„Во мрачните моменти, ми се чини дека во САД се случува балканизација“, напиша Андреас Клут, колумнист за „Блумберг“ што ја покрива европската политика, во колумна во февруари. Каков е животот во САД и каква е врската со Балканот?
„Добре дојде во оваа септичка јама од држава“, ми рече Софија, млада Американка со латиноамериканско потекло, додека пушеше цигара. Разговаравме пред „Пост паб“, популарно сврталиште за новинарите од „Вашингтон пост“, два дена по моето пристигнување во главниот град на САД. Нејзината изјава ме изненади - вака луѓето од Балканот често зборуваат за своите земји.
Се заинтересирав - дали животот преку барата е навистина толку лош? Во Европа често се зборува поинаку за САД. За многумина тоа е ветената земја, „светилникот на надежта“, „прекрасниот замок на врвот на ридот“. Имав три недели пред мене да ја разгледам таа ветена земја, која ја посетив по покана од Стејт департментот на САД. За тоа време посетив седум сојузни држави, каде што ги прашав Американците што мислат за нивната земја. Дали САД навистина се „најдобрата земја на светот“ или „септичка јама“, како што тврдеше Софија?
Открив дека во САД луѓето всушност имаат многу тешкотии. Повеќето од луѓето со кои разговарав - млади, стари, левичари, десничари - го наведоа здравството како најголема слабост во нивната земја. Не само што здравственото осигурување е скапо туку и повеќето жители се пожалија на осигурителните компании и нивните наводно сомнителни практики. Неколку соговорници ми кажаа дека во минатото се чувствувале измамено кога, иако имале здравствено осигурување, лекувањето морале да го плаќаат од свој џеб. А тие трошоци не се мали.
Осигурителните измами ги чинат американските потрошувачи повеќе од 308 милијарди долари годишно, според статистичките податоци на Коалицијата против осигурителна измама (Coalition Against Insurance Fraud). Во исто време, властите и законите ги штитат осигурителните компании. Ако од осигурителната компанија сакате да ги добиете парите што мислите дека се ваши, треба да потрошите мало богатство на адвокати и многу време во судница. Трошоците за здравствена заштита се исто така меѓу првите три причини за банкрот и бездомништво на Американците.
„Здравствениот систем е уништен, признавам, но ништо не ме потресе толку колку нивото на нечувствителност кон бездомниците овде“, ми рече една Американка, која се преселила во САД од Европа. Не е тајна дека САД имаат проблеми со бездомниците - паркот Мекферсон на 300 метри од Белата куќа е целосно исполнет со шатори за бездомници. Според процената на Вашингтон, во земјата има меѓу половина милион и милион бездомници. Тоа е сепак цената на слободата, парафразирам некои соговорници.
Ваквиот недостиг од емпатија треба да му се припише на американскиот буржоаски менталитет дека секој поединец е одговорен за својата (не)среќа. Ова резултира со фанатично фокусирање на поединците на сопствениот развој, а (прекумерно) сочувство би ги попречило и развојот на поединците и развојот на општеството. Тоа е сепак цената на слободата, парафразирам некои соговорници.
Според мислењето на повеќето испитаници, слободата е најдоброто нешто во САД, заедно со економските можности што ги носи слободата. Во Америка можете слободно да станете што сакате - и лично и професионално. Ако човек е вреден и добар во она што го работи, може да стане успешен во бизнисот. Поради концентрацијата на знаење и капитал, земјата е особено привлечна за најталентираните. Ова им овозможува да станат најдобри во она што го работат.
Сфатив дека образованите луѓе во големите градови се оптимисти и слободоумни луѓе што не сакаат песимизам. Тие се вљубени во својата слобода, горди на својот претприемачки дух и работна етика и не сакаат мрзливци. Како резултат на тоа, тие се динамично општество, кое создава завидна економска активност.
Зборовите на Заклетвата за верност (анг. Pledge of Allegiance) во основно училиште за доселеници во сојузната држава Тексас. Учениците секое утро гласно ја рецитираат заклетвата.
Приватна архива
Благодарение на таквиот менталитет на своите граѓани, САД станаа најбогатата земја во светот, но и земја во која богатството е крајно нерамномерно распределено. Оние што имаат, живеат како кралеви. Тие што немаат, живеат како робови. На тие што имаат таков систем не им пречи. „Оние што немаат, самите си се криви“, велат тие.
