.webp){kind=icon}
Со околу 14 милијарди евра инвестирани во последните пет години, Кина тежнее да биде важен играч на кој треба сериозно да се смета во регионот Адрија во иднина. Моментално светот е загрижен поради забавувањето на економијата на една од најголемите светски економски сили. Како ќе влијае тоа на инвестициските активности во регионот?
Дека во иднина е неопходно да се смета на кинеските инвестиции покажува и меморандумот потпишан во септември за новиот инвестициски циклус на кинеската компанија „Зијин мининг груп“ (Zijin Mining Group) во српскиот рудник за бакар во Бор од дури 3,8 милијарди долари (3,5 милијарди евра) во следните десет години. Со 12 милијарди евра кинески инвестиции, Србија веќе е убедлив лидер во регионот, но прашање е дали, со оглед на нивото на инвестициите, кинеското влијание ќе запре на економските интереси.
Извор: Deposit Photos
Кои се најголемите кинески инвеститори и во кои проекти најмногу инвестираат? Инвестициите на двете сестрински компании „Зијин купер“ (Zijin Cooper) и „Зијин мининг“ (Zijin Mining)во РТБ „Бор“ се проценуваат на околу две милијарди евра и се најголеми кинески инвестиции досега во Србија и во регионот. Иако е најпознат кинескиот потфат во Хрватска, Пељешкиот мост не е најголемата кинеска инвестиција, туку тоа е ветерната централа Сењ, која е изградена од кинеската државна компанија „Норинко интернешнел“ (Norinco International Cooperation). Проценетата вредност на работите е најмалку 200 милиони евра. Инвестиција во обновливи извори на енергија вредна половина милијарда евра во Босна и Херцеговина треба да донесе изградбата на соларен парк на компанијата „Солбус Ливно“ (Solbus Livno), во чија изградба ќе учествува кинеската компанија „Хареон солар технолоџи Кина“ (Hareon Solar Technology Kina), која наедно ќе биде и најголемата кинеска инвестиција во таа земја досега.
Преземањето на „Горење“ во вредност од речиси 300 милиони евра е најголемата инвестиција од Кина во која „Хисенсе“ (Hisense) го купи словенечкиот производител на бела техника и електроника. Можеби вреди да се напомене дека во 2017 година, кинеската „Жеџијанг Џинке ентертејнмент калчр“ (Zhejiang Jinke Entertainment Culture) ја купи „Аутфит7“ (Outfit7), која се занимава со развој на апликации за забава. Вредноста на купувањето во тоа време беше милијарда долари.
Македонија имаше најголема кинеска инвестиција преку инвестицијата на државната компанија „Синохидро“ (Sinohidro) во изградбата на две автопатски делници вредни нешто помалку од 800 милиони евра.
Како економското забавување на една од најголемите светски економски сили ќе влијае на инвестициските активности во регионот?
Извор: Deposit Photos
Целта на Комунистичката партија на Кина, под водство на авторитарниот Шји Џјинпинг, е амбициозно предвидување на двојно зголемување на кинескиот БДП, што би ја натерало земјата да скокне во намерата за да се реализираа т.н. вековни партиски цели. Економскиот просперитет е алатката со која азискиот гигант се обидува да ја поткопа надмоќта на САД и да стане суперсила. Клучен дел од оваа стратегија се инвестициите во странство, како што се инвестициите во инфраструктурата во земјите од Западен Балкан.
Ги проверивме присуството на Кинезите и нивните инвестиции во одделни земји од регионот.
СРБИЈА: Кина се префрла од тешка индустрија кон зелена енергија
Кина стана значаен инвеститор, надворешнотрговски партнер и градител на патишта и железници во Србија и се проценува дека сите нејзини инвестиции достигнуваат 13,43 милијарди долари или околу 12,2 милијарди евра. Без сомнение, кинеските инвестиции во Србија се најголеми во регионот, а две работи беа клучни за тоа.
Првата беше подготвеноста на Србија да соработува со Кина и на тоа се работеше активно на сите полиња. Втората беше кинеското препознавање на местото и улогата на Србија на Балканот, како и процената на нејзиниот потенцијал и начини на соработка со неа, вели за „Блумберг бизнисвик Адрија“ Катарина Закиќ, научна соработничка и раководителка на центарот за студии „Еден појас, еден пат“ на Институтот за меѓународна политика и економија во Белград.
„На сите земји што се членки на иницијативата ’Еден појас, еден пат’, како и на форматот на Кина и земјите од Централна и Источна Европа (ЦИЕЗ), Кина им остави можност сами да ги номинираат проектите на кои сакаат да соработуваат, без разлика за која активност станува збор, а самите земји требаше да увидат каде им се најпотребни инвестиции“, вели Закиќ.
Србија имаше потреба да изгради транспортна инфраструктура, да го зајакне енергетскиот сектор, да ги приватизира социјалните претпријатија и да го зајакне индустрискиот сектор, па ние соработувавме токму во тие области.
„Земјите во регионот, од кои некои имаа многу слични потреби како Србија, не сакаа да воспостават таков облик на соработка, а причините беа првенствено од политичка природа, а потоа и од економска природа“, смета Закиќ.
Американската база на податоци „Чајна глобал инвестмент тракер“ (China Global Investment Tracker) покажува дека Кина од јануари 2018 до јуни 2023 година инвестирала во Србија или била ангажирана да работи на проекти со вкупна вредност од 13,43 милијарди долари. Катарина Закиќ го насочува вниманието на фактот дека оваа база на податоци евидентира дека во вид на инвестиции се пласирани 3,46 милијарди долари, но мора да додадеме дека тоа не е реалната сума на инвестиции, бидејќи базата не ги евидентира проектите под 100 милиони долари, а во последно време во Србија имаше многу такви проекти.
