.webp){kind=icon}
Повторно многу се зборува за државни долгови, што го враќа сеќавањето на 2013 година, кога државите од т.н. група ПИИГС (Португалија, Италија, Ирска, Грција и Шпанија) беа на работ на банкрот, а најпогодена беше Грција. Тогаш таа држава богата со историја ја напуштија половина милион луѓе. Заминаа по парче леб. Каков е животот денес?
„Фала му на Господ што останавме во Европската Унија (ЕУ)“, коментира 35-годишната Анастасија Везироглу во врска со периодот кога Грција беше на работ на банкрот. Ја сретнавме во Атина, а инаку живее во Солун, каде што се занимава со земјоделство. На својот семеен имот таа одгледува памук, пченка, сончоглед, детелина, бадеми и цвекло. Таа напоменува дека некои од тие култури минатата година недостигаа поради војната во Украина.
„Имав добра година“, задоволно се смее Анастасија, која во рамките на семејниот бизнис е успешна млада претприемачка.
Животот во Грција денес е сосема поинаков отколку пред 10 години.
„Речиси веќе ја пребродивме кризата. Состојбата веќе не е лоша како некогаш. Пред повеќе години многу мои познаници си отидоа од Грција за работа во странство, главно во Германија и Обединетото Кралство, зашто овде немаше доволно работни можности“, вели Анастасија.
На плоштадот во Атина, „Синтагма“, кој пред повеќе од десет години беше центар на бунт на Грците против мерките за штедење од озлогласената „тројка“, сега за викенди е преполн со млади улични музичари и туристи, кои во пролетните месеци шетаат меѓу сувенирниците, обидувајќи се да заработат понекое евро. Додека за тројката пред десет години многу се зборуваше, денес веќе никој не зборува за тоа. Тројката тогаш беше заеднички назив за трите меѓународни институции што настојуваа да ги решат финансиските тешкотии на европските држави: Европската централна банка (ЕЦБ), Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) и Европската комисија (ЕК). Најмногу тешкотии имаа државите од т.н. група ПИИГС.
Поминаа 15 години од западната финансиско-економска криза што избувна во 2008 година и поголем дел од светот го втурна во рецесија. Грција од 2009 година преживеа должничка криза, мерки за штедење и пандемија, а сега со остатокот од Европа се справува со последиците од војната во Украина и распространетата енергетска криза. Иако моменталните и неодамнешните кризи го отежнуваат заздравувањето на економијата и јавните финансии, Грците се охрабрени од оптимизмот и мислењето дека Грција и покрај сè е на пат кон подобра иднина.
Поминаа пет години откако државата успешно излезе од последната, трета програма на финансиска помош и мерките за штедење што ги бараа ЕК, ЕЦБ и ММФ. Тие мерки ја втурнаа грчката економија во повеќегодишна рецесија, што со себе донесе и пораст на невработеноста и бездомништвото, па во напуштените атински згради престојуваат сè повеќе луѓе. Според податоците на Евростат, во 2016 година третина од Грците живееле во сиромаштија.
„Грција во последните три години, и покрај пандемијата и војната, закрепна и финансиски и генерално земено. Го прифаќаме договорот со ЕУ во врска со поддршката за нашата програма, за која добиваме пари и средства за закрепнување. Грција оствари напредок во сите индустрии“, ни рече грчката претставничка во Европскиот парламент, Елиза Воземберг.
ГРЧКА ДОЛЖНИЧКА КРИЗА (1981-2018)
Подготвивме преглед на најзначајните случувања што ја предизвикаа и обележија должничката криза во Грција.
1981: ГРЦИЈА СЕ ПРИКЛУЧУВА КОН ЕВРОПСКАТА ЕКОНОМСКА ЗАЕДНИЦА
Грција станува десетта членка на Европската економска заедница, установена со Римскиот договор од 1957 година, како простор за слободна трговија. Станува збор за пазар што ѝ претходи на Европската Унија (ЕУ).
