.webp){kind=icon}
Кога мислиме на кралските семејства, мислиме на традицијата и историјата. Принцот Филип Караѓорѓевиќ, синот на последниот југословенски престолонаследник, е меѓу првите со кралска титула во светот што отворено призна дека е голем љубител на биткоинот.
Доколку српското кралско семејство Караѓорѓевиќ случајно требаше денес да ја напушти земјата, како што пред германската инвазија пред повеќе од 80 години мораше да направи младиот крал Петар Втори, сигурно немаше толку да размислува како да си го земе имотот со себе. Барем тоа не би било проблем за неговиот потомок, принцот Филип Караѓорѓевиќ, кој е голем поддржувач на криптовалутите, всушност само на една од нив – биткоинот.
Денес ниту Србија е кралство ниту Караѓорѓевиќ се крунисани глави, но факт е дека еден српски принц живее во Белград и оттука пропагира биткоин и лобира за усвојување на оваа криптовалута. За „Блумберг бизнисвик Адрија“ зборува за тоа како и зошто станал биткоинер, но и за сите дилеми и предизвици со кои се соочува оваа дигитална монета. Принцот Филип Караѓорѓевиќ е една од првите јавни личности во Србија, но и член на кралско семејство во светот, кој се декларира како биткоин-максималист. Тоа се инвеститори што веруваат дека биткоинот е единственото вистинско дигитално средство.
Биткоинот е првата криптовалута што е создадена во 2009 година. Во моментот на пишувањето на овој текст биткоинот чинеше 26.600 долари. Сегашната пазарна капитализација на биткоинот учествува со речиси 50 проценти од вкупната пазарна капитализација на пазарот на криптовалути. Втората најголема криптовалута е етер. Заедно тие претставуваат дури две третини од пазарот. На пазарот има речиси 23 илјади криптомонети, покажуваат податоците на „Коинмаркеткап“ (CoinMarketCap).
Принцот вели дека не го интересираат никакви други „монети“, ниту пак е заинтересиран да инвестира во поконвенционални финансиски производи, како акции, обврзници, фондови и друго. „Јас не инвестирам во ништо, дури и не инвестирам во биткоин - штедам во биткоин“, вели тој. Се разбира, мора да го истакнеме основното правило за инвестирање - не ставајте ги сите ваши јајца во една кошница, клучот е диверзификацијата. Исто така треба да се забележи дека ова е инвестиција со висок ризик, па затоа е потребна претпазливост.
Принцот наведува дека поминал низ типичниот пат низ кој поминале многу други поборници на оригиналната криптовалута - од личност што целосно го негира нејзиното постоење до некој што е целосно посветен на тоа. „Првпат слушнав за биткоинот во 2012 година и го отфрлив, сметав дека се како некој вид магични пари од интернет“. Неколку години подоцна, тој сепак се заинтересирал за највредната криптовалута, но и за други дигитални монети (кои ги нарекуваме алткоини), кои во 2017 година почнаа да се појавуваат насекаде. Наедно, потсетуваме дека 2016 и 2017 година беа обележани со таканаречената ICO-манија (англиски ICO - initial coin offering, иницијална понуда на коини), кога се издаваа разни монети како на подвижна лента. Повеќето од нив завршија на ѓубриштето на историјата, а многу инвеститори во овој дигитален имот останаа со празни раце.
„Моите првични чувства за биткоинот беа поврзани со желбата да заработам пари и оцената дека тоа е добра инвестиција - како акции на перспективна технолошка компанија, бидејќи работев во традиционалните финансии, во доменот на управување со средства“, признава тој.
Сè се промени по избувнувањето на пандемијата
Клучниот момент за тој да му се посвети на проучувањето на биткоинот беше пандемијата што избувна во март 2020 година. Тогаш бевме сведоци на масовното печатење пари и претстојната инфлација.
„Се чувствував непријатно во финансискиот сектор каде што работев, иако ги сакав мојот тим и компанијата. Едноставно, го најдов она што мислам дека е иднината - биткоинот. Ја напуштив мојата тогашна фирма и се приклучив на ЈАН3 (JAN3), технолошка компанија фокусирана на хипербиткоинизација, на национално усвојување биткоин. Таму оди моето убедување - сакам да ја посветам кариерата на насочување на биткоинот онаму каде што мислам дека треба да оди“, вели принцот Филип.
Каква иднина носи биткоинот?