Инфраструктурни проекти вредни 10 милијарди долари
Вредноста на инфраструктурните проекти на кои работат кинеските компании е 9,97 милијарди долари. Кинезите во Србија градат автопатишта, железници, мостови, енергетски и други инфраструктурни објекти, како и фабрики, а договорена е и изградба на голем индустриско-технолошки центар во Борча, предградие на Белград, каде што „Хуавеј“ (Huawei) треба да отвори развоен центар.
„Во рамките на инфраструктурните проекти, еден дел од проектите (железницата и дел од автопатиштата) е финансиран од кинески заеми“, вели Закиќ, а еден дел е финансиран од Србија (околу четири милијарди долари). Таквите проекти (на пр. „Чиста Србија“ и одредени делови од автопатиштата) Србија ги финансираше со сопствени средства и заеми од други институции, а на тие проекти работат кинески компании.
Извор: Deposit Photos
Изградбата на мостот Земун - Борча, автопатиштата и изградбата на пругата Белград - Будимпешта јасно ја покажуваат намерата да се изгради уникатен транспортен систем за да може стоката од Кина да се транспортира од грчкото пристаниште Пиреја до Централна Европа.
Меѓу најважните инфраструктурни проекти на кои работеа кинески компании беа две делници од автопатот „Милош Велики“, кој го поврзува Белград со западна Србија, а планирано е кинески компании да изградат продолжение на автопатот од Пожега до Црна Гора. Важни проекти се брзата железница Белград - Будимпешта (два дела Белград - Стара Пазова и Нови Сад - Суботица), обиколници околу Белград, Фрушкогорскиот коридор, обиколница околу Ужице, топловод меѓу Обреновац и Нов Белград, мост кај Борча.
Кина бележи најбрз економски раст на глобално ниво, но во исто време ја следат критики поради ниската транспарентност на нејзините инвестиции, особено надвор од нејзините граници. Тоа е главната причина зошто на Запад, кој ја негува традицијата да се гарантира почитување на правилата на игра за да се заштитат сите учесници во пазарниот натпревар, кинеското присуство ја буди потребата за зголемена внимателност.
Европската Унија не гледаше позитивно на заедничката изградба на брзата пруга Белград -Будимпешта меѓу Унгарија, Србија и Кина, односно бараше Унгарија, која е членка на ЕУ, да распише тендер за изведувачот на работите. Интересно е, сепак, што во случајот на изградба на обновливи извори на енергија, конкретно ветерници, кинеските и европските компании соработуваат и ги градат заедно, што е единствен случај.
На пробивот на Кина во овој дел од светот, на патот кон ЕУ, вклучувајќи ја и Србија, Брисел и Вашингтон гледаат со голема резерва, а стравот од сериозен конкурент што значително им се приближува во последните години е преточен во предупредувања за валкани технологии, експлоатација на евтина работна сила и недоволно транспарентни тендери.
Иницијативата „Еден појас, еден пат“ сепак стигна до Европа. Во таа иницијатива во моментов учествуваат или се заинтересирани да учествуваат 67 земји, меѓу кои е и Србија. Прашање на кое нема одговор е како Србија, поточно нејзиниот претседател Александар Вучиќ, успеа да обезбеди Кина да склучи договор токму со Србија за најмногу проекти во регионот од вкупно планираните инвестиции во рамките на иницијативата во вредност од речиси билион, односно илјада милијарди долари.
Кина е заинтересирана за развој на обновливи извори на енергија во Србија, иако од 2016 година главно инвестира во тешка индустрија, како што се железарницата во Смедерево и рудникот во Бор, за кои претрпе најмногу критики поради загадувањето на животната средина.
„Зијин“ го купи РТБ „Бор“ во 2018 година за 350 милиони долари и вети дека вкупната инвестиција ќе изнесува 1,2 милијарда долари. Со тоа што таа компанија подоцна го откупи правото на експлоатација на бакар и злато во рудникот Чукару Пеки, инвестициите на двете сестрински компании „Зијин купер“ и „Зијин мининг“ изнесуваат вкупно околу две милијарди долари. Две години претходно кинеската компанија „Хестил“ (Heestil - сега ХБИС) ја купи железарницата во Смедерево за 46 милиони евра од државата, која претходно ја откупи за еден долар од американскиот „Ју-ес стил“ (US Steel). Договорените инвестиции беа 300 милиони евра. Така, Кина стана стратегиски инвеститор кога станува збор за рударскиот сектор (пред сѐ метали) и затоа нејзиното значење е исклучително големо.
Споменатите компании станаа најголеми српски извозници. Извозот на „Зијин мининг“ минатата година изнесуваше 769 милиони евра, на „ХБИС груп“ 679 милиони евра и на „Зијин Бор купер“ 676 милиони евра.
Од тешката индустрија на почетокот на пробивањето на српскиот пазар, Кинезите во последно време се фокусираа на изградбата на ветерните паркови „Маестрал ринг“ (Maestrale Ring) и „Ветрозелена и агросолар парк“. Од минатата година имаше најави, а годинава и голем број потпишани договори за учество на кинески компании со српски и европски компании во голем број проекти од областа на зелената енергија.
Што се однесува на енергетиката, најголем проект досега се модернизацијата на термоцентралата „Костолац“ и проширувањето на рудникот „Дрмно“, во вредност од околу 600 милиони евра. Соработката со Електростопанството на Србија (ЕПС) продолжи со изградбата на постројка за десулфуризација во ТЕНТ, најскапиот проект на ЕПС за заштита на животната средина, вреден 165 милиони евра, а беше крунисана во март 2020 година, со договорот за завршување на изградбата на термоцентралата „Колубара Б“, проект проценет на 385 милиони евра.
Во последните години се прошири опсегот на кинеските инвестиции, а исто така се зголеми и бројот на приватни кинески компании што инвестираат во Србија. Во 2017 година Кинезите ја отворија Кинеската банка во Белград, која е во сопственост на кинеската држава.