1992: СЕ ОСНОВА ЕВРОПСКАТА УНИЈА И СЕ ВОВЕДУВА НОВА ВАЛУТА
Дванаесет држави-членки на Европската економска заедница го потпишуваат договорот од Мастрихт и ја основаат ЕУ. Освен заедничката надворешна политика и правосудната соработка, договорот воведува и Економска и монетарна унија (ЕМУ), која ги поставува темелите за воведување на еврото. Еврото е воведено во 1999 година како валута во 11 членки на ЕУ. Банкнотите и монетите на еврото се пуштија во оптек три години подоцна. Грција има тешкотии и не може да го воведе еврото бидејќи не ги исполнува фискалните критериуми: инфлација пониска од 1,5 отсто, буџетски дефицит понизок од три отсто и долг во бруто-домашен производ (БДП) помал од 60 проценти.
2001: ГРЦИЈА Ѝ СЕ ПРИКЛУЧУВА НА ЕВРОЗОНАТА
Грција сепак го усвојува еврото. Меѓутоа, во моментот на пристап во еврозоната прикажува неточни и нецелосни податоци бидејќи буџетскиот дефицит ѝ е значително повисок од три проценти, а стапката на долгот надминува 100 отсто од БДП.
Depositphotos
2004: ОЛИМПИСКИ ИГРИ И ФИСКАЛЕН НАДЗОР
Грција ги организира Летните олимписки игри 2004, а тоа чини повеќе од девет милијарди евра. Тоа доведува до натамошни тешкотии, како раст на дефицитот на 6,1 отсто и на уделот на долгот во БДП на 110,6 проценти. Неодржливите финансии ја принудуваат Европската комисија на воведување надзор над државата од 2005 година.
2007: ПОЧЕТОК НА СВЕТСКАТА ФИНАНСИСКА КРИЗА
Кризата во САД преминува во светска финансиско-економска и кредитна криза, која трае до 2009 година. Трошоците за задолжување растат, па финансирањето пресушува, а Грција веќе не може да го отплаќа својот растечки долг.
2009: ВИСТИНА ЗА ГРЧКИОТ БУЏЕТ
Лидерот на социјалистичката партија Пасок, Јоргос Папандреу, ги освојува државните избори и станува премиер. Буџетскиот дефицит расте на 15,4 проценти. Трошоците за задолжување на Грција значително растат.
2010: ПРВА ПОМОШ ЗА ГРЦИЈА
За да се избегне банкрот, ММФ и ЕУ одлучуваат да обезбедат заем за Грција од 110 милијарди евра. Грција се обврзува на мерки за штедење, вклучувајќи и намалување на потрошувачката и зголемување на даноците за 30 милијарди евра.
ЕЦБ на секундарниот пазар започнува програма за откуп на обврзници од задолжените земји, како Грција, со цел да ја засили нивната пазарна сигурност и да спречи натамошно продлабочување на државниот долг низ целата еврозона. Финансиските министри се договараат за пакет помош вреден 750 милијарди евра.
2011: ГРЧКИ РЕФЕРЕНДУМ ЗА ПОМОШ
Грците протестираат поради мерките за штедење. Премиерот Папандреу (лево на сликата) е принуден на оставка, а економистот Лукас Пападемос е поставен на чело на владата со налог за натамошно спроведување на мерките за штедење и на структурните реформи.
Bloomberg Businessweek Adria
2012: НОВ ПАКЕТ ПОМОШ ЗА ГРЦИЈА
ФЕВРУАРИ: Министрите за финансии ѝ одобруваат на Грција втор пакет мерки за помош од ЕУ и ММФ, вреден 130 милијарди евра. Договорот вклучува 53,5 отсто отпис на долгот (анг. haircut) за приватните сопственици на грчки обврзници. За возврат, Грција до 2020 година својот удел на долгот во БДП треба да го намали од 160 на 120,5 проценти. Станува збор за историски најголемо такво преструктурирање на долг.
МАРТ: ЕУ ГО ПРИФАЌА ФИСКАЛНИОТ ПАКТ
Сите 25 членки на ЕУ, освен Обединетото Кралство и Чешка, бараат построга буџетска дисциплина во ЕУ.
