.webp){kind=icon}
Кога Меѓународниот саем „слета“ во Загреб во 1957 година, изненадување не беа возењата со хеликоптери или изложбата на машини, туку функционалната реплика на американски супермаркет во природна големина. Изградена како јадро на американскиот павилјон, реконструкцијата од патека до патека беше преполна со свежо овошје, зеленчук и месо, што предизвика чудење на некои посетители во тогашна Југославија.
Истакнувањето на земјоделското изобилство на Америка за време на зголемените тензии во Студената војна не беше случајно. Кому му требаат пропагандни кампањи за злото на комунизмот? Само покажете им на потрошувачите зад Железната завеса дека во капиталистичка економија како американската не треба да стоите во ред со часови за да купувате во продавниците во кои полиците се празни.
Вашингтон откри дека храната може да биде оружје за државно управување за време на Првата светска војна, кога пратките со американска пченица станаа речиси исто толку важни во поддршката на европските сојузници што се бореа против Германците како и пратките со оружје и муниција.
Постер од времето на Првата светска војна дизајниран за Американската управа за храна | Едвард Пенфилд/Конгресна библиотека
За време на наредните администрации, САД развија „дипломатија на житници“, користејќи ја земјоделската благодат на нацијата и како награда и како казна во исто време. Испраќањето на вишокот американски култури во странство, како помош или преку извоз, стана нискоризичен начин за да се зајакнат односите. Забраната за продажба на храна на непријателските сили се покажа како убедливо оружје на надворешната политика. „Со правилна употреба“, истакна претставникот на Арканзас Лоренс Брукс Хејс пред Конгресот во 1954 година, американските земјоделски „вишоци може да станат многу поефикасно средство за борба против ширењето на комунизмот отколку хидрогенската бомба“.
Ерл Лауер Буц, секретар на американското министерство за земјоделство за време на мандатите на претседателите Ричард Никсон и Џералд Форд, беше уште поискрен во врска со она што го нарече американска „земјоделска сила“. За време на излагањето за „Бизнис вик“ (Business Week) во 1975 година, набрзо по завршувањето на турнејата во осум земји, која вклучуваше средба со египетскиот претседател Анвар Садат, Буц рече дека кога пристигнал „повикувајќи се на пченицата во џебот, тие обрнале внимание“.
Денес изворот на земјоделската моќ на Америка сѐ побрзо опаѓа. Најголемиот светски извозник на пченка, соја и пченица во поголемиот дел од последните седум децении, Америка сега се соочува со иден константен трговски дефицит во земјоделството. Недостигот за фискалната година што завршува на 30 септември се проценува на 19 милијарди долари и се очекува да порасне на речиси 28 милијарди долари во фискалната 2024 година, според прогнозите на Министерството за земјоделство.
Станува збор за историски пресврт: од 1974 година само двапати имаше дефицит, и тоа во 2019 и 2020 година, за време на трговската војна на претседателот Доналд Трамп со Кина. На тој тренд делумно влијаеше промената на навиките во исхраната на Американците - на пример, домаќинствата сега консумираат повеќе увезени производи, како што се мексиканското авокадо и индиското манго, но влијателен фактор е и стагнантниот извоз на житарки и маслодајни семиња.
Што губи една земја кога ќе престане да биде светски лидер во снабдувањето со храна? Малку од сопствениот идентитет: со децении „Арчер-Даниелс-Мидленд“ (Archer-Daniels-Midland Co. - ADM), моќна компанија за тргување со стоки со седиште во Чикаго, се рекламираше себеси како „светски супермаркет“. Но и глобално влијание: странските влади и компании што зависеа од американските култури беа мотивирани да се однесуваат убаво за да обезбедат проток на храна. Сепак, постепено, како што опаѓаше владеењето на Америка над виталните синџири за снабдување во земјоделството, се појавија нации со различни програми и сојузи за да го заземат нејзиното место. „Тоа ја намали меката моќ на САД низ светот“, вели Скот Рејнолдс Нелсон, професор по историја на Универзитетот во Џорџија и автор на „Океани од жито: Како американската пченица го преправи светот“ (Oceans of Grain: How American Wheat Remade the World).
Сега САД имаат удел во помалку од една третина од светскиот извоз на соја, а извезуваат двојно помалку од Бразил. Во извозот на пченица се на четвртото место, далеку зад Русија, која е на првото место. „Погледнете во кои земји Русија го извезува своето жито, а потоа погледнете кој не ја потпишал резолуцијата на ОН против Русија. Во суштина станува збор за истите земји“, вели Нелсон, мислејќи на состанокот одржан на 2 март минатата година на кој пет земји гласаа против осудата на Русија за нејзината инвазија на Украина, додека 35 земји, вклучувајќи ги Кина, Индија и Јужна Африка, беа воздржани.