Кина лани ја стигна ЕУ во однос на инвестициите
Инвестициите од Кина во последните години се во значителен пораст. Доколку, на пример, го погледнеме само приливот на странски директни инвестиции (СДИ) во 2022 година, можеме да констатираме речиси идентичен прилив од Кина како и од ЕУ, што најдобро ја покажува големината на кинескиот капитал во Србија.
Во периодот од 2016 година, кога дојде до забрзување на инвестициите од Кина во Србија, заклучно со првиот квартал од 2023 година, вкупната вредност на директните инвестиции од Кина во Србија достигна 4,1 милијарди евра. Доколку се погледне петгодишниот период (2018 - 2022 година), инвестициите од Кина изнесуваат 3,6 милијарди евра, покажуваат податоците на Народната банка на Србија (НБС).
Важно е да се истакне дека од 2016 година инвестициите од Кина забрзуваат и дека од 2016 до март 2023 година се инвестирани околу 95 отсто од сите инвестиции од Кина.
„Речиси една петтина од странските директни инвестиции (СДИ) во периодот од 2018 до 2022 година доаѓаа од Кина, имајќи предвид дека нивното учество во вкупните СДИ изнесуваше 19 отсто, а Кина беше меѓу петте најважни инвеститори секоја година“, наведуваат од НБС за „Блумберг бизнисвик Адрија“.
Според официјалните податоци што се моментално достапни за првите три месеци од тековната година, инвестициите од Кина во првиот квартал од 2023 година изнесувале 112 милиони евра, но врз основа на прелиминарните податоци за вториот квартал може да се очекува дека Кина и оваа година ќе биде еден од најважните инвеститори во Србија. Меѓутоа, во првиот квартал од годинава приливот на инвестиции од земјите на ЕУ изнесува 530 милиони евра.
Кога станува збор за секторската структура на СДИ од Кина, најголеми приливи се забележани во преработувачката индустрија (најмногу во производството на автоделови и производството на основни метали), рударството (пред сѐ експлоатација на руда), градежништвото и финансискиот сектор.
Големиот прилив на СДИ од Кина во последните години значително придонесе за зголемување на извозот во Кина, кој во 2022 година надмина 1,1 милијарда евра. Од друга страна, вкупниот увоз од Кина во истата година достигна 4,7 милијарди евра, со што Кина е на прво место меѓу најважните увозни партнери на Србија (престигнувајќи ја Германија).
Никола Ранковиќ, соработник на Центарот за стратегиски анализи на Стопанската комора на Србија, вели дека најавениот договор за слободна трговија меѓу двете земји треба да донесе поголеми извозни шанси и нови извозни можности, кои би можеле да отклучат поголем број производи, а кои, и покрај големата географска оддалеченост и спецификите што ги носи транспортот на долги релации, може да најдат крајни купувачи во таа азиска земја. На крајот, треба да се напомене дека Кина наедно е и главен увозен пазар за многу европски земји, вклучувајќи ја и Германија.
Томислав Момировиќ, министер за внатрешна и надворешна трговија на Србија, за „Блумберг бизнисвик Адрија“ изјави дека Кина се вбројува меѓу најголемите надворешно трговски партнери на Србија и во 2022 година е нејзин втор надворешнотрговски партнер, по Германија. Од 2018 до 2022 година вредноста на вкупната трговска размена со Кина се зголеми за 2,7 пати.
Србија е заинтересирана за зголемување на размената на стоки во наредните години, како и за диверзификација на нејзината структура преку поактивно поврзување на деловните субјекти од двете земји во области што и двете ги сметаат за перспективни, а тоа се дигиталната економија, ИТ, инфраструктурата, земјоделството, градежништвото, енергетиката (зелена енергија) и туризмот.
„Би сакал да ги потсетам сите дека нашиот извоз во Кина пред десет години изнесуваше шест милиони долари, а минатата година тој износ беше 1,3 милијарда долари, што го потврдува фактот дека со заеднички напори направивме огромен успех и ги подигнавме нашите економски односи на значително повисоко ниво. Очекуваме дека нашиот извоз, кога ќе стапи во сила договорот за слободна трговија, ќе ја надмине сумата од две милијарди долари, што ќе биде вистински успех. Нашите компании ќе добијат нови шанси на кинескиот пазар, а од друга страна и кинеските компании ќе постигнат уште поголеми успеси во Србија и во Европа“, вели Момировиќ.
Кина оди кон рецесија?
„Иако кинеската економија има и системски и тековни проблеми, мислам дека кинеската економија сè уште не е блиску до рецесија. Она што е забележливо, од друга страна, е дека Кина систематски од 2018 до 2019 година, а особено од почетокот на пандемијата, повнимателно ги избира проектите во кои ќе инвестира, без разлика дали станува збор за заеми или за инвестиции. Во таа смисла, во одредени региони, како Азија, Блискиот Исток и Латинска Америка, Кина предничи во инвестирањето средства, додека во други региони ги намалува инвестициите“, вели Закиќ.
Што се однесува конкретно на Србија, тој смета дека на среден рок тоа нема да биде проблем за Србија и нејзината соработка со Кина, под услов да остане сегашната економска ситуација и во Кина и во светот, бидејќи уште еден економски шок (како што се пандемијата на ковид и конфликтот во Украина), значително ќе го загрози функционирањето на светскиот пазар.
Ранковиќ, пак, вели дека кинеската економија во последните месеци забавува, што значително се одразува на состојбата на светскиот пазар, па кинеските власти во моментов се соочени со голем број стратегиски проблеми на кои мора да им се посветат.
