.webp){kind=icon}
Турција, членка на Северноатлантскиот сојуз (НАТО), изненади на почетокот на септември со објава за кандидатура за членство во групата БРИКС (BRICS), која моментално ја сочинуваат Бразил, Русија, Индија, Јужноафриканската Република и Кина. Како тоа да не е доволно, турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган најави и влез во Шангајската организација за соработка (SCO / ШОС), која беше основана во 2001 година од Русија и од Кина. Станува збор за групи што, во обид да ја елиминираат економската и геополитичката доминација на Западот, ги поврзуваат земјите во развој или земјите од глобалниот југ.
За држава што од 1999 година, заедно со НАТО, е формален кандидат за членство во Европската Унија (ЕУ), намерата да се приклучи на група на економски развиени и географски расфрлани земји со прекумерни геополитички амбиции е, во најмала рака, необична.
Богомир Ковач, економист и предавач на Економскиот факултет во Љубљана, вели дека Турција одамна го напуштила планираниот европски пат.
„Турција долго време беше во чекалницата за потенцијална интеграција во ЕУ, а и Брисел и Анкара добро знаат дека тоа од почетокот беше многу лабав и ризичен потег“, оценува тој. Земјата е „културолошки премногу различна“ за нешто такво, посочува професорот, додавајќи дека членството ѝ беше понудено како замена за интервенцијата на Анкара во „решавањето на балканското прашање по завршувањето на балканските војни“. Оттогаш, клучната точка меѓу Брисел и Анкара секогаш била „демократијата, владеењето на правото и почитувањето на човековите права“, нагласи тој.
Свртени кон Запад и Исток
Дали Анкара е целосно сериозна со источната алтернатива, која некои ја сметаат за лост за притисок врз Брисел за оживување на пристапните преговори? Зборовите на политичките елити на земјата го потврдуваат тоа. „Нашиот претседател многупати рече дека сакаме да станеме членки на БРИКС. Процесот е во тек, нашата намера е јасна“, рече портпаролот на Партијата за правда и развој (АКП) на турскиот претседател најавувајќи ја кандидатурата.
Честопати има двосмислени изјави од турскиот претседател: „Секако дека сме насочени кон Запад, но тоа не значи дека ќе му свртиме грб на Истокот, дека ќе го игнорираме“. „Ројтерс“ минатата недела ги сумираше неговите зборови во врска со стратегиската насока на евроазискиот гигант.
Факт е дека Турција и нејзината економија се сметаат за развиени и во тој поглед е соодветен кандидат. Од друга страна, за Анкара надминувањето на американската хегемонија е лошо осмислена надворешнополитичка стратегија. Ова последното е де факто целта на групата БРИКС, која првично се позиционира како економска противтежа на најразвиените земји од Г7 (G7), имајќи ги предвид ориентациите на Русија и уште поамбициозната Кина.
„Турција долго време беше во чекалницата за потенцијална интеграција во ЕУ, а и Брисел и Анкара добро знаат дека тоа од почетокот беше многу неизвесен и ризичен потег“, вели професорот Богомир Ковач од Економскиот факултет.
„БРИКС пред сè може да се разбере како спротивност на Г7 и постојните меѓународни финансиски и политички форуми“, го сумира постоењето на групата за „Блумберг Адрија“ (Bloomberg Adria) Јуре Пожган, експерт за меѓународни односи од Факултетот за општествени науки на Универзитетот во Љубљана. Но тешко е да се разбере што групата, преку која Кина се обидува да го прошири својот геоекономско влијание, може да ѝ понуди на земја на прагот на Ориентот, која моментално е оптоварена со инфлација од 52 процента.
Турскиот „непријател“ од далечна Азија
„Турција истовремено е и компатибилна и некомпатибилна со БРИКС“, објаснува Фарис Кочан, предавач на Катедрата за меѓународни односи на Факултетот за општествени науки во Љубљана. Тој потег главно има економска или трговска основа: „Во економска смисла, тоа е одредена форма на конкуренција. Турција е сè поприсутна во Африка, особено со својот градежен сектор“, вели тој, но слично влијание во таа област остварува и Пекинг преку иницијативата „Појас и пат“.
