Балкански другарски приватизации

Тоа што во Србија допрва се очекува, во Хрватска веќе е решено – поранешниот премиер Иво Санадер со правосилна пресуда е осуден за неправилности во текот на приватизацијата на „Ина“. Како се одвиваше приватизацијата на нафтената индустрија во регионот Адрија?

Во Хрватска, Саборот во ноември 2011 година донесе одлука дека приватизацијата на нафтената компанија „Ина“ од 2003 година е контроверзна и штетна за интересите на Република Хрватска. Во Србија сѐ уште траат дискусиите за приватизацијата на Нафтената индустрија на Србија (НИС), а договорот за продажба на мнозинскиот сопственички удел на руската државна компанија „Газпром нефт“ беше потпишан во, сега веќе далечната, 2008 година. И двете приватизации се контроверзни на свој начин, но и двете се истовремено показател за функционирањето и поврзаноста на една транзициска политичка и економска структура во Западен Балкан.

Како и секогаш во нашиот регион, во заднина се геополитиката и интересите на таканаречената висока политика, но има и партизација, тука се партиските и функционерските џебови што копнеат да се пополнат. Сигурно најинтересниот дел од анализата на овие две приватизации е фактот што тие не се производ само на една група на власт или на една партија. Станува збор за цел синџир, па оттука и структурата од воведот, на партиите и нивните истакнати членови, кои, се разбира, вршат и државни должности, но за државата - подоцна. Приватизацијата на српскиот НИС започна за време на владата на конзервативниот евроскептик Воислав Коштуница, а беше завршена на крајот на 2008 година, за време на мандатот на владата на умерениот либерал Мирко Цветковиќ (кој својата функција му ја должеше на тогашниот лидер на Демократската партија, Борис Тадиќ).

Претходно, и Тадиќ и Коштуница отпатуваа во Москва за да се сретнат со Путин и Медведев, кои тогаш го изведуваа нивното единствено танго за замена на функциите претседател и премиер. Коштуница прво вети „придобивки за сите граѓани на Србија“ од предавањето на српската енергетска инфраструктура на руската држава, односно на Путин, па ги загуби изборите. Тадиќ дојде по него и ѝ се заблагодари на Русија што ја поддржува Србија „во сите принципиелни прашања на меѓународната политика“, па и тој ги загуби изборите. Па, Путин не можеше да ги загуби изборите затоа што немаше противкандидат, но во последната година загуби многу повеќе. Неговите загуби се толку големи што сега овие изјави на одамна заборавените Коштуница и Тадиќ звучат смешно и неуспешно.

Суштината, сепак, е дека формално и левиот и десниот дел од српската политичка сцена беа за чудо едногласни по прашањето за приватизацијата на НИС. Секој дел на српската влада и Собранието го потврди овој договор, кој не носеше само економска важност туку и политичка,

како што рече тогашниот либерален министер за надворешни работи Вук Јеремиќ: „Стратегиското партнерство меѓу Москва и Белград ја прави Србија поподготвена да се соочи со предизвиците што се пред неа“. НИС беше приватизирана од рускиот „Газпром нефт“, кој стана сопственик на 51 отсто од акциите на компанијата, по цена од 400 милиони евра, со обврска руската државна компанија да инвестира дополнителни 500 милиони евра во модернизацијата на рафинеријата во Панчево, а потпишаниот меѓувладин договор меѓу Србија и Русија ги опфати изградбата на гасоводот „Јужен тек“ низ Србија и подземното складиште за гас во Банатски Двор.

Ако ги гледаме работите од гледна точка на високата политика, НИС беше продадена на Русија за да го блокира влезот на Косово во Обединетите нации и другите меѓународни организации, а Србија му даде на Путин голем лост за влијание на Западен Балкан. Петнаесет години подоцна, Русија не е во состојба да го исполни својот дел од политичкото пазарење, Косово е сè повеќе „независно“, а од руската помош има повеќе штета отколку корист. Сепак, руската држава продолжува да го контролира пазарот на гас во Западен Балкан и тоа ќе го прави сѐ до моментот кога Србија ќе ја заврши изградбата на врската со Бугарија и ќе добие пристап до течен гас од други извори и до азербејџански природен гас. Можеби тогаш во Србија ќе се случи она што се случи во Хрватска, ревизија на приватизацијата на НИС. Официјалната истрага на државните органи на Србија во оваа насока веќе почна во 2014 година (кога Путин првпат ја нападна Украина), а заврши без резултати, политичкиот момент не беше погоден, Западот сè уште ги немаше прекинато политичките и економските врски со Русија.