СЕПТЕМВРИ: ЕЦБ ПРЕТСТАВУВА НЕОГРАНИЧЕН ПЛАН ЗА ОТКУП НА ОБВРЗНИЦИ
Претседателот на ЕЦБ, Марио Драги, најавува програма за откуп на државни обврзници од оптоварените држави во еврозоната на секундарниот пазар. Познатата изјава дека ЕЦБ „ќе стори сè што е потребно за зачувување на еврото“ требаше да го смири пазарот. ЕЦБ успева да ги намали трошоците за задолжување на периферните држави.
НОЕМВРИ: ЕВРОЗОНАТА ГО РЕВИДИРА ПАКЕТОТ ЗА ПОМОШ НА ГРЦИЈА
Министрите за финансии од еврозоната и ММФ договараат измени за планот за помош на Грција, што предвидува дека државата до 2020 година треба да го намали уделот на долгот во БДП на 124 наместо на 120 проценти, а до 2022 година на помалку од 110 отсто.
2013: ГРЧКИОТ ПАРЛАМЕНТ ГИ РАТИФИКУВА МЕРКИТЕ ЗА ШТЕДЕЊЕ
Грчкиот парламент ги одобрува новите непопуларни мерки за штедење. Тие вклучуваат откази за речиси 25.000 јавни службеници, намалување на платите, даночни реформи и други буџетски кратења. Ратификацијата отвора врата кон нови транши на мерки за помош, вредни речиси седум милијарди евра. Луѓето протестираат на улиците во Грција.
Bloomberg Businessweek Adria
2014: ГРЦИЈА СЕ ВРАЌА НА МЕЃУНАРОДНИОТ ПАЗАР НА ОБВРЗНИЦИ
Грција се враќа на меѓународниот пазар на обврзници со првата емисија на обврзници, издадена по четири години. Со петгодишните обврзници владата собра три милијарди евра со принос помал од пет проценти.
2015: ГОДИНА НА ПРЕСВРТ
ЈАНУАРИ: ЕЦБ НАЈАВУВА КВАНТИТАТИВНО ПОПУШТАЊЕ
ЕЦБ се соочува со дефлација и економска стагнација во еврозоната поради поттикнување инфлација и раст и најавува програма за квантитативно олабавување вредно 1,1 илјада милијарди евра. Во рамките на таа програма ЕЦБ секој месец откупува 60 милијарди евра финансиски средства, вклучувајќи и државни обврзници. Според правилата на ЕЦБ, грчките обврзници не се прифатливи.
Левичарската партија што се противи на штедењето, Сириза, победува на предвремените избори. Премиерот Алексис Ципрас најавува нови преговори за условите за помош, отпис на долговите и обнова на јавната потрошувачка.
Bloomberg Businessweek Adria
ЈУНИ: ИСТЕКУВА ПАКЕТОТ ПОМОШ ЗА ГРЦИЈА
Грчката влада доцни со плаќањето на 1,6 милијарда евра кон ММФ. Со тоа станува првата развиена земја што не ги исполнува обврските кон ММФ. За да се спречи одлив на депозити (анг. bank run), банкарските исплати се ограничени на 60 евра на ден.
АВГУСТ: ОДОБРЕН ТРЕТ ПАКЕТ ПОМОШ
Во замена за помош од 86 милијарди евра, која би требало да биде поделена до 2018 година, доверителите од ЕУ бараат од Грција даночни реформи, кратење на јавната потрошувачка, приватизација на државен имот и реформи во трудовото законодавство.
Bloomberg Businessweek Adria
2017: ГРЧКИТЕ КРЕДИТОРИ СПОРАТ ЗА ОТПИС НА ДОЛГОТ
За да спречат криза што би можела да ја загрози програмата за помош, вредна 86 милијарди евра, претставниците на ЕУ се согласуваат на поблага буџетска цел, но одбиваат каков било отпис на долг.