„И вие и Кина овде можете да најдете соодветен модус вивенди, преку кој Турција, барем по приходите, би можела да го зголеми своето влијание во Африка“, додава експертот. Тој нагласува дека на овој начин Анкара би ја зајакнала својата економска позиција, имајќи го предвид тековниот лош економски статус.
Економската логика ја поврзува Турција со ЕУ
Владеењето на Ердоган е катастрофа и поради неговото, најблаго речено, неконвенционално спроведување и разбирање на монетарната политика. Земјата се соочува со стагнација поради високите каматни стапки. Индикаторот за производствената активност на Турција остана под границата од 50 поени во последните четири месеци. Индустриското производство во август падна за 4,7 проценти на годишно ниво, најголем пад од големиот земјотрес во февруари 2023 година.
„Имајќи предвид дека ЕУ е далеку најважниот пазар за Турција и дека е длабоко вградена во европските синџири на вредности, ЕУ е нејзиниот природен трговски партнер“, изјави Катја Зајц Кејар, професорка по меѓународна економија на Економскиот факултет.
Економистката Катја Зајц Кејар смета дека од гледна точка на економската соработка, Турција и ЕУ се подобар пар отколку Турција и БРИКС. „Со оглед на тоа дека ЕУ е далеку најважниот пазар за Турција и е цврсто вградена во европските синџири на вредности, ЕУ е нејзиниот природен трговски партнер“. Членството во ЕУ, според неа, носи „многу подлабоки последици“.
Но шефицата на катедрата за меѓународна економија на Економскиот факултет во Љубљана предупредува дека прекинот на преговорите со Брисел ја принудува да бара алтернативи, бидејќи приклучувањето кон БРИКС е обид за „диверзификација и наоѓање нови пазари“.
Клавдиј Логожар од Економскиот факултет во Марибор става посилни врски со ЕУ во контекст на „царинската унија и уште два билатерални преференцијални трговски договора“. Трговијата ги зајакна врските, бидејќи „трговијата меѓу ЕУ и Турција достигна рекордни 205 милијарди минатата година“, ги сумира тој трговските сложености.
Расте и трговијата со услуги, која надминува 35 милијарди евра. Логожар вели дека Турција е „петти најголем трговски партнер на ЕУ“, бидејќи достигна 4,1 отсто од вкупната трговија на ЕУ. Има и инвестиции, каде што компаниите членки на ЕУ се најважниот извор на инвестиции во турската економија, објаснува тој.
Балкански пријатели што ги бришат границите
Оттука, потегот за членство има многу повеќе смисла од гледна точка на интересите на Анкара во регионот и воспоставената надворешнополитичка доктрина на претседателот Ердоган за „седење на две столчиња“, кој минатата пролет обезбеди трет претседателски мандат.
„Турција, која ја нормализираше двојната игра или политиката на седење на две столчиња, не може да се исклучи ниту да си дозволи да биде исклучена од најважната ‘незападна’ мултилатерална рамка“, истакнува Фарис Кочан, експерт за Балканот.
Политикологот исто така изразува сомнеж за корисноста на кандидатурата за БРИКС како провокација или обид за притисок врз Брисел за забрзување на процесот на интеграција. „ЕУ нема да донесе одлука за олеснување на критериумите“, вели тој и додава дека „Турција никогаш нема да биде полноправна членка на ЕУ“.
Тој не очекува значителни последици за регионот, освен во еден случај - Србија. Со оглед на позицијата и значењето на Србија во регионот, Александар Вучиќ гледа голем пример и учител во Ердоган, објаснува Кочан. Политикологот истакнува дека Вучиќ и Ердоган се „генерално добри пријатели“, поради што овој потег, според него, ќе го охрабри српскиот претседател со пораки од типот „видете, ваква надворешна политика треба да води Србија“.
Дали кокетирањето на Ердоган со БРИКС може да го поттикне Вучиќ на сличен потег, имајќи предвид дека Србија веќе е дел од кинеската иницијатива „Појас и пат“? Можно е Вучиќ да одговори на поканите за состаноци на БРИКС, „бидејќи Турција како членка на НАТО веќе ја избриша таа црвена линија“, заклучува експертот.
