Во едно есенско попладне во трендовскиот кварт Седермалм во Стокхолм, терасите се преполни со локални жители што пијат кафе, вино и пиво. Но наместо пепелници или запалки, на масите се расфрлани мали кружни пластични кутии со брендови како „Генерал“ (General), „Вело“, (Velo), „Зун“ (Zyn), „Гетеборг рапе“ (Göteborgs Rapé) и „Етан“ (Ettan).
Тие содржат снус, никотински ќесички што се сместени помеѓу горната усна и непцата и изгледаат како мали филтер-ќесички за чај. Традиционалниот снус е направен од навлажнет тутун, кој е пастеризиран и ароматизиран, додека неговата повеќедецениска замена, колоквијално наречена бел снус, содржи растителни влакна наместо тутун за да испорача никотин. Швеѓаните не прават разлика помеѓу двата вида: сето тоа е снус, а во зависност од тоа кого прашувате, тоа е причината зошто Шведска речиси се откажа од пушењето.
Од 2022 година само 5,6 отсто од населението сè уште ужива во традиционалните цигари. Тоа е најниската стапка во Европа, а доколку овој тренд продолжи, бројката ќе падне под пет проценти во текот на 2024 година. Толку е неопходно што може да се прогласи дека земјата е „без тутунски чад“.
Додека владите низ светот се трудат да го запрат пушењето, Шведска стана контроверзна земја по студијата направена за тоа како најдобро да се направи откажувањето од цигарите. Додека претставниците на јавното здравство и застапниците за борба против пушењето му го припишуваат успехот на земјата на ефективно креирање политики, политичарите, тутунската индустрија и некои експерти за јавно здравје тврдат дека вистинската заслуга треба да оди кај снус.
Снус со вкус на јаболко во продавница на „Никотекет“ во Стокхолм. Една лимена кутија со 20 ќесички чини околу 40 шведски круни или четири долари, додека една кутија цигари чини околу 70 круни или седум долари.
Различни вкусови на снус во продавницата „Никотекет“ во Стокхолм/Ерика Гердемарк/Блумберг
Од друга страна, тоа предизвика поширока дебата за тоа дали пушачите на цигари треба да се охрабруваат да се префрлат на алтернативи како што се никотински ќесички, вејп и загреани стапчиња тутун или дали таквите производи само го нормализираат однесувањето што предизвикува голема зависност - иако помалку штетно. Иако не е канцероген, никотинот може да го зголеми крвниот притисок, да придонесе за кардиоваскуларни болести и да ги влоши проблемите со срцето и други здравствени проблеми.
Во меѓувреме, тутунските компании бараат од Шведска да видат дали можат да продолжат да остваруваат здрав профит, иако бројот на пушачи низ светот продолжува да се намалува. Минатата година тутунскиот гигант „Филип Морис“ плати 16 милијарди долари (14,9 милијарди евра) за купување на „Свидиш мач“ (Swedish Match AB), најголемиот снабдувач на снус во земјата и производител на популарните ќесички „зун“, чија продажба се зголеми за 17 отсто во четирите недели до 31 декември претходната година, според податоците на „Блумберг“.
Зошто никој не пуши во Шведска?
Производот стана културен феномен во Шведска пред повеќе од 200 години, кога фармерите го прифатија снус, еден вид пастеризиран тутун, како метод за внесување никотин. Навиката исчезна кога цигарите стапија во употреба во 1950-тите и 1960-тите, но почна да се враќа во следната деценија, кога смртоносниот ризик од пушењето стана поочигледен.
Снус е толку популарен во Шведска што во 1994 година, во пресрет на националниот референдум за тоа дали да ѝ се приклучи на Европската Унија, властите во Брисел ја иззедоа земјата од забрана за употреба на снус во целиот блок, што сè уште е во сила, со цел да се придобијат што повеќе гласачи. „Тоа беше ситуација кога доминираше снус“, вели Патрик Хилдингсон, извршен директор на тутунската компанија „Свидиш меч“, кој помага во водењето на музеј во Стокхолм посветен на историјата на снус.