Хрватска имаше среќа во несреќа со тоа што другарските дилови на раководството не можеа да се скријат зад високата политика, Хрватска нема свое Косово зад кое ќе ги крие контроверзните и штетни приватизации. Она што сѐ уште се чека во Србија е веќе решено во Хрватска - поранешниот премиер Иво Санадер е законски осуден на 18 години и осум месеци затвор за три одвоени случаи на корупција. Поради неправилностите при приватизацијата на ИНА, Санадер е осуден на шест години затвор, што го потврди и Врховниот суд на Хрватска. Иако приватизацијата на ИНА можеби беше завршена во 2009 година, кога на власт беше ХДЗ на Санадер, таа започна во 2003 година, кога на власт во Хрватска беше Социјалдемократската партија (СДП) на Ивица Рачан. Слично како и во Србија, договорите зад сцената со странските инвеститори ги надминаа партиските разлики и традиционалната поделба на леви и десни, националисти и умерени.

Дел по дел, „Ина“ беше распарчувана и распродавана, само во првиот наврат директно на МОЛ, а остатокот преку дистрибуција на малцински пакети акции на граѓаните, кои потоа беа купени од унгарската корпорација. Преку зголемувањето на своето учество, МОЛ постигна зголемено влијание во административната структура на компанијата. Слично беше направено и во Србија, кога дел од акциите им беше предаден на граѓаните за да им донесе минимална добивка, а речиси сигурно да им биде продаден на Русите. Разликата беше во тоа што руските државни компании немаат доволно финеси за суптилно да го зголемат своето учество во период од неколку години, туку претпочитаат да станат мнозински сопственик директно и во истиот момент, а остатокот да го земат како бонус.

Во хрватскиот случај беше потешко да се скријат другарските аспекти на приватизацијата, бидејќи не беше вклучена високата политика. Унгарскиот МОЛ всушност не е унгарски, не е во мнозинска сопственост на унгарска држава туку на приватни инвеститори, така што проширувањето беше чисто прашање на профит - капитализам, ништо лично. Приватизацијата на НИС никогаш не беше

само прашање на економија или корупција, тоа беше геополитика, која ни паѓа на сите нас врз глава од 2022 година. МОЛ се прошири во Хрватска, Словачка и Словенија. Во 2021 година МОЛ ги купи сите бензински пумпи на австриската ОМВ во Словенија - 120 бензински пумпи за 300 милиони евра.

Всушност, МОЛ се судри со руските интереси во Централна Европа, кога во 2007 година се најде под непријателски обид за преземање од австриската ОМВ, чиј единствен најголем акционер е австриската држава. По тој неуспешен обид за преземање на МОЛ и откако Европската комисија застана зад унгарската компанија, ОМВ продаде околу 21 отсто од акциите на руската „Сургутнефтегаз“, една од регионалните руски енергетски компании, чија сопственичка структура не е целосно позната и која долго време ја игра играта на приватна компанија за да можат западните компании, како што е австриската ОМВ, без пречки да работат со неа. На крајот, унгарската држава водеше жестока борба да ја врати контролата врз тој пакет акции и успеа во тоа преку напорите на унгарскиот премиер Виктор Орбан, кој не сакаше да ѝ ја предаде контролата на унгарската енергетика на руската држава.

Како заклучок, може да се истакне дека сметката е потранспарентна колку помалку е заматена од наводниот национален интерес. Српската левица и десница му ја предадоа НИС на Путин, колнејќи се во Косово, и со тоа успеаја да ја одбранат таа приватизација, која денес се доведува во прашање само поради падот на Русија, а не поради некакви внатрешни промени во Белград. Хрватска едноставно ја продаде својата нафтената индустрија, проблемот беше и остана во парите, на таа тема ѝ се враќаа различните политички опции, лидерите и општеството. Таму беше полесно да се разоткрие вистинската другарска природа на приватизацијата, а притоа таа да не може да се поништи. Во Србија тоа беше невозможно, бидејќи другарската приватизација на НИС совршено се вклопи во дневната политика на добивање гласови. Така ѝ одговараше на секоја гарнитура, а можеме да претпоставиме дека олигарсите на Путин знаеле да им се оддолжат на своите балкански другари. 

Текстот го преведе Наташа Хаџиспикроска Стефанова