.webp){kind=icon}
Населението на Европската Унија се зголемуваше цели 20 години, до почетокот на 2020 година, кога почна да се намалува, што траеше следните две години, пред повторно да се зголеми во текот на 2022 година. Сепак, природната промена на населението (разликата меѓу живородените и умрените) во Европската Унија (ЕУ) е негативна од 2012 година, најмногу поради стареењето на населението. Сепак, во текот на 20-годишниот период, до крајот на 2023 година (според последните податоци објавени од Евростат на 15 мај), населението на Унијата пораснало за вкупно четири проценти. Овој раст не го делат земјите од регионот Адрија, со исклучок на Словенија до одреден степен. Напротив, тие со децении се соочуваат со опаѓање на бројот на жители, со сериозни последици по економскиот развој, пазарот на трудот, пензиските и здравствените системи.
Помеѓу 2003 и 2023 година хрватското население се намалило за околу половина милион луѓе, на 3,85 милиони. Бројот на жители на Словенија пораснал од 2017 до крајот на 2023 година за околу 100.000, на 2,12 милиони, додека во Србија во истиот период се намалил од седум на 6,6 милиони, а во Македонија од два на 1,83 милион жители, според најновите податоци на Евростат. Нема проверени податоци за БиХ, но се проценува дека во таа земја во 2019 година имало 3,5 милиони жители, околу 17.000 помалку од 2017 година.
Од година на година сè помалку деца
Во 2022 година во Хрватска се родиле најмалку деца во последните сто години. Трендот на значително намалување на бројот на живородени деца продолжи и минатата година, кога во Хрватска беа родени 32.047 бебиња или речиси 2.000 помалку од претходната година, односно дури 11.699 помалку од 2000 година, објави Државниот завод за статистика на Хрватска (ДЗС). Вкупната стапка на фертилитет, мерена преку бројот на живородени деца по жена во репродуктивниот период, изнесува само 1,53, што е значително под нивото од 2,1 раѓања што осигурува обнова на населението.
„Причината за тоа лежи во неповолната старосна структура и иселувањето на помладата популација од Хрватска, што последователно доведува до помал број родени деца“, вели раководителката на секторот за социјални истражувања во заводот Дубравка Рогиќ-Хаџалиќ.
Минатата година во Србија се родиле најмалку бебиња од Втората светска војна наваму. Маѓепсан круг го оптоварува населението: колку е помала популацијата толку помалку има деца затоа што има сè помалку жени што раѓаат. Затоа, Владата воведе одредени мерки, главно финансиски, насочени кон зголемување на стапката на фертилитет (број на деца по жена). Тоа навистина се случи, бидејќи во 2012 година стапката на фертилитет беше 1,45, а сега е 1,63 и е зголемена во сите региони на Србија.
Словенија исто така успеа да ја зголеми стапката на фертилитет од 1,21 отсто во 2002 година на 1,55 отсто во 2023 година, според Евростат. Предвидувањата на статистичарите сè уште се немилосрдни - како и во другите земји од регионот Адрија, во следните генерации учеството на старите лица меѓу жителите на Словенија ќе се зголемува, додека учеството на младите ќе се намалува. На почетокот на 1982 година во Словенија имало двојно повеќе деца на возраст под 14 години од над 65 години и 2,8 пати повеќе млади луѓе (на возраст под 19 години). На почетокот на 2022 година имало 40 отсто повеќе постари од деца и речиси осум отсто повеќе од млади луѓе. Евростат предвидува дека во 2100 година во Словенија ќе има 2,5 пати повеќе постари од деца.
Мрачни прогнози
Во Словенија до 2100 година се очекува населението да се намали за 156.000 во однос на 2022 година и да падне под два милиона - на 1,95 милион жители. Во Хрватска во истиот период бројот на жители може да падне на само 2,4 милиони, под услов бројот на родени деца да остане на сегашното ниво и нето-миграцијата да биде на нула, според пресметките на Иван Одрчиќ, аналитичар на „Блумберг Адрија“.
Слично е и во Македонија и Србија. Републичкиот завод за статистика (РЗС) проценува дека во најдобар случај во 2041 година во Србија ќе има 6,52 милиони жители, а во најлош случај 6,18 милиони. Сценаријата на демографите се многу попесимистички и предвидуваат дека Србија би можела да загуби околу два милиона жители до средината на векот. Процените за Македонија велат дека ако ништо не се промени, земјата ќе остане без дополнителни половина милион жители во следните 50 години. Или со истите параметри што важеа во 2022 година, во 2070 година бројот на жители во Македонија ќе се намали од сегашните 1,8 на 1,3 милион, според пресметката на Македонскиот завод за статистика. Според истиот извор, во Македонија во 2022 година се родени вкупно 18.073 деца. Бројот на живородени деца во 2022 година во однос на 2021 година е помал за 3,1 отсто. За споредба, во 2013 година се родиле вкупно 23.138 деца.