Рекламен постер за „Фриск“, кој продавал снус во 19 век/Ерика Гердемарк/Блумберг
Делумно благодарение на ова ослободување, земјата ѝ се приклучи на ЕУ една година подоцна
Според шведската агенција за јавно здравје, денес околу 14 отсто од населението редовно користи снус. Како што се зголеми употребата на снус, стапките на пушење се намалија. Во 2004 година околу 14 отсто од мажите и 19 отсто од жените пушеле секојдневно. Тие стапки паднаа за околу две третини до 2022 година, поттикнати од зголемувањето на даноците на цигарите и забраните за пушење на јавни места.
Зголемената употреба на снус предизвика тревога кај здравствените работници и возбуда кај оние што се заинтересирани да видат дека тутунските производи без чад освојуваат голем светски пазар. Извршниот директор на „Бритиш Американ тобако“ (British American Tobacco), Тадеу Мароко, неодамна изјави дека околу 100 милиони луѓе - околу 10 отсто од пушачите во светот - веќе користат незапаливи никотински производи. Истражувачката компанија „Инсајтејс аналитик“ проценува дека пазарот во моментов вреди повеќе од 27 милијарди долари (25 милијарди евра), во споредба со глобалниот пазар на цигари од 900 милијарди долари (835 милијарди евра).
Агенција за јавно здравје на Шведска
Но со регулативите што ја ограничуваат достапноста на овие производи, нивната иднина може да зависи од прифаќањето на намалувањето на штети и парадигмата што се залага за побезбедна алтернатива на пушењето. Додека Националната здравствена служба на Велика Британија ги прифати, оди дотаму што им нуди бесплатни комплети електронски цигари на пушачите, Светската здравствена организација и Европската комисија веруваат дека производите пребрзо стануваат премногу популарни, особено затоа што нивните долгорочни ефекти сè уште се непознати.
И покрај зголемените ограничувања, денес во светот има повеќе од една милијарда пушачи. Но зависноста не доаѓа од тутунот, туку од никотинот.
Откажувањето од никотин е тешко. Овој благ стимуланс предизвикува голема зависност, слично како кофеинот. Покрај зголемувањето на ризикот од висок крвен притисок и срцеви заболувања, употребата на никотин кај трудниците е поврзана со мала родилна тежина и зголемен ризик од вродени дефекти кај децата.
Линија за производство на снус во фабриката во Гетеборг/Ерика Гердемарк/Блумберг
Во 1992 година, Европската Унија објави забрана за нови орални тутунски производи во обид да ја спречи американската компанија за тутун без чад да спречи пуштање на „скоал бандитс“ (Skoal Bandits), вид тутун за џвакање во дозирана амбалажа, на европскиот пазар. Забраната беше воведена пет години откако Светската здравствена организација почна да повикува на превентивна забрана за производи слични на снус во земјите што немаа традиција да го користат. Акцијата на Унијата беше мотивирана од загриженоста за долгорочните здравствени ефекти на оралните тутунски производи, иако редовно беше критикувана дека не се заснова на здрава наука.
„Снус не е здравствен производ“, вели Андерс Милтон, поранешен претседател на Светската медицинска асоцијација, кој сега претседава со „Комисија снус“, истражувачка организација финансирана од производители на снус. Но повторно, вели тој, „тоа не предизвикува рак“.
Многу експерти се согласуваат. И покрај зголемената употреба на снус, Шведска има најниска стапка на рак поврзан со пушењето кај мажите во Европа. Американската Администрација за храна и лекови, која ги регулира тутунските производи и продажбата на најголемиот светски пазар на никотин, ја издаде својата прва „променета процена на ризичен производ“ во 2019 година, дозволувајќи осум вида општ снус од „Свидиш меч“ да се продаваат како помалку опасни од цигара. „Свидиш меч“ е единствениот бренд на снус чии производи ја заслужија оваа ознака.