Извор: Deposit Photos
Кога станува збор за Србија, самиот избор на секторот во кој ќе се инвестира покажува дека Кина размислува стратегиски, односно долгорочно. Се разбира, не треба да се исклучи можноста глобалните ризици да ја натераат Кина да направи одредени промени во економската политика, но од гледна точка на Србија на тоа не треба да се гледа на таков начин. Тоа го поткрепува и најавениот договор за слободна трговија, кој е во фаза на подготовка, како и фактот дека кинеските инвестиции во Србија во последните години значително се забрзуваат.
„Доколку го погледнеме приливот на СДИ во првиот квартал од годинава, не гледаме поголеми проблеми од тој тип, иако примерокот е мал. Дополнително, компаниите со мнозински кинески капитал во Република Србија вработуваат повеќе од 23 илјади луѓе, што е уште еден показател за ефектот што го има Кина, во овој случај, на пазарот на трудот во Србија“, вели Ранковиќ.
Тој посочува дека САД веќе неколку години практично ја саботираат кинеската економија, имајќи ги предвид царините за увоз на одредени суровини во 2019 година, со што ги поттикнуваат своите бизнисмени и бизнисмените од политичките сојузници да ја намалат зависноста од кинеските доставувачи. Се охрабрува преселување на производството од Кина во Индија итн. Меѓутоа, зависноста на ЕУ од трговијата со Кина е многу поголема отколку кога станува збор за енергентите од Русија.
На прашањето кои се предизвиците во соработката со Кина, Закиќ вели дека со оглед на тоа што Србија повеќе од десет години интензивно соработува со кинески државни компании и разни државни тела и органи, тој мисли дека првите непознаници и недоумици во начинот на преговарање, одлучување и спроведување на договорите се надминати, но, се разбира, секогаш може да биде подобро.
Најмногу проблеми во соработката забележуваме конкретно на терен, односно на примерот на самите компании, т.е. во соработка на кинеските менаџери со српските менаџери и работници. Тука најмногу доаѓаат до израз разликите во културите и начините на комуникација и раководење, но тоа може да се поправи со соодветна едукација.
Покрај тоа, за некои кинески компании усогласувањето со стандардите на ЕУ за градежни или работни системи, кои Србија ги применува во согласност со стратегијата за пристапување во ЕУ, исто така беше проблем во почетокот на нивната соработка со Србија, но и таа ситуација е значително подобрена. Треба да се спомене уште еден предизвик, а тој е поврзан со екологијата и начинот на работа на компаниите што ја загадуваат животната средина поради природата на нивната работа. Во последните години во Србија се зајакна свеста на нацијата за одржлив развој и заштита на животната средина, па е неопходно кинеските компании, но и сите други, домашни и странски, да му посветат поголемо внимание на овој проблем.
„Значи, предизвиците се повеќе на микрониво отколку на макрониво, бидејќи Србија ги помина сите фази на соработка што Кина вообичаено ги има со една земја - односно од соработка на државно ниво, соработка со кинески државни компании и на крајот со приватни кинески компании, така што голем дел од непознаниците е надминат“, вели Закиќ.
ХРВАТСКА: Забуна со податоците за меѓународна размена
Глобалната расправа за кинеското економско колебање станува сѐ поинтензивна, иако нејзиниот очекуван раст од околу пет проценти далеку ја надминува конкуренцијата. Додека едни аналитичари тврдат дека едноставно нè разгалиле со двоцифрените стапки на раст на БДП во последните децении, други веруваат дека им претстојат сериозна економска интроспекција и соочување со презадолженоста.
Секоја малку прецизна анализа зависи од точните бројки, а тие се спорни дури и кога зборуваме за контекстот на односите меѓу Хрватска и Кина, кои на глобално ниво се во рангот на статистичка грешка.
Имено, според податоците на Државниот завод за статистика (ДЗС) обработени од Хрватската стопанска комора (ХГК), надворешнотрговската размена меѓу Кина и Хрватска лани изнесувала 1,53 милијарда долари, од кои хрватскиот извоз изнесува само 91,1 милион долари.
Од друга страна, кинеската амбасада во Хрватска ни испрати податоци дека трговската размена меѓу двете земји изнесува 2,4 милијарди долари, од кои хрватскиот извоз во Кина изнесува 160 милиони долари.
Значи, разликата е неверојатни 900 милиони долари, а толкава разлика баш и не можеме да им припишеме на различни методи на мерење или сметководство.
Според статистиката на кинеската царина, обемот на билатералната трговија меѓу Кина и Хрватска е зголемен за 60 пати од независноста на Хрватска, односно за 57,1 отсто од 2018 до 2022 година. Според ДЗС, во тој период трговскиот биланс пораснал за нешто повеќе од 51 отсто.
Ако може да им се верува на бројките на Хрватската народна банка (ХНБ), Кина е на 31-то место по директни инвестиции во Хрватска. Кинеските директни инвестиции од 1993 година до почетокот на април 2023 година кумулативно изнесувале околу 164 милиони евра, а повеќето биле реализирани од 2017 година наваму.
Кинеската компанија „Камел груп“ (Camel group) на почетокот на април 2017 година инвестираше 30 милиони евра во автомобили „римац“, поточно 27 милиони евра во автомобили „римац“ и три милиони евра во велосипеди „грејп“. Во кинескиот град Ксијангјанг почнаа да градат фабрика за погонски системи за електрични автомобили, заедно со други мотори и инвертери.
Сега повторно доаѓаме до математички проблеми. Имено, во декември 2021 година беше пуштена во пробна работа ветерната централа „Сењ“, која е најзначајна кинеска инвестиција во Хрватска. Ветерната централа ја изгради кинеската државна компанија „Норинко интернешнел коперејшн“, односно нивната хрватска подружница, која е мнозински сопственик на компанијата „Енергија проект“ од Сењ. Станува збор за најголемиот ветерен парк во Хрватска, кој свечено го отвори премиерот Андреј Пленковиќ, а тогаш во медиумите инвестицијата се проценуваше на околу 200 милиони евра, дури и 230 милиони на официјалната веб-страница на ХДЗ, матичната партија на Пленковиќ.
