Кој ќе победи во трката до Месечината?

Пред пет години Џеф Безос стоеше на затемнета сцена во Вашингтон, а големата црна завеса ја прекриваше платформата зад него. Облечен во сив костум и црна кошула, тој ја објасни вредноста на истражувањето на Месечината на толпата новинари и вселенски ентузијасти. „Не е далеку. Се стигнува за само три дена“, изјави Безос. „Ќе можете да одите на Месечината кога и да посакате“.

Неколку моменти подоцна, Безос ја крена раката и завесата беше повлечена за да се открие џиновското вселенско летало наречено „Блу Мун“ (Blue Moon). Тоа беше лунарното летало на кое неговата вселенска компанија работеше три години и кое, како што рече, било дизајнирано да пренесува товар, а подоцна и луѓе на површината на Месечината. Сепак, тој не спомна дека леталото беше реквизит направен за настанот. Компанијата „Блу Ориџин“ (Blue Origin) има години работа пред себе пред да може да испорача функционално летало.

Џеф Безос го најавува „Блу Мун“, летало за слетување на Месечината за време на настанот на „Блу Ориџин“во Вашингтон во 2019 година/Фотограф: Саул Лоеб/AFP/Getty Images

Уште поважен момент во новата вселенска трка се случи два и пол месеци подоцна на оддалеченост од 2.735 километри. Илон Маск гледаше во живо на мониторите како челична мини-ракета во облик на силос за жито го запали својот мотор во калливите рамнини во Јужен Тексас. Прототипот на „Спејс Експлорешјн Технолоџис“ (Space Exploration Technologies) накратко полета, а потоа слета во исправена положба. Тоа беше еден од првите таканаречени тестови за идната ракета „Старшип“ (Starship) на „Спејс Икс“ (SpaceX), наменета да демонстрира техника што леталото со целосна големина еден ден ќе ја користи за слетување на други планети - вклучувајќи ја и Месечината.

Помина повеќе од половина век откако човекот остави свој белег во месечевата прашина. Денешната вселенска трка многу личи на 1960-тите, но наместо САД и Советскиот Сојуз, денес се тркаат „Блу Ориџин“ на Безос и „Спејс Икс“ на Маск. Овие компании се тркаат за враќање на астронаутите на површината на Месечината, кои се главно финансирани од американската влада.

„Блу Ориџин“ и „Спејс Икс“ беа основани од технолошките магнати на почетокот на векот. И тука завршуваат сите сличности. „Спејс Икс“ го надмина „Блу Ориџин“ со брзо тестирање и лансирање ракети без да се грижи премногу за експлозиите за време на развојот, кои што понекогаш се случуваа.

„Спејс Икс“ има голема предност во однос на „Блу Ориџин“ во трката кон Месечината. Сепак, со оглед на сложеноста на мисијата, можно е „Блу Ориџин“ да слета, веројатно не со луѓе, пред тоа да го направи „Спејс Икс“. Од „Блу Ориџин“ одбија да коментираат, а „Спејс Икс“ воопшто не се одзва на барањето за коментар. Маск ја води својата вселенска операција како типично профитна компанија, користејќи пари од клиенти, вклучително и влади, кои сакаат да купат опрема за неговата ракета за да го финансираат развојот на производот. Безос, барем до неодамна, го третираше „Блу Ориџин“ повеќе како истражувачка лабораторија. Која стратегија ќе победи во оваа трка до Месечината треба да стане јасно во следните неколку години.

„‚Спејс Икс‘ продаваше работи, а „Блу Ориџин“ ги трошеше парите“, вели Кариса Кристенсен, основач и извршен директор на „БрајсТек“ (BryceTech), консултантска компанија за истражување и анализа на вселената. „Културата на ‚Спејс Икс‘ беше преземање пазар по пазар и наоѓање купувач по купувач. Културата на ‚Блу Ориџин‘ беше спроведување на многу напорна стратегија за истражување и развој“.