Знак за забрането пушење во продавница за тутун и замена за тутун во Стокхолм/Ерика Гердемарк/Блумберг
„Достапните научни докази, вклучувајќи ги и долгорочните епидемиолошки студии, покажуваат дека, во однос на пушењето цигари, ексклузивната употреба на овие специфични тутунски производи без чад дава помал ризик од орален карцином, срцеви заболувања, рак на белите дробови, мозочен удар, емфизем и хроничен бронхитис“, напиша ФДА во својата одлука. Исто така се нагласува дека бидејќи сите тутунски производи се потенцијално штетни, одлуката не значи дека снус е „одобрен од ФДА“.
Меѓу оние што го забележаа тоа беше тутунската индустрија, која до неодамна снусот и други алтернативи на цигарите ги сметаше за егзистенцијална закана.
И покрај тоа што продолжуваат да продаваат милијарди кутии, водечките производители на цигари знаат дека луѓето нема да пушат вечно. Како што сака да каже извршниот директор на „Филип Морис“, Јацек Олчак: „Цигарите им припаѓаат на музеите“.
Затоа сите главни играчи во индустријата се впуштија во производите со намален ризик, а според процените на истражувачката компанија ММР, се предвидува дека глобалниот пазар само за никотински ќеси ќе порасне од околу две милијарди долари (1,8 милијарда евра) во 2022 година на дури 17,4 милијарди долари (16,2 милијарди евра) до 2029 година. И загреаниот тутун и испарувањето - две други популарни алтернативи на цигарите - имаа проценета големина на глобалниот пазар од околу 23 милијарди долари (21,3 милијарда евра) во 2022 година.
Разни вејпови со предупредување „овој производ содржи никотин“, супстанција што создава голема зависност/Ерика Гердемарк/Блумберг
Како што се шири пазарот, приказната што следува е онаа на американската компанија за електронски цигари „Јул лабс“ (Juul Labs), која стана позната кон крајот на 2010-тите по истоимениот вејп. Вкусовите на „Јул“ и маркетингот ориентиран кон младите - во комбинација со загриженоста за здравствените ефекти од испарувањето со никотин - го привлекоа гневот на регулаторите, а ФДА ги забрани нивните производи во САД во 2022 година. На компанијата на крајот ѝ беше дозволено да ги продава своите уреди и невкусни никотински капсули, а агенцијата сега подготвува конечна одлука дали на компанијата ќе ѝ биде дозволено да го пласира поновиот производ со висока технологија.
Репресијата на ФДА на „Јул“ не направи многу за да се спречи експлозијата на употребата на вејп, која беше поттикната од поевтините уреди за еднократна употреба, често направени од кинески компании. Зголемената популарност на испарувањето, особено меѓу младите, ги поттикна пратениците во неколку земји да размислуваат за забрани. Француските пратеници неодамна одобрија закон, кој би можел да стапи во сила веќе годинава, со кој се забрануваат вејповите наречени „пуфови“.
Евростат
Иако никој не се сомнева дека пушачите се сè позагрозен вид, во Шведска големо прашање е дали снусот е причина или последица.
Шведските лидери официјално не го одобрија производот како помош за откажување од пушење, но на јавноста може да ѝ се прости што размислува поинаку. На почетокот на септември, владата ги објави плановите за зголемување на даноците за цигарите за околу девет отсто, додека ги намалува даноците за снус за приближно 20 отсто. Додека една кутија цигари во Шведска е релативно евтина во споредба со остатокот од Европа - околу 70 шведски круни (6,5 евра) - една кутија снус е уште поевтина за околу 40 круни (3,7 евра). Кога премиерот Улф Кристерсон ја објави промената на политиката на својот инстаграм-профил, тој изјави дека „сè што можеме да направиме за да го намалиме и спречиме пушењето е добро“. (Исто така, нему му падна на ум дека иако повеќе не е корисник на снус, неговиот омилен бренд останува „Гетеборг рапе“.)