Чуден е пресвртот на судбината со оглед на тоа што САД за време на поголемиот дел од Студената војна користеа давање помош во храна и исто така тргуваа со жито, што беше дел од стратегијата за зауздување на Советскиот Сојуз. „Покрај нуклеарната војна, гладот во светот е најголемата закана за мирот“, рече Двејн Андреас за време на својот уводен говор во 1982 година. Наречен крал на сојата, Андреас беше на чело на АДМ повеќе од две децении и ги негуваше односите со Михаил Горбачов, водачот на Советскиот Сојуз. Според биографијата на Андреас, неговиот син еднаш го опишал како човек со чувство на одговорност за националните интереси, кој „верува дека ако продолжиме само да ги храниме Русите наместо да им воведуваме ембарго, тие нема да фрлаат бомби овде“.
Кога Советскиот Сојуз претрпе катастрофален род на пченица во 1963 година, претседателот Џон Ф. Кенеди ја одобри првата американска продажба на жито на Русија од 1917 година. Договорот покажа дека неговата иницијатива „Храна за мир“ (Food for Peace) исто така може да донесе профит и за американските трговци со посеви, како што се „Каргил“ (Cargill Inc.) и „Континентал грејн“ (Continental Grain Co).
Речиси една деценија подоцна, во 1972 година, Советите тивко откупија приближно една четвртина од целото американско производство на пченица, откако суровата зима предизвика голем пад на производството низ целиот блок. Соединетите Американски Држави беа затечени од тој откуп: домашните цени се зголемија тројно, што поттикна инфлација низ Америка. Таа епизода стана позната како „Големиот грабеж на жито“ (Great Grain Robbery).
Depositphotos
Обидите на американските претседатели да го искористат потпирањето на странските земји на американската храна понекогаш имаа негативни ефекти. Џими Картер во 1980 година ја прекина продажбата на жито на Советскиот Сојуз како казна за одлуката на Русија да изврши инвазија на Авганистан. Роналд Реган го укина ембаргото во 1981 година, но таа епизода ја наруши репутацијата на САД како сигурен трговски партнер. Тоа исто така ги охрабри Русите повеќе да се потпираат на сопствените капацитети.
Слично на тоа, трговската војна на Трамп со Кина ги забрза нејзините напори за намалување на зависноста од американските резерви на жито и други прехранбени производи. Американските производи учествуваа со 18 отсто од вкупниот увоз на земјоделски производи во Кина во 2022 година, што е намалување од 27 отсто во 2009 година. „САД ме потсетуваат на жаба што бавно се вари“, вели Ен Берг, независна консултантка и искусен трговец, која во 1974 година ја започна својата кариера во компанијата „Луис Драјфус“ (Louis Dreyfus Co). „Тие ја загубија доминацијата, но за тоа беа потребни 40 години“.
Воопшто, загубата на Америка беше добивка на Бразил. Јужноамериканската нација веќе имаше предуслови да стане земјоделска суперсила во однос на богато обработливо земјиште и добра клима. По децении вложувања во извозната инфраструктура, вклучувајќи ги и железницата, пристанишните терминали и шлеп-флотите, некои од нив ги предводат кинески компании, други глобални трговски куќи, сега чини приближно исто да се испорача еден тон соја во Кина од државата Мато Гросо колку што чини да се испорача од Ајова.
Бразилскиот комбиниран извоз на соја, пченка и памук се зголеми повеќе од двојно во текот на изминатата деценија, на околу 149 милиони метрички тони во сезоната 2022-2023, според владините податоци. Затоа, не треба да изненадува што претседателот Луис Инасио Лула да Силва бара јужноамериканската земја да заземе позначајно место во геополитиката. Тој се обидува да ги собере нациите низ глобалниот југ за да се здружат како противтежа на влијанието на САД, последен пат тоа беше во август, на самитот на земјите од БРИКС во Јужна Африка. (Бразил е Б во кратенката за групата што во почетокот се состоеше од Русија, Индија и Кина, но во неа пристигнуваат нови членови.)
Depositphotos
Значи, каде е тука местото на САД? Па, нивното влијание не исчезна целосно. Тие остануваат најголемиот донатор на Светската програма за храна (анг. World Food Programme) на Обединетите нации, а глобалните цени за житата и маслодајните семиња сè уште се одредуваат преку договорите со кои се тргува на Одборот за трговија во Чикаго (анг. Chicago Board of Trade). Исто така, додека испораките на рефус стоки во САД се намалуваат, нивниот извоз на поскапа преработена храна продолжува да расте.
Што е уште поважно, САД имаат изобилство резерви од други видови стоки што ги посакуваат многу нации. Околу еден месец откако руските тенкови влегоа во Украина во февруари 2022 година, администрацијата на Бајден и Европската Унија објавија план за насочување на поголем извоз на американски течен природен гас во Европа за да се замени гасот што доаѓаше од Русија - потег што потсети, во помала мера, на напорите да се нахранат сојузниците за време на Првата светска војна.
Збогум, житна дипломатијо! Здраво, гасна геополитико!
ЗАКЛУЧОК САД некогаш ги користеа своите вишоци на пченица, пченка и соја за да го ограничат ширењето на комунизмот. Сепак, земјоделските суперсили се во пораст и нудат различни програми.