Клучните проблеми во современиот свет ги објаснува преку ефектот на Кантјон, каде што луѓето што се најблиску до изворот на пари добиваат најмногу бенефиции, што не е случај со биткоинот. Бројот на биткоини е ограничен на максимум 21 милион. Според сегашните податоци, во оптек се пуштени 19 милиони.
„Со биткоинот сите играат по истите правила – од личноста со најмногу биткоини до личноста со најмалку. Луѓето велат дека личноста или лицата што го создале биткоинот сега имаат милиони биткоини, но тоа не е важно, бидејќи истиот стандард важи за сите. Ако креаторот на биткоин се обиде да ги продаде сите, тоа нема да го урне пазарот, бидејќи тој не може да продаде толку многу монети одеднаш“. До денес не е познато кој е Сатоши Накамото, за кого се вели дека ја создал оваа криптовалута во 2009 година, по избувнувањето на светската економска криза. Една од главните причини за неговото создавање е желбата да се отстранат посредниците, односно трети лица, кои традиционално се потребни за извршување на трансакциите.
На прашањето дали би сакал да знае кој го создал биткоинот, тој без двоумење вели дека не.
Сепак, тој признава дека со усвојувањето на стандардот за биткоин како децентрализирана алтернатива на централизираното банкарство, тешко би се ослободиле од каматите и заемите. „Мислам дека тоа секогаш ќе биде случај со луѓето - дека сакаме да позајмуваме пари по одредена цена“. Но, тој исто така смета дека немаше да има толку високо ниво на финансиски стимулации што беа забележани во периодите на глобалната финансиска криза и пандемијата на ковид.
Нестабилна цена
Кога го гледаме курсот на биткоинот, гледаме колку е нестабилна неговата вредност. Во моментот на пишувањето на статијата еден биткоин чини 26.600 долари. Движењата нагоре или надолу на криптопазарот можат да бидат доста брутални. Цената на биткоинот е зголемена за околу 60 отсто од почетокот на годината. Но, во споредба со врвот што го достигна во ноември 2021 година кога беше речиси 69 илјади долари, исто така има пад од 60 проценти. Во исто време неопходно е да се потенцира предупредувањето, кое инвеститорите често го забораваат - минатите приноси не се гаранција дека истото тоа ќе се повтори во иднина.
Караѓорѓевиќ ја оценува нестабилноста како добра работа.
„Се разбира, биткоинот ќе биде нестабилен. Станува збор за две спротивставени валути, две спротивставени монетарни парадигми што се натпреваруваат една со друга. Кога ќе го погледнете биткоинот низ призмата на светот на таканаречените фиат-валути (традиционалните валути), јасно е дека ќе биде нестабилен, но кога сте во светот на биткоинот, тој е многу мирен, додека неговата мрежа расте. Од друга страна, самиот свет на валутите фиат е многу нестабилен - погледнете ја куповната моќ на динарот, доларот или фунтата и ќе видите дека со текот на времето се стреми кон нула. Мене ми е нестабилно“, ни објаснува тој.
Според него, нестабилноста ќе остане карактеристика на биткоинот, а значително стабилизирање на вредноста ќе се случи само со поголемо институционално прифаќање. „Лично, јас не сум претерано за институционално усвојување, бидејќи биткоинот е повеќе работа од дното нагоре и е повеќе за поединци. Сепак, институциите навистина имаат добро влијание врз формирањето на цените“.
Во ова светло, апликацијата на „Блекрок“ (BlackRock) за спот-биткоинот ЕТФ (ETF од англиски exchange-traded fund – фонд со кој се тргува на берзата) на почетокот на оваа година привлече големо внимание, но тој не ја смета за толку голема работа, бидејќи веќе има други слични фондови и производи преку кои институциите можат директно да инвестираат или индиректно да се изложат на биткоин.
На прашањето колку ќе вреди биткоинот во блиска и подалечна иднина, тој одговара дека е бесмислено да се предвиди цената ако зборуваме за движења за 20 или 30 години, бидејќи, како што вели, повеќето фиат-валути „ќе дојдат до нула“.
Во однос на критиките за фактот дека популарната криптовалута е голем потрошувач на енергија за „копање“, тој истакнува дека овие активности всушност би можеле да ги подобрат постојните електроенергетски системи.
