Црниот петок (англ. Black Friday) можеби започна во САД, но сега е глобален настан за купување, кој е целосно прифатен и во Европа. Истражувањата покажуваат дека и покрај геополитичките тензии и растечките трошоци за живот, расположението на европските потрошувачи останува изненадувачки отпорно.
Анкета на „ПвЦ“ (PwC), спроведена на 10.000 Европејци, покажа дека речиси две третини од нив планираат да купат барем еден производ за време на викендот по Црниот петок и Кибер понеделникот (англ. Cyber Monday), со просечна потрошувачка од 268 евра. А, 14 проценти од испитаниците планираат да потрошат најмалку 500 евра, што доволно зборува за тоа колку е вкоренет трендот на Стариот Континент.
Но, додека многу купувачи со нетрпение ги полнат своите колички за купување, зад сцената се случува приказна што не е баш гламурозна или возбудлива. Според анализата за транспорт и животна средина (Transport & Environment) од 2022 година, камионите што превезуваат пакети купени за време на Црниот петок произвеле околу 1,2 милион тони ЦO₂ или 94 проценти повеќе отколку во просечна недела. Кога ќе ги земете предвид растот на е-трговијата и зголеменото очекување на клиентите да ги добијат своите пакети само ден по купувањето, или дури и истиот ден, емисиите од транспортот се само мал дел од еколошкиот отпечаток од оваа шопинг-треска.
Што стои зад распродажбите за Црниот петок?
Всушност, целиот Црн петок се базира на илузијата за заштеда. Организацијата наречена „Вич“ (Which?) во своето истражување откри дека девет од десет „попусти за Црниот петок“ всушност биле поголеми или исти во текот на целата година. Многу продавници редовно ги зголемуваат цените на уредите или облеката неколку недели пред распродажбата за да изгледа драматично нивното намалување. Потрошувачите, под притисок од масовните рекламни кампањи и понудите со ограничено време, честопати купуваат импулсивно, само за подоцна да сфатат дека наседнале на трикот. Не е случајно што повеќе од половина од купувачите подоцна жалат за барем еден продукт што го купиле за време на Црниот петок.
Тогаш се појавува нов проблем, а тоа е лавина од враќања. Во деновите по Црниот петок бројот на вратени производи се зголемува до 143 проценти. Секое враќање значи нови испораки, дополнително трошење енергија, повторно пакување или чистење на производите и премногу често фрлање предмети што повеќе не можат да се продадат како нови. Во САД емисиите поврзани со враќањето се споредливи со три милиони автомобили на патот. Кога ќе се земе предвид дека некои брендови едноставно ги горат или фрлаат вратените производи затоа што тоа е поевтино од препродажбата, јасно е дека Црниот петок се претвора во магичен круг на производство и отпад.
Не се проблематични само враќањата. Производите купени за време на неделата кога е Црниот петок во просек имаат пократок рок на траење. Студиите покажуваат дека дури 80 проценти од производите купени за време на распродажбите за Црниот петок завршуваат во ѓубре само по неколку употреби. Тоа е особено точно за евтината електроника, модните додатоци и домашните уреди. Дури и кога клиентите не ги враќаат, тие брзо ја губат вредноста или престануваат да работат, што доведува до уште една рунда купувања и уште едно парче отпад на депониите. Симболично, во 2022 година луѓето фрлиле 5,3 милијарди мобилни телефони, а огромното мнозинство не биле рециклирани, иако содржат вредни метали и материјали што можат одново да се користат.
Испораките се дополнителен товар. Анализите покажуваат дека за време на периодот на овие распродажби има забележително зголемување на емисиите во градовите, првенствено поради големиот пораст на бројот на возила за достава на патот. На пример, во Велика Британија испораките поврзани со викендот по Црниот петок испуштија исто количество стакленички гасови како 435 повратни лета помеѓу Лондон и Њујорк. Кога ќе се земат предвид повисоките нивоа на азот диоксид, фините честички и дополнителниот сообраќаен метеж, станува јасно дека Црниот петок врши притисок не само врз економијата туку и врз воздухот во градот.
