Некогаш во над половина од Стариот Континент се вееја црвени знамиња со срп и чекан. Но од хаосот и беззаконието што следуваа по распадот на Советскиот Сојуз и неговите сателитски држави, многу нешта се променија. Промени се случија речиси насекаде, освен во малата непризнаена бунтовничка република на бескрајните рамници во Источна Европа.
Приднестровската Молдавска Република е тесна и издолжена територија, која се наоѓа помеѓу реката Днестар во источна Молдавија и границата со Украина. Бунтовничкиот сепаратистички регион, кој не е признаен од ниедна членка на Обединетите нации, зафаќа 4.160 квадратни километри или 12 отсто од територијата на Молдавија, една од најсиромашните и најмалку посетени европски земји.
Бунтовничката република, која американскиот писател Тајрон Шо ја нарече „непосакувана република“, ги има сите атрибути што би ги очекувале од една суверена држава: пасоши, валута, војска, граници и парламент.
Туристичка атракција на Молдавија
Нема многу причини за да ја посетите Молдавија. Во земјата без излез на море, која ми ја опиша еден циничен локален жител како „пазувите на Европа“, се наоѓаат трите најголемите винарски визби во светот и неколку прекрасни православни цркви, но листата на атракции практично завршува тука.
На врвот на листата е Приднестровската Република, еден вид држава во држава, која им останува верна на своето комунистичко наследство и на Русија. Во таа непристапна источноевропска низина отидов во потрага по духовите на Советскиот Сојуз, каде што, за моја среќа, организираните тури ги води еден необичен средовечен Италијанец, Рубенс, кој својот дом го пронашол во Молдавија.
Грбот на Приднестровската Република/Фото: Михаел Шмирмаул/лична архива
Рубенс ги презира високите даноци, вакцините и лабавите европски лидери, кои ги гледа како марионети на новиот светски поредок. Во молдавската престолнина Кишинев, сив постсоветски град, каде што се преселил од Италија пред повеќе од десет години, тој создал свој мал рај.
Во едно жешко августовско попладне зборлестиот Италијанец ме пречека со насмевка на лицето во својот хостел во монденскиот дел на инаку пустиот Кишинев, каде што во последните години на големо се работи на разубавување на околината. Хостелот, кој го нарекол по својата ќерка тинејџерка Јоника, со години го опремувал со стари светски мапи од 20 век и класичен патнички кич, па со својот долгогодишен труд ја добил титулата најдобар хостел во земјата.
Денес „Јоника“ е необично сврталиште на млади Украинци што успешно ја избегнуваат мобилизацијата, на искусни западни патници што бараат нешто повеќе од традиционален туристички аранжман и на повремени чудаци што бараат среќа со молдавските девојки.
Едно саботно утро, додека полумилионската престолнина сѐ уште се будеше, Рубенс на тревникот пред хостелот ги собра гостите на „Јоника“, кои беа претежно од Запад. Бидејќи интересот за посета на Приднестровје беше поголем од вообичаено, тој ја замоли сопругата за помош при организирањето на турата. Наполнивме два автомобила и се упативме кон граничниот премин на бунтовничката република.
Граница како и секоја друга
Пристигнувањето во Приднестровската Република не се разликува од пристигнувањето во која било друга земја. Граничните премини ги чуваат руски војници, а посетителот добива посебна дозвола за влез, бидејќи приднестровскиот печат може да предизвика проблеми на другите гранични премини.
Благодарение на Рубенс, контролата на влезот беше молскавично брза. Низ годините тој изградил личен однос со голем број гранични полицајци и војници, кои, според неговите зборови, секогаш се исти. Зборлестиот Италијанец неколкупати строго ми нагласи дека во никој случај не смеам да ја изгубам хартијата за влез, бидејќи не сакал да ме спасува од затвор.
Прва станица на обиколката со водич беа гробиштата на царската руска армија и на жртвите од Втората светска војна. Внимателно уредените гробишта ги нарушуваат блиските дотраени станбени блокови, кои на прв поглед изгледаат непроменето од екот на Студената војна.
„Сè е празно“, ми рече Рубенс за бело-сините шесткатни блокови. „Стан во таков блок ќе те чини седум илјади евра. Ако сакаш да изнајмиш, ќе плаќаш 50 евра месечно“, низ насмевка ми рече Италијанецот.