Со други зборови, само таа една инвестиција значително го надминува износот на вкупните кинески инвестиции во Хрватска од 1991 година, според статистиката на ХНБ.
Во исто време кога беше отворен ветерниот парк со спорна вредност, кон крајот на 2021 година започна со работа фабриката на австриски ФАЦЦ (FACC) во Јаковље. Во неа се произведуваат лесни компоненти за внатрешноста на кабините на деловните и патничките авиони, а ФАЦЦ е во мнозинска сопственост на кинеската компанија АВИЦ (Aviation Industry Corporation of China - AVIC).
Се разбира, Кинезите се најпознати во Хрватска како градители на Пељешкиот мост, но таму нивната компанија „Чајна роуд енд бриџ“ (China Road and Bridge Corporation) беше само изведувач на работи што во голема мера беа финансирани од Европската Унија (ЕУ).
Кратка анализа на кинеската економија
Нас нè интересираше дали има основа за песимистички анализи на кинеската економија од страна на светските експерти или сепак станува збор за претерување поттикнато од политички игри и преференции.
Главниот економист на Хрватската стопанска комора (ХГК), Горан Шаравања, истакнува дека кинескиот модел на раст се темели на инвестиции, чиј удел е поголем од 40 отсто од БДП, што е далеку над уделот на инвестициите во која било друга економија во светот.
„Всушност, кинеската економија над 10 години се карактеризира со преголемо количество на инвестиции, поради што уделот на задолженоста во БДП е рекордно висок за економија во оваа фаза на развој. Имено, кога сите тие инвестиции би биле економски оправдани, би генерирале поврат, односно уште побрз економски раст. Со други зборови, уделот на задолженоста во БДП не би растел, туку би паѓал или би останал ист доколку сите тие инвестиции беа економски оправдани“, објаснува Шаравања.
Како најочигледен пример тој го наведува секторот на недвижности, каде што најголемите и најважни компании се соочуваат со стечај и доцнење во исплатата на главнината и каматата на издадените обврзници.
Тој нагласува дека истовремено уделот на личната потрошувачка во БДП е многу низок (38 проценти), а уделот на извозот во БДП се зголемил за време на пандемијата.
Предизвикот за кинеските креатори на економската политика, кои се свесни за нерамнотежата во економијата, е како да се зголеми уделот на личната потрошувачка во БДП и да се намали уделот на инвестициите и извозот. На примерот на Јапонија, која од почетокот на 1990-тите се занимава со приспособување на презадолжената и преинвестирана економија, гледаме колку може да биде тешко тоа. „Кина сосема сигурно се соочува со одреден период на многу бавен економски раст, кој ќе трае додека нивото на задолженост не падне на одржливи нивоа“, изјави Шаравања за „Блумберг бизнисвик Адрија“.
Тој порачува дека сето тоа значи дека не очекува никаква финансиска криза во Кина (со придружни последици) бидејќи кинеските власти имаат сосема доволно средства да го санираат домашниот финансиски сектор, кој и така е високорегулиран и изолиран од светот.
Иако во почетокот звучи нелогично, тој појаснува дека не треба да очекуваме значителен пад на инвестициската активност на краток рок, бидејќи токму инвестициите, заедно со развојот на извозните капацитети, се покажаа како успешна политика во Кина во изминатите 40 години.
„Тој успех создаде влијателни интересни групи, така што ќе биде многу тешко да се спроведат политики што го зголемуваат уделот на личната потрошувачка во економијата на сметка на производителите и извозниците. Затоа во изминатата година бевме сведоци на низа политики што всушност одат рака под рака со индустријата и извозниците“, заклучува Шаравања во својата анализа.
Извор: Deposit Photos
Од друга страна, не бевме изненадени што кинескиот амбасадор во Хрватска, Чи Чианџин, смета дека ситуацијата не е толку мрачна како што се прикажува на Запад. Тоа го поткрепува со бројките за раст на БДП од 5,5 отсто на годишна основа, што е значително повисоко од ланските три отсто.
„Ние сме повеќе од три процентни поени пред САД и водиме меѓу најголемите економии во светот. Странските инвестиции продолжија да растат, нефинансиските директни инвестиции изнесуваат 62,29 милијарди долари, што е зголемување од 14,8 отсто на годишно ниво “, објаснува Чи Чианџин и додава дека процесот на закрепнување на кинеската економија е макотрпен, со подеми и падови.
Тој нагласува дека се свесни за проблемите и дека се соочуваат со нив. Чианџин порачува и дека основите на економијата, кои последниве децении пораснаа двоцифрено, сè уште се тука и сѐ уште се здрави.
Што се однесува на инвестициите во Хрватска и регионот, тој посочува дека во рамки на 10-годишнината од иницијативата „Еден појас, еден пат“ сакаат да ги зголемат инвестициите и соработката. Како главна област од заеднички интерес ја издвои инфраструктурата, а посебен акцент стави на обновливите извори на енергија, електричните возила и батериите.
БиХ: Кинезите инвестираат преку компании од ЕУ
Босна и Херцеговина не е исклучок кога станува збор за секторите во кои инвеститори од Кина се заинтересирани за регионот Адрија, па доминантните инвестиции се во енергетскиот и транспортниот сектор, додека надворешнотрговската нерамнотежа на официјално Сараево е исклучително изразена.
Кога ќе ги погледнеме податоците на Надворешнотрговската комора на БиХ, од 2018 до 2022 година, увозот од Кина бил вреден 1,54 милијарда евра (3.030 милиони КМ), додека за истиот период извозот изнесувал неспоредливо помали 86 милиони евра (168 милиони KM).