Мировното бдение (анг. Peace Vigil) пред Белата куќа во американската престолнина е најдолготрајниот антивоен протест во САД. Континуирано трае од 1981 година и не им пречеше на властите ниту за време на пандемијата на коронавирусот. Единствениот услов на властите е секогаш да има некој во шаторот.
Приватна архива
Во САД во моментов има повеќе можности за работа отколку достапна работна сила. Евидентирана е рекордно ниска невработеност - во февруари изнесувала 3,4 отсто. Ова всушност e тренд во Европа, a и во регионот Адриjа. Американските компании немаат доволно квалификувани работници за да ги задоволат своите потреби. За земја на доселеници, тие имаат и многу рестриктивен систем за странците што сакаат да работат во САД.
„Во моментов во регионот имаме двојно повеќе слободни работни места отколку што има луѓе што бараат работа“, ми рекоа од Стопанската комора на Северен Кентаки. Бројот на работни места во регионот во последните пет години е зголемен за 11,4 отсто. Најмногу кадар им недостига во областите на напредно производство, информатичка технологија, логистика и здравство.
Голем број луѓе се повлекоа од пазарот на трудот од почетокот на пандемијата, а некои бараат алтернативни извори на приход. Меѓу нив е и црномурниот Џереми, кој работел како медицински техничар за време на пандемијата. „Платата и условите за работа во болницата беа лоши. Едноставно прегорев и ја напуштив работата“, вели тој. Сега е оперативен менаџер во мала локална дестилерија за алкохолни пијалаци. „Почнавме да ги продаваме нашите производи и во други сојузни држави и мислам дека наскоро ќе стигнеме до зелена гранка.“ Обучениот медицински техничар нема намера да се врати во здравството.
И од стопанската комора признаваат дека платите на медицинскиот персонал се ниски, но велат дека во сојузната држава Кентаки животот е поевтин отколку на друго место во САД. Помеѓу 50-те држави во САД, Кентаки е рангирана на деветтото место по најниски трошоци за живот, според најновото истражување на медиумската куќа „УС њуз енд ворлд рипорт“ (U.S. News & World Report).
Тие проценуваат дека во целата земја недостигаат од три до пет милиони работници за да се задоволат потребите на пазарот. „Стапката на раст на бројот на работни места во нашиот регион ја надминува стапката на пораст на населението“, нагласуваат, со напомена дека поедноставните и поевтини процедури за вработување странци секако ќе придонесат за решавање на тој проблем.
„Постапката за ангажирање странци - вклучувајќи и образовани Европејци - трае од шест до дванаесет месеци“, ми рече адвокат и директор на невладина организација што им помага на мигрантите да добијат работни дозволи за да не мора да плаќаат скапи адвокати. Бегалците што успешно аплицираат за азил можат да чекаат десет или повеќе години за работна дозвола. „Не очекувам претседателот Џо Бајден да промени нешто во таа област“, ми се довери тој.
Сиромаштија и богатство во центарот на Вашингтон. Паркот Мекферсон на 300 метри од Белата куќа е полн со шатори за бездомници, додека покрај нив возат скапи автомобили.
Приватна архива
Покрај здравствената заштита, бездомништвото, економската нееднаквост и радикалниот индивидуализам, Америка е оптоварена со проблематична инфраструктура, расизам, дрога и нефункционална демократија. Нивниот капитализам сè повеќе личи на олигархија, па многумина, меѓу нив веројатно и Софија, немаат вистински избор и покрај изобилството на слобода.
„Слободата е најдоброто и најлошото нешто во оваа држава“, вели Грег, компјутерски инженер и комичар од Сан Антонио, Тексас. „Поради слободата на говор имаме политичка поларизација, која навлезе и во други сфери на животот. Најдобри пријатели можат да се расправаат до смрт за тоа кој синџир за брза храна има подобар хамбургер. Меѓусебната омраза ги премина сите граници“.
Политичката поларизација во САД отиде дотаму што минатата година конзервативците, со помош на „Фокс њуз“, почнаа отворено да поттикнуваат „национално отцепување“, односно распад на Соединетите Американски Држави на конзервативни и либерални сојузни држави. Последен пат тоа се случи пред 170 години и ја предизвика Граѓанската војна - најсмртоносната војна во американската историја.