Скриншот од видеото од пробниот лет на прототипот на „Спејс Икс Старшип“ во Тексас во 2019 година. Извор: Спејс Икс

Мисијата за враќање на луѓето на Месечината започна во 2017 година со програмата на НАСА која стана позната како „Артемида“. НАСА првично додели еден договор за лунарен ровер вреден 2,9 милијарди долари (2,7 милијарди евра) на „Спејс Икс“, делумно затоа што агенцијата имаше доволно пари само за еден, што резултира со тужба од „Блу Ориџин“. По лобирањето во Конгресот, агенцијата обезбеди доволно средства за уште еден договор во вредност од 3,4 милијарди долари (3,2 милијарди евра), кои завршија „Блу Ориџин“. Парите се наменети за развој, а компаниите го задржуваат тоа што го направиле. „Ние купуваме услуга“, вели Кент Чојнацки, заменик-менаџер на програмата за слетување со екипаж на НАСА. „Затоа никогаш не ја преземаме сопственоста на опремата“.

Долгорочна цел на Маск за „Спејс Икс“ е Марс, за што сведочи изворот на гориво што го користи „Старшип“. Додека лунарната сонда на „Блу Ориџин“ користи водород, кој теоретски би можел еден ден да се добие од водата на Месечината, „Старшип“ користи метан, молекула која може да се синтетизира на Марс, каде што самиот Маск посакува да умре (иако не на слетување).

Сепак, Маск ги призна придобивките од одењето на Месечината кога НАСА ги постави темелите за својата мисија. „Ако сакате да ја возбудите јавноста, мора да поставите база на Месечината“, рече тој во 2017 година.

Задачата на двете компании е да изградат вселенски брод што може да се паркира во орбитата околу Месечината и да го чека пристигнувањето на астронаутите на НАСА од друго вселенско летало или блиска вселенска станица. Астронаутите би се префрлиле во летало на компаниите, кое потоа би требало да го однесе екипажот на површината на Месечината. По некое време, тие би се вратиле во вселенскиот брод во лунарната орбита.

За Маск, договорот беше изговор да ја забрза работата на неговото идно вселенско летало за Марс, наречено „Старшип“. Тоа е најголемиот и најмоќниот ракетен систем што некогаш бил развиен, со горен дел кој служи како лунарно летало и може да слета исправено и повторно да полета. Планот на „Спејс Икс“ е да спроведе тест на Месечината без екипаж следната година, по што ќе следи првото слетување со екипаж во 2026 година, иако Маск и НАСА обично ги пречекоруваат роковите.

Главната компликација е недокажаниот систем за полнење гориво кој бара лансирање на повеќе ракети „Старшип“. Излегувањето од земјината гравитација бара многу енергија, а потребната количина на гориво се зголемува колку е потежок објектот. Ракета со големина на „Старшип“ не може да стигне до Месечината и да се врати со едно полнење на резервоарот на Земјата. Системот „Спејс Икс“ бара лансирање на еден „Старшип“ во орбитата на Земјата, каде што ќе се паркира и ќе служи како складиште за гориво. Потоа „Спејс Икс“ ќе лансира околу 10 дополнителни ракети „Старшип“ полни со метан и кислород, кои ќе се приклучат на складиштето за да ги надополнат резервите. Откако складиштето ќе биде целосно полно, ќе биде лансиран уште еден „Старшип“ кој би требало да се закачи на складиштето за да наполни гориво и потоа  да се упати кон Месечината.

„Блу Ориџин“ го исмеа овој план пред неколку години со инфографик во кој се тврди дека структурата за полнење гориво со повеќе ракети е премногу комплицирана за да биде сигурна. „Блу Ориџин“ оттогаш тивко го смени курсот и усвои систем сличен на „Спејс Икс“ за своите мисии на Месечината, вели Чојнацки. „Тие дојдоа до слични структурни одлуки за бројот на лансирања и дополнувања што им се потребни“, вели тој. Техниката што ја користи „Блу Ориџин“ ќе бара четири до осум товарни ракети за полнење на леталото во ниската орбита на Земјата, според Лиза Вотсон-Морган, програмски менаџер за системот за слетување со екипаж во НАСА.