Стан може да се купи за седум илјади евра/ Фото: Михаел Шмирмаул/лична архива
Според податоците, во претежно русофилската енклава живеат околу 400 илјади луѓе, официјален Кишинев наведува дека 360 илјади од нив се молдавски државјани. Рубенс, сепак, се сомнева во нивните податоци и тврди дека нема повеќе од 250 илјади. „Секој што може, оди на работа во Кишинев“, рече тој.
Дури и таа процена ми се чинеше превисока. Улиците на Тираспол и на Бендер, најголемите градови во Приднестровје, каде што за време на Советскиот Сојуз од голем број фабрики се извивал црн индустриски чад, се целосно празни. Повремено може да се видат само понекоја дотраена „лада“ и постари жители, кои љубопитно гледаат во непознатите странци.
„Ова е главната авенија на градот Бендер“, рече Рубенс, покажувајќи со прст на пустата улица. Лениновата улица, една од многуте во бунтовничката република, ги поврзува главната железничка станица и културниот центар на Бендер, кој е четврти по големина град во Молдавија. Железничката станица, изградена во сталинистички неокласичен архитектонски стил, е затворена за патнички сообраќај од почетокот на војната во Украина. На правливите прозорци на некогаш преполната железничка станица сега виси хартија што ги предупредува посетителите на англиски да не одат по шините. „Тоа е поради моите тури“, се пофали Рубенс.
Од соништа за независност до руска реалност
„Јаболкото на раздорот, кое го предизвика конфликтот меѓу Молдавија и Приднестровје, беше политичката реторика за обединување на Молдавија со Романија. Таа идеја беше актуелна на почетокот на 1990-тите и го вклучи алармот во Приднестровје, бидејќи се плашеа од повторна окупација од Романија“, рече за „Блумберг Адрија“ Урбан Јакша, истражувач и експерт за постсоветскиот простор.
Триесет години подоцна, малку познатиот приднестровски регион не е признаен од ниту една членка на Обединетите нации - дури ни нејзиниот покровител Русија, која има околу 1.500 војници во земјата. Руските сили се во Приднестровје од почетокот на 1990-тите, а нивните главни задачи, според Москва, се одржување на мирот и заштита на складиштата за муниција. Молдавската претседателка Маја Санду веќе неколкупати ги повика да си заминат, тврдејќи дека нивното незаконско присуство ги прекршува суверенитетот и неутралноста на нејзината земја.
Железничката станица изградена во сталинистички неокласичен архитектоснки стил е затворена за патнички сообраќај Фото: Михаил Шмирмаул/Лична архива
Приказната за барањето независност на Приднестровје започна неколку години пред распадот на Советскиот Сојуз. Тензиите меѓу Молдавија и Приднестровје, тогаш дел од Молдавската Советска Социјалистичка Република, се појавија уште во 1988 година, кога дел од населението на републиката почна да се залага за националистичка политика и независност од Советскиот Сојуз.
Дури и пред распадот на Советскиот Сојуз во 1991 година, Приднестровје сакаше да остане дел од конфедерацијата што згаснува како независна република, па во 1990 година прогласи независност од Молдавија. Во 1992 година Приднестровје се судри со Молдавија, која една година претходно ја прогласи својата независност.
„За руската надворешна политика, Приднестровје сè уште е од големо значење, пред сѐ како пречка за вклучување на Молдавија во евроатлантските интеграции“, вели Јакша. „За Русија е исто така важно што мнозинството население во Приднестровје зборува руски, поради што се чувствува обврзано да ги заштити тие луѓе или да го користи тоа како изговор за воена интервенција, како што видовме во источна Украина“.
„Приднестровската Република ги комбинира најлошите аспекти на комунизмот без придобивките од социјалната безбедносна мрежа. Во тоа има малку идеологија, освен верувањето дека решението на државата лежи во источната ориентација кон Москва“, изјави писателот Шо за „Ред лајн“.
Единствените неоштетени згради на непризнаената република се украсени со блескава златно-жолта шерифска ѕвезда, која ја раскажува приказната за дивата приватизација на советскиот распад.