„Во мрачните моменти, ми се чини дека во САД се случува балканизација“, напиша во колумна Андреас Клут, колумнист за „Блумберг“ што ја покрива европската политика. Тој ја опишува балканизацијата како ширење омраза меѓу групите што всушност треба да живеат во добрососедски односи, при што секоја група се убедува дека е жртва.
„Не секој има потреба од американскиот сон“, рече познатиот американски патник и автор Рик Стивс на промоцијата на својата нова книга во Сиетл. „Сосема е добро да имате шриланечки и полски соништа. Сепак, сопствените соништа носат сопствен товар“.
Американски сон за балканските народи
Военото искуство на Западен Балкан е поново. Поранешните југословенски народи во 80-тите години на минатиот век ја сонуваа својата верзија на „американскиот сон“. Тие сакаа економска и социјална слобода во потрага по среќа. За тоа беше потребно распаѓање на социјалистичка Југославија и формирање демократско-капиталистички држави. Во 1990-тите почнаа да ги остваруваат своите соништа, но транзицијата не помина без проблеми.
Војната на Балканот создаде длабок психолошки товар кај луѓето. „Истражувањата покажуваат дека приближно една петтина од луѓето што живеат во (по)воена област доживуваат некаква форма на депресија, посттрауматско стресно растројство и (или) анксиозност. Истото тоа важи и за психолошката положба на општествата од Западен Балкан“, вели Фарис Кочан, доцент по меѓународни односи на Факултетот за општествени науки во Љубљана. „Бидејќи психолошката положба на општеството остана релативно стабилна дури и по две децении, во овие општества се зголемуваат апатијата и пасивноста во однос на трансформативниот потенцијал на регионот“.
Храм на демократијата: ротонда во зградата на американскиот Конгрес, која беше пробиена на 6 јануари 2021 година од поддржувачи на Доналд Трамп кои не го признаа изборниот пораз на нивниот лидер. Политичкиот раскол меѓу жителите останува една од најголемите тешкотии со кои се соочуваат САД.
Приватна архива
„Американскиот сон“ за балканските народи стана кошмар. Демократската транзиција доведе до корупција, сиромаштија, загадување и клептократија. Милиони луѓе заминаа низ светот во потрага по подобра егзистенција, бидејќи немаат или не гледаа потенцијал во своите земји. Тргнаа по „американскиот сон“ за подобар живот во „напредните“ држави затоа што не сакаа повеќе да живеат во „септичка јама од држава“. Но, „Америка“ не беше изградена од песимисти оставени на судбината.
„Ми се чини дека најголемиот проблем во САД е овој распространет песимизам“, рече Стивен Б. Смит, професор по политичка филозофија на универзитетот „Јејл“, на појадок и кафе на Менхетн. Ме потсети на големиот знак во Музејот на афроамериканската историја и култура во Вашингтон. „Америка може да се промени. Америка ќе се промени“, е цитат од Мери Меклеод Бетун, поборничка за правата на жените со темна кожа. Оптимизмот, односно вербата дека проблемот е решлив е услов за човекот да почне да го решава.
Во гласот на Софија од почетокот на текстот не се слушаше само гнев туку и извесен очај и препуштање на судбината. „Единствените што можат да сменат нешто во оваа земја се богатите белци“, рече таа по краткиот разговор, пред да се префрли од паузата за цигара назад во барот за да го изеде својот заслужен хамбургер.
Поборничките за правда Мери Меклеод Бетун и Роза Паркс веројатно не би се согласиле со таа теза, бидејќи верувале дека проблемите се решливи и дека секој човек има моќ да придонесе за решението и да ги инспирира другите да се променат. Ако натписот од споменатиот Музеј на афроамериканска историја и култура го пренесеме на нашиот регион, можеме да заклучиме: „Балканот може да се промени. Балканот ќе се промени“.
Изјава на активистката за човекови права Мери Меклеод Бетун, изложена во Музејот на афроамериканската историја и култура во Вашингтон.
Приватна архива
Текстот го преведе Игор Смилевски
.webp){kind=icon}