2018: ГРЦИЈА ИЗЛЕГУВА ОД ПОСЛЕДНАТА ПРОГРАМА ЗА ПОМОШ
Грција го добива последниот заем од европските кредитори, со што ја завршува програмата за помош, започната во 2015 година. На ЕУ и ММФ Грција им должи речиси 290 милијарди евра. Долгот изнесува 180 проценти од БДП. Заради финансирање на тој долг, Грција се обврзува на буџетски суфицит до 2060 година, прифаќа натамошен финансиски надзор од ЕУ и воведува дополнителни мерки за штедење.
Бројките се помалку оптимистички
Иако нашите соговорници се оптимистични, грчката економија уште е значајно оптоварена. Показателите што на почетокот од глобалната финансиска криза во 2008 година најмногу ја загрижуваа тројката уште не се вратија на преткризното ниво или дури и се влошија.
И 14 години по почетокот на должничката криза, грчкиот јавен долг е на високи 180 проценти од бруто-домашниот производ (БДП). Во 2009 и 2010 година долгот изнесуваше повеќе од 120 проценти од БДП, што е двојно повеќе од европската граница од 60 проценти според Пактот за стабилност и раст. Грција и денес е најзадолжена држава во ЕУ, а следува Италија со јавен долг од речиси 150 отсто од БДП. На глобално ниво прва е Јапонија, со долг од над 260 проценти од БДП.
Поради глобалната финансиска криза, јавниот долг се зголеми во повеќе европски држави, поради што тие требаше да ги спасуваат своите финансиски сектори. Во Грција долгот во уделот од БДП беше најголем, поради што државата имаше и изразен буџетски дефицит. Уште во 2004 година тогашната грчка влада призна дека во периодот на премин кон еврото, во 2001 година, навела пониско ниво на дефицит од реалното. Тоа се повтори во 2010 година, кога Грците известија за дефицит од 3,7 проценти од БДП, додека европската статистичка канцеларија Евростат таа бројка ја промени во највисоки прво 12,7 проценти, а подоцна ја ревидира на 13,6 отсто.
По објавата на тие податоци, државните обврзници остро паднаа, што предизвика многу повисоки трошоци за задолжување на Грција, така што земјата тешко доаѓаше до дополнителни средства за отплата на старите долгови. Освен тоа, како членка на еврозоната, Грција не можеше да ја регулира сопствената монетарна политика, туку неа ја одредуваше ЕЦБ.
Меѓу 2010 и 2015 година Грција прими три пакети финансиска помош, во вкупна вредност од над 300 милијарди евра, а во 2018 година ја заклучи и последната програма на мерки за штедење, со кои настојуваше да ја намали дупката во буџетот.
Порастот на јавниот долг по кризата, според уделот во БДП, првенствено е последица на падот на грчкиот БДП во тој период. Уште во 2022 година БДП беше приближно 25 проценти понизок од преткризното ниво. Кризата беше полоша од очекуваното, БДП од 2009 до 2012 година се намали за 17 проценти наместо прогнозираните 5,5 отсто, а стапката на невработеност беше 25 проценти наместо очекуваните 15 отсто. Моментално стапката на невработеност во Грција е поголема од 11 отсто, што е приближно двојно повеќе од европскиот просек.
Дури и години по европската агонија, кај голем број Грци може да се види стоички став по прашањето за состојбата во државата, или барем ставаат маска пред туристите со која изгледаат ладнокрвно и ја смируваат ситуацијата.
Можеби античките згради ги потсетуваат на долговечната грчка култура.
„Доста нов објект, стар е само две илјади години“, ни рече атински таксист, покажувајќи со раката потпрена на отворениот прозорец кон античкиот панатенејски стадион „Калимармаро“, покрај кој минавме додека патувавме кон центарот.
Кризата како можност
За време на високите цени на гасот и војната во Украина, минатата година често слушавме за тоа како кризата е можност за напредок, односно како енергетската криза може да ја искористиме за побрза зелена транзиција. Меѓутоа, можностите од претходната криза од пандемијата Грците почнаа да ги користат за закрепнување на економијата. Имено, ЕУ за државите-членки во рамките на програмата „Некст џенерејшн ЕУ“ (NextGenerationEU) намени повеќе од 800 милијарди евра повратни и неповратни средства, од кои Грција добиваше заеднички средства. Во 2022 година, во рамките на заедничката програма, прими 1,6 милијарда евра за климатска и енергетска транзиција.