Доаѓањето на шерифот внесува ред на дивиот исток
Тешко е да се зборува за Приднестровје без прекумерна употреба на клишеа. Државичката ја движи носталгијата по минатите времиња на советското братство, кога секој граѓанин имаше загарантиран стан и работа. Иако жителите на некогашната индустриски богата држава немале многу, според нивите кажувања, биле среќни. Тешко е да се размислува трезвено за минатите времиња без прекумерна носталгија, но приднестровската реалност во 2024 година не е блескава, така што не можете да ги обвинувате домаќините што го величаат своето пролетерско минато.
Денес е достапен бесплатен руски гас, кој приднестровските власти го извезуваат во Молдавија, а сеприсутен е деловниот конгломерат „Шериф“. Истражувачката организација „РИСЕ Молдова“, која Приднестровје го нарече Шерифова република, откри дека до 2015 година третина од сите буџетски средства на сепаратистичката енклава им била исплаќана на компании во сопственост на „Шериф“. Денес неговите компании низ цела Европа извезуваат стоки од текстил до градежни материјали, а кавијар сѐ до Соединетите Американски Држави и Јапонија.
Конгломератот „Шериф“ го има насекаде/Фото: Depositphotos
Како и во другите постсоветски земји, капитализмот ги замени петолетките, а приватизацијата круниса нова каста олигарси, кои повеќе личат на мафијашки шефови отколку на неизвалкани деловни луѓе.
Логото на компанијата е сеприсутно. Од супер и хипермаркети, бензински пумпи, мегаломански фудбалски комплекс и телевизиски станици до дестилерии, па дури и рекламни агенции. Будното око на шерифот, кое ги замени чеканот и српот, го надгледува заробеното население од постсоветското наследство.
Во американските вестерни пристигнувањето на шерифот во малото беззаконско место обично го носи многу потребниот ред. Тука метафората може да се прошири и на Приднестровје, каде што конгломератот „Шериф“ ги контролира речиси сите форми на профитабилен приватен бизнис. Тој дури се вклучи и во политиката и во спортот, каде што пред три години предизвика сензација кога фудбалскиот клуб на конгломератот го победи Реал Мадрид со два спрема еден на мадридски „Бернабеу“.
Компанијата „Шериф“ е основана во почетокот на 1990-тите од поранешните агенти на КГБ Виктор Гушан и Илја Казмали. Гушан изгради блиски односи со долгогодишниот приднестровски претседател Игор Смирнов, со што го истапка патот за воспоставување монопол.
„’Шериф’ беше создаден со реструктурирање на советските претпријатија за време на дивата приватизација и стана класична олигархиска компанија, која контролира различни сектори. Почнаа со препродажба на гас и нафта, а подоцна го диверзифицираа своето портфолио со поголеми индустриски погони“, рече Јакша.
Вадим Красноселски, актуелниот лидер на Приднестровје, чија претседателска кампања беше финансирана од „Шериф“, ја нарече компанијата „главен даночен обврзник“ во регионот. „Тие отвораат нови работни места и инвестираат“, изјави претседателот за АФП. „Тие се доверлив партнер, можеме да им веруваме“.
Советски ѕвезди
Но не е сеприсутно само логото на олигархискиот конгломерат. Посетителите исто така намуртено ги пречекуваат и голем број статуи на основачот на Советскиот Сојуз, Владимир Ленин, и многу споменици на воените херои. „Уште еден споменик од Втората светска војна“, мрморејќи прашуваа учесниците на турата при крајот на разгледувањето. „Последен за денес, се колнам“, постојано ги смируваше Рубенс, кој тивко уживаше во незадоволството на туристите.
Со толку многу споменици во чест на славното минато, човек заборава на сегашноста, а камоли на иднината. Освен улиците Ленин и Маркс, за туристите највозбудлива е улицата 25 Октомври, единствената раздвижена сообраќајница. До неа се наоѓаат приднестровскиот парламент, Паркот на царицата Катерина Велика и неколку важни споменици, меѓу кои и споменикот на нуклеарната катастрофа во Чернобил.
Улицата Ленин меѓу највозбудливите за туристите/Фото: Михаел Шмирмаул/Лична архива
И покрај тоа што Рубенс се обидува да им покаже на туристите што е можно повеќе знаменитости во ограничената временска рамка, посетителот брзо го губи контактот со реалноста на животот во таа област. Целата тура набрзо станува еден вид советско сафари, каде што мизерната сива реалност станува предмет на потсмев од западните туристи. Исто така, голем број специјализирани туристички агенции нудат аранжмани за разгледување знаменитости што ја прикажуваат пркосната република како советска зоолошка градина.