„Блу Ориџин“ ја нарекува својата станица за полнење гориво „вселенски влекач“ затоа што по полнењето гориво на вселенското летало што орбитира околу Земјата, влечното летало би го следело леталото во орбитата на Месечината, подготвено да го наполни со гориво за патувањето до површината на Месечината и да патува напред-назад помеѓу орбитите за да снабди повеќе водородно гориво.

Веќе следната година „Блу Ориџин“ планира да испрати карго верзија на своето летало на Месечината за која не е потребно влечење. Ако успее, компанијата на Безос веројатно би можела да ја победи компанијата на Маск, иако „Блу Ориџин“ се држи до помалку амбициозна временска рамка за испраќање човечки екипаж таму до 2029 година.

Распоредите во вселената се, додуша, непредвидливи. Лунарното летало на „Блу Ориџин“ беше дизајнирано да се лансира со ракетата „Њу Глен“, која требаше да го направи својот прв лет во 2020 година, но тоа сè уште не се случи. Оваа ракета треба да биде лансирана во септември, доколку се биде во ред. „‚Блу Ориџин‘ мора да биде многу побрза“, рече Безос во декември на подкастот на Лекс Фридман, „и тоа е една од причините поради кои заминав од функцијата извршен директор на ‚Амазон‘ пред неколку години“.

Маск сè уште е извршен директор на голем број компании, вклучувајќи ја и „Спејс Икс“, која продолжува да ја води вселенската индустрија. За време на последниот пробен лет на „Старшип“ во март, „Спејс Икс“ префрли гориво од еден резервоар во друг, што е мал, но значаен чекор. Советодавниот комитет на НАСА на 26 април објави дека додека „Спејс Икс“ сè уште ги анализира резултатите, експериментот „изгледа дека бил успешен“.

 

За да ја освои вселената, Кина оди на море

Лансирањето на ракети на море се клучен дел од вселенската стратегија на земјата. Светот би можел да го следи примерот.

Со патувања до нова вселенска станица, мисија на Месечината за собирање примероци и рекорден број лансирања на сателити, кинеската вселенска програма има преполн календар. Кина планира 100 лансирања до крајот на 2024 година, што е за 40 отсто повеќе од минатата година, во обид да ги престигне САД како доминантна сила надвор од Земјата.

Но, во земја со 1,4 милијарди луѓе, овие напори се соочуваат со основен предизвик: да се најде безбедно место за лансирање ракети. Додека речиси сите американски ракети се лансирани од крајбрежни локации каде патеката на летот е над вода, намалувајќи го ризикот за луѓето и имотот, трите локации за лансирање во Кина се длабоко во внатрешноста на земјата каде што проектилите се принудени да летаат над копно по полетувањето. Четвртиот се наоѓа на брегот на јужната островска провинција Хаинан, во чија близина живеат половина милион луѓе.

За стартапот „Ориенспејс“ (Orienspace) со седиште во Пекинг, одговорот е дека ракетите треба да бидат лансирани далеку од бреговите на Кина. Во јануари, „Ориенспејс“ ја лансираше ракета „Гревити-1“ (Gravity-1), која однесе три сателити во орбитата, од брод во Жолтото Море на околу три километри (1,9 милји) од брегот на градот Хајанг. Кон крајот на оваа година се очекуваат уште две лансирања на ракети од морето.

Набљудувачите го гледаат лансирањето на ракетата Гравити-1 од офшор платформа во близина на брегот на градот Хајанг. Фотограф: Танг Ке/Фитур Кина/Гети Имиџис

Триесет и едногодишниот Јао Сонг, кој беше ко-основач на компанија за полупроводници со вештачка интелигенција пред да се приклучи на „Ориенспејс“ како еден од нејзините извршни директори во 2021 година, вели дека лансирањето ракети од океанот и нуди на неговата компанија поголема флексибилност. Бродот, управуван од компанија поддржана од владата, може да оди буквално секаде, дозволувајќи им на проектилите да ги избегнат опасните патеки за летот, вели тој. Лансирањето од морето, исто така, може да ги намали трошоците поврзани со транспортот на ракети до копнените локации за лансирање во внатрешноста, додаде тој, бидејќи најголем дел од производството на ракети се одвива во источните крајбрежни региони.