Извозот во првите седум месеци од 2023 година изнесува само 7,9 милиони евра (15,6 милиони КМ). Најмногу биле извезени дрво и производи од дрво, како и јаглен, потоа производи од железо и челик, како и возила. Увозот, пак, изнесува 331 милион евра (648 милиони КМ). Во тој период најмногу биле увезени електрични машини, опрема и нивни делови. Потоа нуклеарни реактори, котли, машини и производи од железо и челик.
Економистот и претставник во Претставничкиот дом на парламентот на Федерацијата Босна и Херцеговина (БиХ) Адмир Чавалиќ вели дека Кина е важен надворешнотрговски партнер на регионот на Западен Балкан, но и важна земја во контекст на инвестиции и изградба на основна инфраструктура. Сепак, тој гледа два ризика во контекст на економското забавување на Кина.
„Постои значителна изложеност наспроти кинескиот економски развој што не може да се игнорира. Постојат два вида ризици - индиректни во контекст на забавување на глобалната економија, што ќе има ефекти врз економијата на Западен Балкан, и директни - помалку можности за инвестирање, недостиг од поддршка за некои клучни инфраструктурни проекти и слично“, вели Чавалиќ.
Според него, економистите ја следат актуелната ситуација во Кина, која де факто, покрај САД, е мотор на светската економија. „Во интерес на сите е тој мотор да не забавува“.
Кинезите индиректно инвестираат во Босна и Херцеговина
Износите на регистрираниот капитал од Кина во Босна и Херцеговина се скромни, а значајни проекти се реализираат преку соработка на партнери од таа земја со јавни или приватни компании во БиХ (договори за изградба и финансирање енергетски и инфраструктурни проекти). Исто така, вообичаено е големите кинески компании своите фирми во Босна и Херцеговина, за да го прошират својот бизнис, да ги регистрираат преку своите компании од Европа. Па, така, важноста на инвестициите од Кина е веројатно многу поголема од официјално регистрираните износи на капитал. Според податоците што ги објави „Фајненшл тајмс“ во 2018 година, БиХ е на самиот врв на листата на кинески инвестиции во поширокиот регион.
Во 2022 година Кина инвестираше вкупно 46 милиони евра (89,5 милиони КМ, според податоците на Централната банка на БиХ (ЦББХ), што е значително зголемување на странските директни инвестиции (СДИ) од Кина во претходната година, и тоа преку зголемување на другиот капитал. Износот на кинеските инвестиции, заклучно со декември 2022 година, е регистриран на 21,7 милион евра (4,5 милиони КМ) во Федерацијата БиХ и 23,7 милиони евра (46,5 милиони КМ) во Република Српска.
Поттик за проширување на соработката и зголемување на инвестициите од таа далекоисточна земја може да дојде и од Здружението на кинески претприемачи во БиХ, формирано во 2021 година. Тоа се состои од некои од најголемите кинески компании што обезбедуваат решенија и услуги во области како што се енергијата и инфраструктурата - „Чајна енерџи инженеринг“ (China Energy Engineering Group), градежната групација „Пауер констракшн“ (Power Construction Corporation of China - POWERCHINA), компанијата што се фокусира на обезбедување здравствени услуги „Чајна синофарм“ (China Sinopharm International Cooperation), компанијата што се занимава со обезбедување интегрирано решение за глобална енергија, транспорт, заштита на животната средина „Донгфанг електрик“ (Dongfang Electric Corporation - DEC), како и компанијата што е водечки снабдувач на ИКТ-инфраструктура и паметни уреди „Хуавеј технолоџис“ (Huawei Technologies).
На интернет-страницата на Регистарот на деловни субјекти во БиХ (за областа ФБиХ и округот Брчко) се наведени вкупно 366 компании со капитал од Кина (кои се регистрирани или пререгистрирани) до средината на август 2023 година, а ниту една од наведените компании не е регистрирана со капитал поголем од 255.000 евра (500.000 КМ).
Како што соопштија од здружението, има многу причини за неговото формирање со оглед на тоа што кинеските компании можат многу да понудат на локалниот пазар. Пред сѐ, намерата за формирање на здружението е да им служи на кинеските претприемачи што работат во Босна и Херцеговина за да се подобрат контактите и размената меѓу самите членови.
Енергетски и инфраструктурни проекти
Кинеските компании реализираат значајни инфраструктурни проекти во БиХ. Иако проектите претежно се однесуваат на извршување работи со обезбедување средства, за потребите за реализација на проектот регистрираат и компании во Босна и Херцеговина.
Најголем дел од инвестициите од Кина не се реализира како СДИ, туку во соработка со јавни или приватни партнери при реализација на големи инфраструктурни или енергетски проекти, објаснуваат од Агенцијата за промоција на странски инвестиции во БиХ (ФИПА). Меѓу првите е проектот на термоцентралата „Станари“- Добој на „Донгфанг електрик“, реализиран во соработка со „ЕФТ груп“ (EFT Group) од Велика Британија на бизнисменот Вук Хамовиќ во 2010 година, како и други најавени инфраструктурни и енергетски проекти со Владата на Република Српска и Владата на ФБиХ.
Покрај енергетскиот сектор, кинеските компании добија профитабилни работи и во транспортниот сектор - тие во моментов градат два автопатишта Бањалука - Приједор и Брчко - Бјелина.
Компанијата „Чајна шандонг“ (China Shandong International) потпиша договор за концесија со Владата на РС за изградба на автопатот Бањалука - Приједор - Босански Нови. Во 2021 година беше официјализиран почетокот на реализацијата на градежниот проект со 33-годишен договор за концесија. Автопатот Бањалука - Приједор ќе биде долг 42 километри (прва фаза), а вредноста на проектот е околу 300 милиони евра. Во 2023 година компанијата пројави интерес за изградба на експресниот пат Бјелина - Соколац.