Нејасна иднина со население проткаено со комунизам
Како изгледа сегашноста на непризнаената република, заробена меѓу антагонистички соседи, чие младо население во потрагата по можности побегнало или на исток или на запад? „Главниот збор со кој би ја опишал републиката денес е нормализација“, вели експертот Јакша. „Од една страна нормализација на економските односи, а од друга страна нормализација на ставовите на меѓународната заедница кон таканаречените де факто држави. Ако тие творби во 1990-тите се гледаа како привремени исклучоци, сега, по три децении, се прифатливи“.
Јакша смета дека во интерес на Приднестровје е да се зачува статус квото - извоз на стоки во ЕУ и увоз на гас од Русија. „Економскиот прагматизам е една од главните алатки со кои можеме да ја разбереме надворешнополитичката ориентација на Приднестровје“.
Во својата надворешнополитичка ориентација, Приднестровје е заробеник на географијата. Заробена помеѓу моментално прозападната Молдавија на запад и со разурнатата од војна Украина на исток, непризнаената држава мора да биде внимателна во изборот на своите партнери и непријатели. На многу точки низ земјата посетителот може да ги види и Молдавија и Украина, а според некои извештаи, во чиста и мирна ноќ повремено може да се слушне руско гранатирање на украинска Одеса.
И покрај изразената проруска ориентација на земјата, присуството на руската армија и многубројните знамиња на Руската Федерација, не е сè црно-бело. За тоа сведочи и приказната на една млада домаќинка, која ја видов како гордо шета покрај огромно руско знаме носејќи украински брош.
„Во врска со војната во Украина, Приднестровје реши да биде неутрално, бидејќи што и да изберат, една третина од населението ќе биде незадоволна“, вели експертот за постсоветскиот простор Јакша. Етничката структура на републиката е приближно по третина руска, украинска и молдавска. „Денес Приднестровје извезува трипати повеќе стоки во Европската Унија отколку во Русија, а војната во соседна Украина ја направи републиката уште позависна од Молдавија и од ЕУ“.
„За три децении се разви релативно силен приднестровски идентитет, кој не постоеше во времето на прогласувањето на независноста“, рече Јакша.
Економски и воено сиромашната молдавска војска моментално нема капацитет за воена анексија на Приднестровје. „Анексија на регионот на краток рок не е веројатна“, вели Јакша, предупредувајќи на можна исцрпеност на Русија поради војната во Украина. „Состојбата може да се промени доколку дојде до нарушување на внатрешната стабилност на Русија и намалување на нејзината способност за интервенција, под услов Молдавија да добие дополнителна помош во оружје и воена обука“, додава тој.
„Одржувањето статус кво на долг рок не е изводливо бидејќи постојано се менува со исходот од војната во Украина. Исто така, можно е и територијалниот конфликт да се реши пред крајот на војната“, смета Јакша.
Враќање во иднината
„Сакам да се враќам во Приднестровје“, рече Рубенс на крајот од турата. Некои учесници на турата притоа рекоа дека земјата сè уште не е корумпирана. Колку и да е недопрена од силните струи на глобализацијата, таа исто така е имуна и на подобрување на економската и социјалната положба на нејзините жители. Просечната плата во Приднестровје е околу 250 евра месечно, а поради притисоците на државно спонзорираната олигархија не можеме да зборуваме за економска слобода.
„Ми се чини дека тоа е сосема друга земја“, ми рече еден млад Молдавец кога го прашав што мисли за Приднестровје. „Меѓу Кишинев и Тираспол има огромна разлика. Старите луѓе во Молдавија велат дека во Советскиот Сојуз се живеело подобро, а жителите на Приднестровје сè уште веруваат во тоа“.
Иднината, се согласуваат многу експерти, е неизвесна и матна. Несигурната ситуација, која дополнително се усложнува со војната во соседна Украина, нуди многу можности за приднестровската елита, но ги заборава често заробените локални жители, кои, освен носталгија и спомени, немаат ништо.
.webp){kind=icon}