„Ориенспејс“ е една од неколкуте кинески компании кои почнаа да користат бродови за лансирање ракети. Ракетата „Смарт Драгон-3“ (Smart Dragon-3) долга 31 метар, изградена од Кинеската академија за технологија за лансирање летала, подружница на државната компанија „Чајна аероспејс сајанс енд технолоџи“ (China Aerospace Science and Technology), тргна во февруари од брод во Јужното Кинеско Море, носејќи девет сателити. во орбитата. Кинеската индустрија има десетина вакви лансирања од 2019 година.

Ова не е прв пат вселенски компании да го користат океанот. Во средината на 1990-тите, „Боинг“ се здружи со партнери од Норвешка, Русија и Украина за да го формира „Си ланч“ (Sea Launch), кој носеше ракети од пренамената нафтена платформа од Јужна Калифорнија до локација во Пацификот поблиску до екваторот, каде што орбитирачкото летало би можело подобро да ја искористи брзината на ротација на Земјата. „Си ланч“имаше речиси 30 успешни мисии пред да ги прекине операциите во 2014 година, поради првата руска инвазија на Украина, што доведе до прекин на партнерството.

Лансирањето на ракети од море би можело да доживее оживување и во други земји освен Кина, бидејќи копнените објекти ширум светот ги надминуваат своите граници. Двете најпопуларни американски локации за лансирање, „Кејп Канаверал“ во Флорида и вселенската база „Ванденберг“ во Калифорнија, веројатно ќе станат уште позафатени бидејќи компаниите како „Амазон“ (Amazon.com) и „Линк Глобал“ (Lynk Global) брзо распоредуваат сателити за да се натпреваруваат со мрежата „Старлинк“ на „Спејс Икс“.

 

Годишен број на објекти лансирани во вселената

„Спејс Икс“, која се соочи со локален отпор на планот за проширување на земјиштето во Тексас, ги објави своите намери да тргне офшор. Иако претседателката на компанијата Гвин Шотвел им рече на новинарите во февруари 2023 година дека компанијата се откажала од плановите да користи две нафтени платформи како лансирни рампи, таа рече дека на крајот „ќе имаме многу офшор платформи“.

Во Европа, конзорциумот „Џерман офшор спејспорт алајнс“ (German Offshore Spaceport Alliance – GOSA) сака да им понуди опција на регионалните оператори што не вклучува патување во Јужна Америка. Во моментов, најпопуларниот европски космодром се наоѓа во Француска Гвајана, во Куру. „Не е толку лесно да се најдат локации за лансирање од територијата на Европската унија“, вели извршната директорка на ГОСА Сабине фон дер Реке. „Мораме да ги бараме на море“.

ГОСА планира да ги лансира своите први проектили од платформа во Северното Море на крајот на јуни. Првите летови ќе бидат суборбитални демонстрации, но во иднина алијансата планира да испраќа сателити во орбитата.

Поморските лансирања имаат свои предизвици. Максим Путокс, главен советник во вселенската консултантска компанија „Новаспејс“ (Novaspace), вели дека бродовите мора да бидат способни да ги решат проблемите во последен момент, кои тешко се решаваат на море. Замената на дел на копно може да потрае неколку часа или денови, но многу подолго кога бродот е далеку од пристаништето. „На море треба да имаш сè“, вели тој. „Тоа не е лош начин за лансирање, но трошоците за одржување на вселенско летало или брод за лансирање на море се сè уште високи во споредба со одржувањето на лансирната рампа на копно, која е само од бетон“.

Кина, исто така, ги проширува своите можности за лансирање на копно, вклучувајќи нов комплекс на космодромот во провинцијата Хаинан, кој е исклучиво за компании од приватниот сектор. Наскоро треба да ја има првата мисија.

Но, за „Ориенспејс“, која во јануари најави завршување на кругот за собирање средства во вредност од околу 600 милиони јуани (77 милиони евра) со користење на брод може да заштеди еден месец и милиони јуани. „Тоа е значително подобрување во деловната ефикасност“, вели Јао.