Грчкиот план за закрепнување и отпорност што Европската комисија го одобри во јуни 2021 година, на Грција ѝ доделува 17,8 милијарди евра субвенции и 12,7 милијарди евра кредити за спроведување на 106 инвестиции и 68 реформи во областа на зелената транзиција и дигитализацијата. Европскиот механизам предвидува програмата да заврши до август 2026 година и зголемување на грчкиот БДП меѓу 2,1 и 3,3 проценти, како и отворање на 62.000 нови работни места.
Целите на планот се поттикнување на декарбонизацијата на грчката економија, модернизација и дигитализација на јавната администрација, промовирање иновации, примена на дигиталната технологија и отпорност на клучните економски сектори, како и надградба на здравството, образованието и пазарот на акции, појаснуваат од Европската комисија.
Европските средства очигледно уште минатата година се исплатеа. Британскиот весник „Економист“ (The Economist) ја прогласи Грција за најдобра економија меѓу 34-те членки на Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД) во 2022 година поради високата стапка на раст, ниската инфлација, трендот на опаѓање на долгот и растот на БДП.
„Особено нè радува што нашите напори и реформи имаат вистински ефекти. Нè радува 2023 година“, објави грчкиот премиер Кирјакос Мицотакис на Твитер.
Враќање дома
Анастасија Везироглу споменува дека има повеќе причини за подобрување на животот во деценијата по кризата. Имено, по промената на власта, владејачката десничарска партија Нова демократија (Néa Dimokratía) успеа да отвори повеќе работни места. Нова демократија ја презеде власта на изборите во јули 2019 година, кога ја порази владејачката Сириза (Syrizа). Владата на премиерот Мицотакис во 2020 година, меѓу другото, воведе програма за плати, наречена „Рибреин Грис“ (ReBrain Greece), со која се обиде да ги врати образованите млади луѓе. Земјата за време на кризата ја напуштија речиси половина милион луѓе.
Анастасија Везироглу
Bloomberg Businessweek Adria
Парламентарните избори во Грција се најавени за 31 мај. Изгледите за иднината, според мислењето на европската претставничка Воземберг, зависат од исходот на изборите.
„Ако остане актуелната влада, сите програми ќе продолжат. Во спротивно, не би била толку сигурна во тоа“, рече таа, појаснувајќи дека тоа не го зборува само затоа што е членка на владејачката партија.
„Пред неколку години плаќавме многу високи даноци, повеќе од половина од нашите приходи одеа за тоа. Сега плаќаме значително помалку, односно нормални даноци“, додаде Везироглу.
Некое време, особено околу 2015 година, ситуацијата беше несигурна. Луѓето на референдум го одбија третиот пакет помош што предвидуваше строги мерки за штедење, а владата под водство на Сириза и премиерот Алексис Ципрас размислуваше за излегување од еврозоната и враќање на грчката драхма. Луѓето речиси секој ден беа на улиците, протестирајќи против тројката и мерките за штедење. Тогаш некои дури шпекулираа дека еврото може да пропадне. Преговорите во кои Сириза конечно ги прифати условите на тројката, меѓу другото, го лансираа тогашниот грчки министер за финансии Јанис Варуфакис меѓу европските политички ѕвезди.
Европарламентарката Воземберг напоменува дека и на други места во Европа е актуелно прашањето за иднината на младите, бидејќи новата генерација не го наследи баш „магичниот свет“. Но дури и таа, како политичка претставничка, е оптимистична.
„Мора да се потрудиме и да ги стимулираме младите, кои моментално не се толку оптимистични. Нивниот карактер е оптимистичен, но плановите за иднината моментално им се малку сиви“, вели таа.
„По долго време, младите веруваат дека во Грција имаат иднина“, заклучува нашата млада соговорничка Анастасија.
Текстот го преведе Мирјана Јовеска