Традиционален снус се продава во Стокхолм/Ерика Гердемарк/Блумберг
Јеспер Скалберг Карлсон, 30-годишен член на парламентот и член на Комитетот за здравство и социјална заштита, не пуши и не користи никотински фластери, но смета дека снусот има „голем придонес“ за најдобрата позиција на Шведска во европската трка за забрана на пушењето. Неговиот став е поткрепен со голем број рецензирани студии - вклучувајќи и извештај од 2016 година, кој покажа дека повеќе од 71 процент од учесниците што биле пушачи и почнале да користат снус, на крајот целосно се откажале од пушењето.
Сепак, многу професионалци од јавното здравство не ги прифатија таквите тврдења. „Тутунската индустрија ја застапува тезата дека стапката на пушење во Шведска е толку ниска благодарение на снус“, вели Улрика Арехед Кагстром, генерална секретарка на Шведското здружение за рак. „Тоа едноставно не е точно. Ова е приказна создадена од тутунската индустрија затоа што сакаат да најдат нови меѓународни пазари со овие производи“.
Кагстром го гледа снусот како „отскочна штица за поширока употреба на тутун и никотин“, наместо како помош за откажување од пушењето, и ја припишува ниската стапка на пушење во Шведска на децениската здравствена политика.
Росарија Галанти, почесна професорка на Катедрата за јавно здравје во институтот „Каролинска“, ја посочува забраната за пушење на јавни места од 1993 година како клучна за оваа промена. „Шведска изгради нормативна негативна култура околу пушењето“, вели таа, тврдејќи дека не станува збор само за спречување на луѓето да пушат во близина на училишта и болници, туку дека законот ја направи активноста културно табу.
Излогот на „Никотекет“, продавница за снус во центарот на Стокхолм, повеќе личи на „Епл“ отколку на продавница за тутун. Повеќе од 400 вида ќесички со снус и никотин ги привлекуваат посетителите во силно осветлената продавница, каде што се продаваат вкусови од јаболка, „кока-кола“, цреши во шарени лименки. Се нудат и вејп - цигари не.
Една од клиентите што шетаат низ главниот изложбен салон е Маја, русокоса дваесетгодишна девојка, која се откажала од цигарите на 19 години, кога пријател ја запознал со никотински фластери. Како што вели, тогаш работела во услужната индустрија, а снус ѝ помогнал да се справи со стресот. Плус, како што вели таа, мирисал на боровинки, што многу ѝ се допаднало.
Маја е токму таква клиентка на која се насочени производителите на снус. Според истражувањето на Шведската агенција за јавно здравје, во 2018 година само четири проценти од Швеѓанките на возраст од 16 до 29 години изјавиле дека редовно или понекогаш користеле никотински фластери; тој број се зголеми на 18 проценти до 2022 година, истата година кога владата ја затвори дупката што овозможуваше производите да им се продаваат на младите луѓе. Оттогаш, шведските инфлуенсери и ѕвездите на реалните шоуа се критикувани за промовирање на снус на Инстаграм и Тикток.
„Никотекет“ во Стокхолм/Ерика Гердемарк/Блумберг
Многу малку од пријателите на Маја пушат, а таа убедила неколкумина од нив да земат снус, делумно поради тоа што е практично. „Не смееме да пушиме во ресторани“, вели таа, „но насекаде можеме да користиме снус“.
Мајкл Р. од „Блумберг“, основач и мнозински сопственик на матичната компанија на „Блумберг њуз“, „Блумберг ЛП“, е долгогодишен застапник на напорите за контрола на тутунот, во кампањи и донирање средства за поддршка на забраната на САД за е-цигари и тутун со вкус.
.webp){kind=icon}