 

Како да резервирате возење со ракета: совет од агент за вселенски патувања

Роман Чипорука, соосновач на „Спејс ВИП“ (SpaceVIP), за придобивките и ризиците од посетата на последната граница

Сакате да одите во вселената? Одлично! Имаме среќа што живееме во време кога тоа е можно, барем за оние со навистина длабоки џебови.

Како и со секое искуство во патувањето, поставете си две прашања: кој е вашиот буџет и како сакате да стигнете таму. Со опции за вселенски туризам кои се движат од возење со балон на висока надморска височина од 150.000 долари до лансирање ракета од 55 милиони долари (51 милион евра) со престој на Меѓународната вселенска станица (ISS), целиот свет или поточно вселената што ја опкружува стои на дланка.

Роман Чипорука, соосновач на агенцијата за вселенски туризам „СпејсВИП“ ги советува богатите клиенти за дестинациите, опциите за транспорт, ризиците поврзани со секоја од нив и како да го искористат максимумот од патувањето. Ова интервју е уредено за јасност и должина.

Како станавте агент за вселенски патувања?

Сопственик сум на „Роман и Ерика“, компанија за начин на живот и патувања која се грижи за некои од најбогатите луѓе во светот. Благодарение на таа база на клиенти, „Аксиом Спејс“ (Axiom Space) ни пријде во 2018 година и рече: „Слушаме дека работите со некои од најбогатите луѓе во светот. Помогнете ни да ја промовираме првата целосно приватна астронаутска мисија на Меѓународната вселенска станица. Имаме три билети, чинат по 50 милиони долари (46 милиони евра)“. Со задоволство ја прифативме понудата.

Набргу по успешното завршување на мисијата, сфативме дека пошироката јавност нема поим за сите оператори за вселенски туризам. Тие знаат за „Блу Ориџин“, „Спејс Икс“ и „Вирџин Галактик“. На клиентите им требаше едно место за да ги соберат сите тие информации, поради што го основавме „СпејсВИП“.

Како им помагате на клиентите да го најдат вистинското искуство за вселенски туризам?

Прашање е да се разбере каде е клиентот, што знае за вселенскиот туризам и потоа соодветно да се насочи. Многу луѓе мислат дека мисијата до Меѓународната вселенска станица е иста како суборбитален лет. Не. Мисијата „Аксиом“ е четири и пол месеци обука и 10 дена во вселената. Тоа е голема посветеност. Нашата улога овде е да ги водиме клиентите низ процесот, да ги запознаеме со соодветниот оператор, кој потоа ги презема.

 

Златна кукла Барби и скулптура на астронаут ја красат канцеларијата на Роман и Ерика. Фотограф:  Jutharat Pinyodoonyachet за Блумберг Бизнисвик

 

И зошто треба да патуваме во вселената?

Кога зборуваме за патување до ниската орбита на Земјата, едно од првите прашања е која е целта на мисијата? Долго ќе бидете во вселената, па размислете што истражување ве интересира?

Има брилијантна компанија со која тесно соработуваме и која одгледува органска материја во вселената. Тие користат 3Д печатење. И ако можеме да печатиме органска материја во вселената, ќе престанеме со тестирање на животни. Размислувањето како да се одгледуваат растенија со само мал дел од водата што ја користиме на оваа планета ќе даде огромни резултати.

Како им го претставувате ризикот на клиентите?

Ние го користиме методот „непродавај“ (unsell), што значи дека ви кажуваме зошто не треба да одите и ве информираме за сите ризици кои се вклучени. Луѓето треба да знаат дека постои реална можност за смрт. Ова е нешто за што треба да се грижат и да си ги средат работите. Но, ако ја погледнете чисто статистиката, поголема е веројатноста да умрете во сообраќајна несреќа или пешачење по улица отколку во лет или активности поврзани со вселената. Станува збор за соработка со доверливи оператори и важно е да се истакне дека тие се предмет на значајни тестови и прописи. Пред 100 години беше ризично да се лета со авион, но луѓето сè уште летаа и затоа сега можеме да летаме до Лондон во економска класа за 400 долари (371,22 евра).