Пакувањето, пак, е посебна приказна. Се проценува дека во 2024 година повеќе од 700.000 тони картонски и пластичен отпад биле генерирани за време на периодот околу Црниот петок. Пластичните ќеси, фолиите и заштитните материјали често се за еднократна употреба и тешко се рециклираат. ВВФ (WWF - World Wildlife Fund) откри дека интеракцијата со пластиката негативно влијае на 88 проценти од проучуваните видови, а микропластиката сега е присутна во крвта, белите дробови и плацентата на луѓето. Кога купуваме мал уред завиткан во три слоја пластична амбалажа и огромна картонска кутија, купуваме и проблем што ќе трае со децении.
Зад производството стојат и човечки приказни што ретко ги поврзуваме со Црниот петок. Огромните количества евтини производи бараат и евтина работна сила, а многу работници во фабриките за текстил и електроника низ целиот свет сè уште добиваат плати далеку под износот што би им овозможил да живеат достоинствен живот. За време на распродажбите поврзани со Црниот петок, работното оптоварување се зголемува, а условите за работа дополнително се влошуваат.
Црниот петок и одржливоста
Прашањето е дали Црниот петок некогаш ќе биде одржлив? Веројатно не во класична смисла, но може да стане помалку проблематичен. Во последниве години почнаа да се појавуваат движења и брендови што се обидуваат да понудат алтернатива. Зелениот петок (англ. Green Friday) се залага за бојкот на купувањето и враќање кон природата, Синиот петок (англ. Blue Friday) поттикнува донации за чистење на океаните, а брендови како „Патагонија“ (Patagonia), „Ординери“ (The Ordinary) или „Фрајтаг“ (Freitag) затвораат продавници и нудат поправки или кредити наместо попусти. Дури и големите компании воведуваат програми за враќање и рециклирање стари производи, со што барем делумно го ублажуваат негативното влијание на шопинг-лудилото.
Ако веќе купуваме, можеме да го правиме тоа повнимателно. Поодржливото купување не значи откажување од сè, туку промена на пристапот. Најдобриот начин да го намалиме нашето влијание е да ги избегнуваме најчесто враќаните производи, облека и технологија, освен ако не сме апсолутно сигурни дека ќе ги задржиме. Квалитетот секогаш треба да биде поважен од квантитетот бидејќи производите што траат со години создаваат многу помал еколошки отпечаток од тие што се распаѓаат по неколку месеци. Исто така, добро е да се размисли за купување од локални продавници или помали производители. Честопати станува збор за производи со повисок квалитет, пократок синџир на испорака и помало количество на пакување.
Добро промислен избор спречува враќање на производот и непотребно создавање отпад | Bloomberg
Сè повеќе брендови денес нудат транспарентни информации за нивното производство и материјали, па затоа поддршката на таквите производители е еден од најлесните начини за поттикнување вистински промени во индустријата.
Вреди да се обрне внимание и на сертификатите што гарантираат дека материјалите се органски, нетоксични или одговорно произведени. Таквите етикети не се само декорација, туку потврда дека производот ги исполнува високите стандарди за безбедност и одржливост. И на крајот на краиштата, пакувањето е често првиот отпад што го создаваме, па затоа изборот на производи со минимално, рециклирано или компостирачко пакување ќе направи голема разлика на долг рок.
Црниот петок веројатно нема да исчезне, но начинот на кој учествуваме во него сигурно може да се промени. Ако потрошувачите купуваат внимателно, ако брендовите усвојат поодржливи практики и ако градовите најдат начини да ги намалат емисиите при испораките, можно е овој „најголем шопинг во годината“ еден ден да го изгуби своето разорно влијание врз животната средина. Дотогаш, секоја одлука што ја донесуваме како поединци, дури и еднократното купување, е поважна отколку што мислиме.
.webp){kind=icon}
