.webp){kind=icon}
Амстердам - Со своите живи бои и нежни ливчиња, лалињата со векови ги освојуваат срцата и градините. Тие не само што се познати по својата убавина туку заземаат и важно место во историјата на финансиите. Во 17 век тие биле причина за еден од најпознатите финансиски балони, таканаречената лалеманија. Во тоа време во Холандија цените на луковиците вртоглаво растеле, некои ретки и вредни видови чинеле колку куќа, но следувал огромен пад на вредноста, а со тоа и болно отрезнување. Иако од лалеманијата поминаа речиси четири века, денес можеме да повлечеме паралели со некои современи финансиски феномени, како што е криптоманијата.
Поради вртоглавите приходи, инвеститорите лесно можат да ги загубат разумот и моќта на нормалното расудување, па би било добро да го освежиме сеќавањето на лалеманијата и да провериме што се случува денес на пазарот за лалиња.
ЗЛАТНИТЕ ГОДИНИ ВО ХОЛАНДИЈА
Лалеманијата се случила во таканаречената златна доба на Холандија. Холандија тогаш била една од најбогатите земји во Европа. Споменатиот период бил обележен со исклучителен економски раст, културен процут и врвни уметнички дела и достигнувања. Холандската економија била водена од претприемаштвото, растечката средна класа и меѓународната трговија, што ѝ донело големо богатство на земјата. Горенаведените фактори резултирале со зголемена побарувачка за луксузна и егзотична стока, како и статусни симболи.
Во последното спаѓале и лалињата, кои станале многу барани, прво меѓу најбогатите слоеви, потоа и меѓу другите слоеви на општеството што барале брза заработка. Во тоа време ретки и многу популарни, лалињата биле одлична алатка за „парадирање“ со финансиското богатство и моќ.
Првите луковици биле увезени кон крајот на 1500 година од Отоманската Империја, за жителите на Холандија тие биле егзотични како зачините и теписите, бидејќи тие навистина не знаеле такви цвеќиња. Најголема еуфорија предизвикал многу реткиот примерок Semper Augustus, кој некои го сметале за свет грал меѓу лалињата. Неговиот необичен изглед - црвено-бели ливчиња - е резултат на мутација предизвикана од вирусна инфекција.
ШПЕКУЛАНТИ И ЛАЛИЊА
Лалињата цветаат во април или мај, а мируваат од јуни до септември. Дури тогаш може да се пресадат нивните луковици, па со нив прво се тргувало само во фазата на мирување. Високата побарувачка и ограничената понуда биле главните причини за енормното зголемување на нивната цена. Тоа привлекувало на пазарот сѐ повеќе поединци што биле привлечени од можноста за брза заработка. Затоа со луковиците од лалињата почнало да се тргува и надвор од сезоната - на берзата преку термински договори.
Со терминските договори купувачот и трговецот се обврзуваат да ги извршуваат идните трансакции по договорената цена, без оглед на вредноста на денот на склучувањето на работата. Ваквиот тип договори им овозможиле на трговците да купуваат и продаваат лалиња пред тие да бидат целосно развиени и да процветаат. Цената на овие цвеќиња била однапред одредена, а испораката и плаќањето се вршеле подоцна. Така, трговците можеле да шпекулираат за идната вредност на лалињата и да влегуваат во трансакции врз основа на очекуваните цени. Исто така, многу шпекуланти позајмувале пари со надеж дека ќе ги продадат своите инвестиции по повисока цена, пред достасувањето на терминските договори.
Пазарните шпекулации биле поттикнати од верувањето дека цените на лалињата ќе растат во недоглед. Поединци ги зафатил страв од пропуштени можности или ФОМО (анг. fear of missing out - FOMO). Лалето станало главна тема. Нерационалноста ги зафатила сите слоеви. Во желбата за брза заработка, луѓето ги ставале под хипотека своите имоти и поседи и ги затворале дотогашните бизниси.
РЕТКИ ЛАЛИЊА КАКО ЛУКСУЗНИ КУЌИ
Цените на лалињата достигнале највисоки нивоа од 1634 до 1637 година. Тешко е да се зборува за точните вредности поради недостигот од историски документи, но некои извори укажуваат дека луковиците на некои ретки и посакувани видови лалиња можеле да ја надминат дури и вредноста на највредните недвижности во тоа време. Луковица на едно од најскапите и најпрестижни лалиња Semper Augustus била продадена за околу десет илјади гулдени, а за таа сума во тоа време можело да се купи куќа на ексклузивна локација до самиот амстердамски канал. Според денешната вредност, најскапите луковици за лалиња наводно чинеле околу еден милион евра, а во просек се тргувале во ценовен опсег од 50 до 150 илјади евра.
Меѓу најценетите сорти на лалиња биле и Viceroy, луковицата вредела околу три илјади гулдени, и Admiral Liefkens, која се продавала за илјада гулдени. Сумите биле вртоглави, ги надминувале годишните плати на занаетчиите и на трговците, па дури и на некои експерти, како лекарите и адвокатите.
ПУКАЊЕ НА ИНВЕСТИЦИСКИОТ БАЛОН
Секоја еуфорија обично завршува со главоболка. До крајот на 1637 година, инвестицискиот балон конечно пукнал. Поради пазарното лудило и астрономските цени, многу трговци не ги исполниле своите договори за купување или продавање лалиња. Довербата во пазарот паднала, а неизвесноста и стравот кај инвеститорите предизвикале паника. Одеднаш сите сакале да продаваат лалиња, но купувачи едноставно немало. Цената на лалињата стрмоглаво паднала речиси прекуноќ.
Лалеманијата е приказ на класичниот циклус на финансиски балон. Огромните приноси ги тераат луѓето да го изгубат чувството за разумни очекувања и премногу да инвестираат само во една област, што дополнително ја зголемува цената. Позитивните информации и расположението на пазарот ја зголемуваат вредноста на таа инвестиција, додека инвеститорите конечно не сфатат дека цените се нерационални. Тоа доведува до пад на довербата и зголемување на стравот кај вложувачите, што резултира со масовни распродажби и пад на цените на пазарот.
„Flora's Malle-wagen“ е дело на сликарот Хендрик Гериц Пот, кој со ова уметничко дело им се потсмева на шпекулациите со лалињата. Сликата е создадена околу 1640 година, набрзо по пукањето на првиот шпекулациски балон во историјата. Музејот на Франс Халс. Фото: Том Хартсен
ЛАЛИЊАТА ДЕНЕС
Одгледувањето и продажбата на лалињата денес е зрела и етаблирана индустрија, која се приспособува на динамиката на понудата и побарувачката. За разлика од навидум неверојатните цени на лалињата во Холандија во 17 век, денес тие се релативно стабилни и повеќе не се цел на шпекулантите. Најчесто се купуваат како веќе израснати растенија, а не како инвестиција преку термински договори. Имено, денес преку истите договори се тргува со многу суровини, како пченка, соја, пченица, какао, путер, млеко, па дури и сурутка во прав и лосос.
Десет лалиња на локалниот пазар во центарот на Амстердам чинат во просек три евра, а цената зависи од квалитетот и видот. Сезоната на лалиња во Холандија трае од средината на март до средината на мај. Најпознатата градина со лалиња „Кеукенхоф“ се наоѓа на околу 40 километри западно од Амстердам. Годишно во текот на сезоната ја посетуваат повеќе од милион туристи.
ЗАКЛУЧОК: Главната порака на лалеманијата и сите слични мании е: кога нешто е премногу добро за да биде вистина, време е малку да размислите и да ги преиспитате своите инвестициски цели и стратегии.
