Воена економија: Израелски стартапи против рафинерии на ајатолахот

Додека политиката започнува војни, а односот на воената моќ го диктира нивниот тек, економијата ја одредува нивната судбина.

„Војната меѓу Израел и Иран, секако, нема да има позитивни ефекти врз економиите на вклучените држави и поширокиот регион на Блискиот Исток“, изјави економистот и предавач на Економскиот факултет при Универзитетот во Љубљана, Рок Спрук.

Конечната борба за титулата регионален хегемон, со интензивирање на нападите врз индустриски и цивилни цели од двете страни, секојдневно добива нови димензии. Колку подолго трае толку повеќе станува војна на исцрпување – воено, внатрешнополитички, геополитички, а на крајот и економски.

Судирот што го гледаме е конфликт меѓу два дијаметрално спротивни политички и општествени системи и економии. „Претставувањето на судирот како симетричен е сосема погрешно, бидејќи Иран, по неколкумесечно разградување на ’оската на отпорот’, е значително ослабен“, изјави Примож Штербенц, доцент на Факултетот за менаџмент при Универзитетот на Приморска.

Израел: Силициумската долина на Блискиот Исток

Геоекономскиот аспект е исто така важен. Израел ужива силна поддршка од САД, кои, според податоците на Советот за надворешни односи, од крајот на Втората светска војна му доделиле над 300 милијарди долари воена и економска помош. Од почетокот на војната со Хамас на 7 октомври 2023, САД одобриле најмалку 17,9 милијарди долари воена помош, а според некои процени дури 22,76 милијарди. Годишно помошта изнесува околу 3,3 милијарди долари, од кои над 90 отсто се воена, бидејќи израелската економија е доволно отпорна.

„Израелската економија е многу поотпорна, поразновидна и базирана на силен извозно ориентиран модел, особено во областа на високата технологија“, објаснува Спрук. Затоа, голем дел од штетата од ракетните напади е избегнат.

 

 

Војна што чини милијарда долари дневно

Иако Израел воено доминира над Иран, 20 месеци судири оставаат негативни последици. Израелското Министерство за финансии постави буџетски дефицит од 4,9 отсто од БДП (околу 27,6 милијарди долари). Резервите за итни случаи се веќе потрошени за војната во Газа и не го вклучуваат конфликтот со Иран.

Министерството ја намали прогнозата за раст за 2025 година од 4,3 на 3,6 отсто. Продолжена војна со Иран би го зголемила дефицитот за два процентни поена. Само војната во Газа ги зголеми трошоците за одбрана за 4,2 до 7 милијарди долари. Израелското стопанство лани порасна за еден отсто.

Новата војна го чини Израел речиси 725 милиони долари дневно само за воени трошоци, а со вклучена штета на економски објекти, како рафинеријата „Базан“ во Хаифа, цената достигнува милијарда долари дневно.

Сила во развојот на вештачката интелигенција

Израел има најразвиен технолошки сектор по жител. Технолошката индустрија создава околу 18 отсто од БДП и 15 отсто од работните места. Израел е втор најголем глобален технолошки центар по Силициумската Долина.

Според СНЦ (Startup Nation Central), Израел има 2.170 стартапи во областа на вештачката интелигенција – зголемување од 173 отсто за десет години, 47 отсто од сите инвестиции во стартапи се насочени кон вештачка интелигенција (ВИ). Израел инвестира од 4 до 4,5 отсто од БДП во истражување и развој – двојно повеќе од просекот на ОЕЦД.

 

Милошављевиќ: Израелската одбранбена индустрија е една од најголемите и најмодерните

Американската поддршка се гледа и во ВИ-секторот, каде што инвестираат гиганти како „Енвидија“, „Мајкрософт“, „Гугл“, „Амазон“, „Мета“ и „Епл“. Израел има 44 стартапи со вредност над милијарда долари (еднорози), од кои многу се во одбранбениот сектор. Во 2024 година Израел извезе оружје во вредност од 14,7 милијарди долари, главно во ЕУ, вклучувајќи ја и Словенија..

Иран: Судбинска цена на нуклеарната програма и тероризмот

 

Од другата страна, иранската економија е силно ослабена. Наместо инвестиции во иновации и зелена транзиција, Иран вложува во нуклеарната програма. Според Ерик Копач, Иран досега вложил 5.000 милијарди долари во збогатување ураниум.