Тој објаснува дека за „копањето“ може да се користи енергијата што моментално се троши низ светот или создава проблеми во нестабилните електроенергетски мрежи, кога нема соодветни механизми за складирање на вишокот енергија. Како што наведува, во одредени области каде што се вади нафта, како Тексас или Саудиска Арабија, има проблем и со гасни пламени и емисија на штетни материи. „Наместо тој механизам за согорување, енергијата може да се собере и да се користи за ископување биткоини, кои потоа може да се инвестираат во проекти од јавно значење“.
Семејството Караѓорѓевиќ
Приватна архива
Примерот на Ел Салвадор
Ел Салвадор и Централноафриканската Република се единствените земји во светот што го прифатија биткоинот како законско средство за плаќање. Дали нивните примери даваат доволно основа дека нешто слично треба да се направи на друго место во светот? На тоа одговара од лично искуство.
„Не можам многу да зборувам за Централноафриканската Република, но можам за Ел Салвадор - бев таму минатата година. Зборувам шпански, па можев да разговарам со разни луѓе - сите изгледаа многу среќно“, вели нашиот соговорник.
Тој додава дека претседателот на Ел Салвадор, Најиб Букеле, не го направил биткоинот единственото законско средство за плаќање, туку им дал на луѓето избор помеѓу него и американскиот долар. „Многумина сè уште го користат доларот затоа што се навикнати на него, но биткоинот е тука и е достапен“.
Тој наведува дека неодамна бил во Костарика, каде што разговарал со претставници на политичката елита и дека и тие се заинтересирани за тоа. Всушност, и тој и извршниот директор на компанијата каде што работи, Самсон Моу, имаа можност да се сретнат со голем број претставници од различни земји - Мексико, Панама, Гватемала, Аргентина, Бразил, Швајцарија и други - и да увидат дека таму постои голем интерес за биткоинот. „Кога бев во Лихтенштајн, дознав дека некои членови на нивното кралско семејство поседуваат биткоин“.
Како гледа на биткоинот семејството Караѓорѓевиќ?
„Мојата сопруга Даница го разбира концептот на биткоин и мислам дека најмногу ја привлекува поради неговата мала стапка на временска преференција, бидејќи е заштитен со ограничувањето дека може да се ископаат само 21 милион коини, чија вредност ќе се зголеми во иднина. Никој нема да ги препечати и девалвира“, вели принцот Филип.
Кога станува збор за другите членови на семејството, тој вели дека неговите браќа и сестри поседуваат биткоини.
„Не знам дали родителите имаат, но мислам дека сега подобро ја разбираат потребата за биткоин
од порано. Сè уште мислат дека сум малку луд што верувам во биткоинот, но сега почнуваат да забележуваат дека тој сѐ почесто се споменува во вестите и секогаш кога ќе видат дека се известува во негативно светло, им посочувам дека треба да гледаат на работите од поинаков агол“.
Биткоин во регионот Адрија
Принцот верува дека Србија и регионот можат многу да му понудат на биткоинот и дека биткоинот може многу да им понуди на Србија и на регионот. И од монетарен и од веќе споменатите енергетски аспекти, но и од доменот на самиот бизнис - имајќи го предвид квалитетот на персоналот во ИТ-секторот, кој може да придонесе за проекти поврзани со биткоинот и да има корист од него.
Луѓето во регионот сè уште претпочитаат готовина. „Како готовина? Добро, чувај ја под душек две-три години и ќе вреди помалку. Не треба да го чувате биткоинот под вашиот душек или во банка, не треба да му верувате никому, вие се грижите за себе. Сега имаме можност да усвоиме валута на која всушност би имале влијание - и ние и остатокот од светот. Валута што ќе ги заштити вашите заштеди и нема да ги еродира“, вели нашиот соговорник.
Криптоентузијастите велат дека биткоинот нуди добра заштита од високата инфлација. Слично на златото. Иако биткоинот е многу понестабилен од златото. Засега нема цврсти докази дали тоа е вистина.
Коментирајќи ја ситуацијата во Србија, принцот оценува дека е одлично што Законот за дигитални средства овозможува користење биткоини и други дигитални средства, но нагласува дека многу работи се оптоварени со процедури и даноци, што ќе има негативен ефект и само ќе го забрза одливот на мозоци во тој сектор.
Во меѓувреме, во нашето соседство се случува нешто што некои веќе го карактеризираат како создавање крипторај. Станува збор за Црна Гора, која сѐ повеќе ја привлекува криптозаедницата.