Извор: Deposit Photos
Исто така, во 2021 година започнаа градежните работи на ветерната централа Ивовик во Ливно. Инвеститори и основачи на компанијата „ВЕ Ивовик“ (VE Ivovik) беа „ЦНТИЦ капитал“ (CNTIC CAPITAL) од Хонгконг и „Синохидро“ (SINOHYDRO), но следната година сопственоста се промени, па сега основачи се „Ивовик винд пауер Луксембург“ (Ivovik Wind Power Luxemburg -со основачи од Кина) и „ЦНТИЦ капитал“. Проценетата вредност на проектот е 130 милиони евра.
Ливно треба да биде место на реализација на уште еден електроенергетски капацитет во чија изградба ќе учествуваат кинески инвеститори. Концесијата за изградба на соларна централа, на локации во таа општина, ја доби компанијата „Солбус Ливно“ (Solbus Livno). Проценетата вредност на соларниот парк е 500 милиони евра и ќе се реализира во соработка со „Хареон солар технолоџи Чајна“ (Hareon Solar Technology China). Компанијата „Солбус Ливно“ е регистрирана како заедничко вложување на партнери од БиХ, а се наведува дека работи како дел од кинеска компанија.
Во 2021 година Владата на Република Српска (РС) потпиша договор за финансирање и изградба на хидроелектричната централа (ХЕЦ) Дабар, чија вредност е 190 милиони долари. Хидроцентралата ќе ја гради кинеската компанија „Чајна енерџи гежуба груп“ (China Energy Gezhouba Group), а ќе ја финансира кинеската државна банка „Ексим“ (Exim), врз основа на гаранции од Република Српска. ХЕЦ Дабар, чија вкупна вредност е околу 332 милиони евра (650 милиони КМ), ќе има инсталирана моќност од 159,15 мегавати и 251,80 гигават-часа производство на електрична енергија. Реализацијата на проектот со кинеските партнери е планирана од 2017 година.
Дали забавувањето на Кина може да влијае на присуството на кинески инвеститори во Босна и Херцеговина? „Кина е важен надворешнотрговски партнер на регионот на Западен Балкан, но и важна земја во контекст на инвестициите и изградбата на основната инфраструктура“, објаснува Адмир Чавалиќ, економист и претставник во Претставничкиот дом на Парламентот на Федерацијата Босна и Херцеговина (БиХ).
СЛОВЕНИЈА: Кинески инвестициски појас
Земјите по должината на јадранскиот брег се од економски и стратегиски интерес за Кина поради нивните пристанишни и железнички врски со Југоисточна Европа, односно со Балканот и со Европската Унија, изјави неодамна за „Блумберг Адрија“ Зорана Баковиќ, експертка за Кина и Југоисточна Азија. Но, што е со Словенија?
Како што дознавме неодамна во разговор со кинескиот амбасадор во Словенија, Ванг Шункинг, во рамките на таа иницијатива за Словенија нема проекти. Последната можност беше пропуштена кога во 2020 година беа доделени концесии за изградба на втората пруга Дивача - Копер, при што кинеските градежни компании покажаа голем интерес, но на крајот беа неуспешни, како што изјави амбасадорот. Претставникот на втората по големина светска економија додаде дека Словенија е „добра инвестициска дестинација поради нејзината географска положба, одличната инфраструктура и висококвалификуваната работна сила“.
Во врска со оваа иницијатива, од Стопанската комора на Словенија (ГЗС) (Gospodarska zbornica Slovenije - GZS) ни објаснија дека можноста за соработка меѓу Словенија и Кина ја гледаат во ублажување на последиците од катастрофите и поплавите. Имајќи предвид „што се прави во инфраструктурната област во Кина и кинеските компании низ светот“, од ГЗС наведуваат дека би можеле да најдат заедничка цел и во Словенија. Сепак, тие посочуваат дека конечната одлука за ова, како и за сите проекти во рамките на таа иницијатива, зависи од кинеската влада.
Во Словенија преку луксембуршкиот појас
Директните кинески инвестиции во Словенија значително се зголемија во 2018 година, кога кинескиот технолошки гигант „Хисенсе“ (Hisense) спектакуларно го презеде домашниот производител на бела техника и електроника „Горење“ (Gorenje). Во 2020 година Кина го зазеде 15-то место на листата на најзначајни странски директни инвестиции во Словенија (првото место ѝ припаѓа на Австрија), со потенцијал за иден раст.
Податоците на ГЗС и компанијата КМПГ (KMPG) покажуваат дека Кина станува важен инвеститор во Словенија, посебно преку нејзините подружници, особено во Луксембург, Австрија и Швајцарија, чии инвестиции лани изнесувале околу 300 милиони евра. Во 2020 година Кина се рангираше меѓу осумте најважни извозни партнери на Словенија. Што се однесува на учеството на словенечките компании со директни кинески инвестиции, според податоците на КМПГ, тој удел на крајот на 2020 година бил помалку од два отсто, односно само 1,8 отсто.
Меѓу истакнатите кинески инвестиции во Словенија се споменатиот производител на бела техника „Горење“, развивачот на високотехнолошки ласерски системи за медицина „Фотона“, развивачот на видеоигри „Аутфит7“, производителот на комерцијални возила „ТАМ Јуроп“ (TAM-Europe), развивачот на електрични мотори за директна погон на електрични возила „Елафе“ (Elaphe), компанијата за подготовка на секундарни суровини „Динос“ (Dinos), компанијата за одржување и дизајн на надворешно осветлување „Јавна расвета“, биотехнолошката компанија „Ацис био“ (Acies Bio), хотелите „Компас“ (Kompas), како и компанијата за компјутерско инженерство „Арктур“ (Arctur). Во однос на инвестициите, Ванг рече дека Кина се стреми да ја зајакне соработката на полето на „инфраструктурниот развој, вклучувајќи ги и железницата и 5Г-мрежата“.
