се врати на училиште.
На почетокот од март му кажав на Дејвид, инаку мојот молчалив бербер, дека пишувам за криптозима. Тој се охрабри и, правејќи долги паузи помеѓу средувањето на праменчињата коса, ми даде анализа на тоа што ме увери дека е следната голема работа: монети базирани на вештачка интелигенција.
Навистина, по дебито на ЧетГПТ (ChatGPT) во ноември, вредноста на криптотокените што имаат некаква поврзаност со технологијата базирана на вештачка интелигенција (врската не е секогаш јасна) се зголеми. Многу луѓе со кои разговарав ја спомнаа вештачката интелигенција како можна иднина за криптото. Можеби четботовите ќе можат да трошат криптовалути за да ги завршат своите задачи. Можеби блокчејн-технологијата може да помогне да се потврди автентичноста во свет во кој длабоко лажната (анг. deepfake) технологија е на секој чекор. Влијателниот профил на Твитер @punk6529 неодамна објави: „Вештачката интелигенција ќе ја открие вистинската цел на криптовалутите“. Тонот на овие разговори - таен, полн со сочувство, речиси пророчки и комично шпекулативен - ми беше познат. Му реков на Дејвид дека ќе се распрашам за тоа. Но не го сторив тоа.
Бим е независен новинар. Тој првпат купил криптовалути во април 2021 година, а последен пат во април 2022 година.
Преведе: Мирјана Јовеска