„Кога некој мисли на Црна Гора, мисли и на До Квон (коосновач и извршен директор на пропаднатата криптокомпанија „Тераформ“ (Terraform Labs), кој беше уапсен во Црна Гора, забелешка на авторот). Тоа треба да престане. Кога, од друга страна, помислувате на биткоин-рај како Ел Салвадор, никој не помислува на Квон и други големи измами. Така, тоа е насоката по која треба да одат - кон тоа технологијата да биде адекватно регулирана“.
Регулатива во Америка и во Европа
„Ако извршите преголем регулаторен притисок врз која било индустрија и ја централизирате така што само големите играчи можат да преживеат во неа, помалите едноставно ќе најдат друга јурисдикција, која ќе ги третира подобро“, забележува тој во врска со ситуацијата во САД, каде што регулаторите вложуваат напори за усогласување на криптоиндустријата со постојните закони.
Едно од горливите прашања и во САД и на други места е кои криптомонети треба да се третираат како хартии од вредност, а кои не. За принцот Филип, работата е јасна - поделбата треба да се направи на биткоин како стока и сите други монети како хартии од вредност.
Во Европа, засега, се работи на постепено воведување на регулаторната рамка MiCA (Markets in CryptoAssets). „MiCA е интересна, но мислам дека не носи ништо добро.Таа користи стари трикови, стара регулатива и не размислува што всушност се биткоини и крипто. Од луѓето бара KYC (анг. Know Your Customer или Know Your Client – термин што се однесува на темелно проверување на корисниците или клиентите, забелешка на авторот) на секој чекор, што е невозможно со криптото. Тоа ќе создаде секундарен пазар, алтернативен сив пазар, каде што ќе се одвива вистинската економија“.
„Тоталитаризам на стероиди“
Сѐ повеќе се зборува за дигиталното евро, а ставот на нашиот соговорник за прашањето на дигиталните валути на централните банки е, накратко, дека станува збор за „тоталитаризам на стероиди“..
„Дигиталните валути на централните банки може да донесат концепти како што е рокот на траење на парите, тие можат да одредат каде можете и каде не можете да трошите пари, тие можат да додадат еден вид социјално рангирање на тоа што се случува во Кина. Тоа значи дека ако се однесувате во согласност со очекувањата, можете да трошите пари речиси секаде, а ако не се однесувате така - не можете да трошите ниту да патувате или нешто друго“, предупредува тој.
Дополнително, тој се сомнева дека системите базирани на дигитални валути на централните банки ќе се покажат остварливи.
Криптоберзите FTX и Бајненс
Тој исто така отворено зборува за Сем Банкмен-Фрид и колапсот на неговата криптоберза FTX. „Првиот показател дека нешто не е во ред беше самиот основач на берзата – Банкмен-Фрид, кој се појави одникаде, одеднаш. Се појави како ековоин, веган, кој се преправаше дека е аутист... Медиумите го обожаваа. Друга работа беше што книговодството во FTX беше многу небулозно. Имаше многу приказни и анегдоти што доаѓаа од луѓе во FTX за работите што не се како што треба“, вели тој.
На прашањето како гледа на бизнисот на „Бајненс“ (Binance) - кој некои го сметаат за сомнителен - и дали таа компанија е преголема за да пропадне, принцот одговара дека „ако нешто е преголемо за да пропадне, тоа е проблем и значи дека системот е нарушен“. Криптоберзите не го поддржуваат тоа.
„Ако сите почнат да повлекуваат средства - таа берза ќе пропадне. Верувам дека Бајненс ги нема сите средства за кои тврди дека ги има и дека доколку голем број клиенти сакаат да ги повлечат своите средства во исто време, берзата нема да може да им дозволи на сите да го сторат тоа. Верувам и дека тоа е проблем со повеќето криптоберзи“, заклучува тој.
Како го замислува светот во 2050 година?
„Претпоставувам дека во 2050 година нема да има готовина, можеби некои ќе користат златници (се смее). Верувам дека хипербиткоинизацијата дотогаш ќе добие замав и дека можеби ќе имаме и физички биткоин - веројатно ќе имаме монети за сати (англиски sat - скратено од сатоши, што ја претставува најмалата единица на биткоин)“, вели принцот.
Како што вели легендарниот инвеститор Џим Роџерс, „не примајте инвестициски совети од никого, дури ни од мене“. Пред да вложите во каква било инвестиција, треба да ја завршите домашната задача и да се запознаете со сите потенцијални ризици. Основниот водич за добро инвестирање вклучува разновидна кошница на инвестиции што е соодветно приспособена на нашиот апетит за ризик.