Од ГЗС додаваат дека кинеските инвеститори покажуваат интерес и за инвестиции во производство на храна, областа на мобилноста и здравјето. „Сѐ повеќе се проширува атрактивноста на туризмот, спортот (особено зимскиот) и гастрономијата “, наведуваат оттаму. Во последно време тие забележуваат и поголем интерес за академски истражувачки проекти, при што го истакнуваат прашањето за заштита на интелектуалната сопственост, што, како што наведува ГЗС, е предизвик во кинеско-словенечките односи што треба да се реши во иднина.
Сенката на геополитиката крие економска соработка
Освен „Горење“, важно е меѓу позначајните целосни кинески партнерски преземања на словенечки компании да се истакне и „Фотона“, производител на ласери и други оптички уреди за потребите на комуникациите, стоматологијата и медицината,. Во 2017 година „Фотона“ беше целосно преземена од кинескиот фонд „АГИЦ капитал“ (AGIC Capital). Неофицијалната процена на вредноста и продажбата се движеше меѓу 80 и 120 милиони евра.
Кога ги прашавме за искуствата со странските сопственици, од компанијата ни кажаа дека се позитивни, но нагласија дека успешниот бизнис со „кинеските партнери бара познавање на нивната култура, нивните вредности и деловни практики“. Причина за преземањето, според нивната процена, била оцената на кинескиот фонд дека компанијата може да го повтори својот успешен влез на американскиот пазар и во Азија. Оттаму велат дека плановите се реализирани бидејќи „Фотона“ е „еден од најпрепознатливите брендови за медицински ласери во Кина“.
Што се однесува на понатамошните планови, тие само наведуваат дека настојуваат да го продолжат растот на кинескиот пазар, додека во исто време внимателно ја следат геополитичката ескалација меѓу САД, ЕУ и Кина.
Дека геополитичките предизвици сѐ повеќе ја одредуваат деловната агенда покажува и примерот на мултинационалната компанија „Хуавеј“, глобален снабдувач на информатичка и комуникациска технологија (ИКТ) (анг. information and communication technology – ICT), инфраструктура и паметни уреди. Компанијата е присутна во Словенија од 2015 година и работи на развој на 5Г-технологии. Бидејќи станува збор за стратегиски и безбедносни чувствителни инвестиции, каде што Словенија ги следи растечките протекционистички и рестриктивни економски политики на ЕУ, компанијата во последно време се соочува со „политички притисоци“. Тие наведуваат дека очекуваат законска регулатива од словенечката влада заснована на „објективни и недискриминаторски критериуми на најдобрата индустриска и техничка практика, кои важат еднакво за сите“.
Извор: Deposit Photos
ГЗС се придружува на предупредувањата за сè понеповолното опкружување за кинеските инвестиции, каде што особено во делот на изградбата на 5Г-мрежата предупредуваат на мерки што „намерно целат на кинеските компании за да ги ограничат нивните активности на словенечкиот пазар“.
На листата на важни компании со кинески косопственици е и „Елафе“ (Elaphe). Во компанијата, која се занимава со развој на системи за погон и контрола на електрични возила, во 2015 година со купување 20 проценти од акциите влезе кинескиот партнер „Жеџијанг Азија-Пацифик механикал енд електроник“ (Zhejiang Asia-Pacific Mechanical & Electronic). Во нивната изјава наведуваат дека причините за влезот на кинеските партнери биле да се задоволат потребите на локалниот пазар. „Нашите партнери главно се заинтересирани за работа во Кина“, додаваат тие и објаснуваат дека забележуваат и дека исто така потпирањето на локални или европски синџири на снабдување сѐ повеќе се смета за важно за компаниите од земји каде што „политиката има интерес да ги заштити локалните пазари од кинеското влијание“.
И покрај ризиците, трговската размена со Кина расте
Поради големината на словенечката економија, словенечките инвестиции се релативно помалку важни за кинеската економија, но Ванг нагласи дека „Кина е најважниот азиски трговски партнер на Словенија“. Во втората по големина економија во светот се присутни голем број словенечки компании, меѓу кои „Алпина“ (Alpina), „Каблекс“ (Cablex), „Козилаб“ (Cosylab), „Дивсофт“ (Dewesoft), „Домел“ (Domel), „Донит тензит“ (Donit Tesnit), „Гостол ТСТ“ (Gostol TST), „Пипстрел“ (Pipistrel), ЕКВБ (EKWB), „Хидриа“ (Hidria), „Крка“ (Krka), „Ле-техника“ (Le-Tehnika), „ТТ Окроглица“ (TT Okroglica), „Униор“ (Unior) и „Вип Вирант“ (Vip Virant), чии инвеститори се од Кина.
Зголемената економска соработка меѓу земјите се огледа и во податоците за размената на стоки. Од 2016 до 2020 година вредноста на увозот од Кина во Словенија пораснала во просек за 15,7 отсто годишно, покажуваат податоците од анализата на КМПГ. Во 2020 година увозот изнесуваше 1,37 милиони евра, а Кина беше меѓу осумте најважни увозни партнери на Словенија. Само во 2020 година, и покрај мерките против пандемијата, увозот е зголемен за 17,8 отсто, главно поради увозот на разновидна заштитна опрема и медицински помагала. Според податоците на агенцијата „Спирит“ (Spirit), увозот од Кина продолжил да расте во 2021 и 2022 година, кога достигнал вредност од 4.023, односно 5.027 милиони евра.
Иако кинеската економија се соочува со сѐ поверојатна стагнација, ако не и рецесија, што предизвикува и пад на кинескиот извоз (во јули падна за значителни 14,5 проценти), податоците покажуваат дека тенденцијата на раст на словенечкиот увоз од Кина ќе продолжи и оваа година.
Во подготовката на сторијата учествуваа новинарите на „Блумберг Адрија“: Маријана Авакумовиќ (Србија), Миро Солдиќ (Хрватска), Нејра Џаферагиќ (БиХ), Алеш Ковачич (Словенија)