Повеќе од 18 месеци индиректни судири со Израел преку Хамас и Хезболах дополнително ја исцрпуваат економијата. Овие терористички организации добиваат значителни средства од иранскиот режим за да го задржи „инструментот на заплашување“.

„Иран е под западни санкции од 1979 година“, вели Штербенц. Протестите во земјата често бараат парите да се трошат дома, а не за „оската на отпорот“. Иран сака регионална стабилност за подобрување на економијата, вклучувајќи и преку договор со САД за ограничување на збогатувањето ураниум во замена за укинување на санкциите, кои Трамп дополнително ги заостри.

 

 

Инфлација и притисок од Трамп

Еден од најупорните макроекономски предизвици што го обележуваат иранското стопанство во последните две децении е структурно вкоренетата висока инфлација. Таа моментално изнесува околу 30 отсто, додека лани беше за 10 процентни поени повисока. Исламската Република во 2023 година оствари реален раст од пет отсто, но под новиот притисок од санкции, економијата брзо се лади. Меѓународниот монетарен фонд за 2025 година предвидува раст од само 0,3 отсто, додека за 2024 година процените се околу три отсто.

Недостигот од реформи и одржлива фискална политика и корупцијата го зголемуваат бројот на сиромашни – според некои процени, тие сочинуваат речиси 40 отсто од населението. „Иранската економија е премалку диверзифицирана, плитка и едноставна, што ја прави помалку отпорна на израелски напади“, предупредува економистот Спрук. Претседателот Масуд Пезешкиан пред изборите изјави дека „живееме во општество во кое многумина просат на улица“ и додаде дека „ниедна влада не успеала во кафез“, мислејќи на санкциите.

Падот на вредноста на риалот повторно ги оживеа напуштените планови за замена на валутата со „томан“, што би било повеќе психолошка промена – со бришење на последните четири нули, без реална промена на куповната моќ. Трамповата политика на „максимален притисок“ замрзна 90 отсто од иранските девизни резерви во странство, во вредност од 120 милијарди долари.

Економија зависна од нафта во раце на воените елити

Главен извор на приходи е трговијата со нафта и со гас, поради што многумина се сомневаат дека Иран би се одлучил за „нуклеарна економска опција“ – затворање на Ормускиот Теснец. Според одбранбениот аналитичар Клемен Грошел, таков потег би ѝ дал на војната глобален карактер, како во 1980-тите, за време на „војната на танкерите“.

Аналитичарот Тилен Шарлах смета дека ако нема сериозни нарушувања во Ормус, макроекономијата повторно ќе биде во фокусот, бидејќи глобалната понуда е доволна, резервите растат, а индустриската побарувачка е слаба.

Иако сегашниот раст на цените на нафтата му користи на Иран, тоа е привремено. Во 2023 година Иран произведе околу 3,6 милиони барели дневно, што му донесе околу 36 милијарди долари приходи. Но ММФ предвидува дека во 2025 година производството ќе се намали за 300.000 барели дневно, што ќе влијае врз девизните приходи. Поради ограничувањата во продажбата, процвета сивата економија – 90 отсто од нафтата купува Кина преку обиколни канали и по пониски цени.

Како и во Израел, и во Иран војската игра голема улога во економијата. IRGC контролира значителен дел од економијата, вклучувајќи го и градежниот конгломерат „Катам ал Анбија“ (Khatam al-Anbiya), вреден 50 милијарди долари, со над 1.200 договори. Штербенц го спомнува и ирачкиот конгломерат „Мухандис“ (Muhandis), основан од проирански шиитски партии со поддршка од владата на Мохамед ал Судани, преку кој милијарди долари од буџетот се пренасочуваат кон паравоени групи.

Криптовојна

Преплетеноста на иранската економија и политика е уште една ранливост што Израел ја користи. Минатата среда израелски медиуми објавија дека хакери украле 48 милиони долари во криптовалути од иранската банка „Сепа“ (Sepah), сопственост на IRGC. Криптовалутите се уште еден извор на финансирање на „оската на отпорот“, па војната се води и во кибер-просторот. Неколку дена подоцна, израелски хакери ја нападнаа најголемата иранска криптоменувачница „Нобитекс“ (Nobitex), предизвикувајќи штета од над 81,7 милион долари.

Спрук е јасен во процената: „Според загубата на БДП, индустриско производство и странските инвестиции, оваа војна му нанесува на Иран три-четири пати поголема економска штета отколку на Израел“.

 

Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...

Остави коментар