Во потрага по работници
Сите земји од регионот Адрија се сериозно погодени од предизвикот на стареењето на населението, кое не ги задоволува потребите на пазарот на трудот. Проблемот се обидува да се реши со комбинација на неколку мерки, од пронатални политики, преку вработување пензионери, до увоз на работна сила. И секоја земја бара свој рецепт бидејќи ниту една од тие мерки не се покажала како особено успешна, особено кога работниците во својата најпродуктивна возраст масовно се преселуваат во поразвиените земји во потрага по подобро платени работни места и повисоки стандарди.
Од Министерството за труд на Словенија за „Блумберг Адрија“ изјавија дека Евростат го потценува обемот на имиграција во основната проекција. „Затоа, можеме да претпоставиме дека стареењето на словенечкото општество поради поголема миграција ќе биде помалку итен проблем во иднина отколку што се појавува во официјалната статистика: без миграција, ситуацијата би била покритична, бидејќи во Словенија имаме негативен природен прираст (повеќе смртни случаи отколку раѓања), но се чини дека тој тренд ќе продолжи засега“.
Хрватска болно се справува со проблемот со увезената работна сила, особено во последните десет години, откако нејзиниот влез во ЕУ овозможи слободно движење на работната сила во другите земји членки. Ова е верижно поврзано со трендовите во другите земји од регионот Адрија, првенствено во Србија, Босна и Херцеговина и Македонија, традиционалните басени од кои Хрватска ја црпи својата работна сила. Бидејќи тие земји се исто така погодени од намалувањето на населението и заминувањето на работниците, Хрватска сè повеќе посегнува по работниците од т.н. трети земји. Податоците на хрватското министерство за внатрешни работи (МУП) откриваат дека сè уште најмногу имигрираат граѓаните на Босна и Херцеговина и Србија. Од 172.499 дозволи за престој и работа издадени од Министерството за внатрешни работи во 2023 година, најмногу им се издадени на работници од Босна и Херцеговина, 38.236 дозволи, потоа Србија, од која се вработени 24.028 лица, додека Македонија е на петтото место (зад Непал и Индија) со 13.412 дозволи.
„Овој исклучително значаен пораст на странската работна сила во претходните години може да ја надмине економската зависност од овие луѓе и може значително да се придвижи кон феноменот на таканаречените паралелни општества (видливи во Шведска, Франција, Белгија...) со оглед на брзиот пораст и неинтеграција на овие луѓе во нашето општество“, коментира Одрчиќ. Тој нагласува дека за да се одржи населението што е можно постабилно и, поради масовниот увоз на странска работна сила, да се овозможи кохезија на општеството на долг рок, неопходно е да се стимулираат мерки што водат до зголемување на бројот на деца родени на таков начин што секоја жена во земјата ќе има силен мотив да роди најмалку две деца и, идеално, нешто повеќе од таа бројка.
Преоптоварени пензиски системи
Долгорочно, помалото население може да предизвика главоболки за пензионерите и граѓаните на работоспособна возраст, но и за работодавците што бараат високообразована работна сила. „Условите на пазарот на трудот ги принудуваат работодавците да ги задржат постарите работници, иако тие претпочитаат да вработат повеќе помлади и новообразовани работници“, вели Јанез Малачич, професор на Економскиот факултет во Љубљана.
За да ги задржат вработените подолго на работа, Словенија и Хрватска им дозволуваат да им се исплаќа дел од пензијата доколку продолжат да работат и покрај исполнувањето на условите за пензија. Вработените можат и делумно да се пензионираат и да работат помалку часови, со што добиваат дел од платата и дел од пензијата.
Јанез Малачич/Bloomberg Businessweek Adria
Оние што работат подолго добиваат повисока пензија поради повисокиот процент за пресметување на пензијата.
„Претпоставката е дека ќе работиме повеќе години, а пензискиот систем ќе биде преоптоварен. Доколку се намали бројот на вработени и има се повеќе неактивни луѓе, помал број работници мора да издржуваат повеќе пензионери. Но, сепак, сè уште ќе има невработени“, изјави за „Блумберг бизнисвик Адрија“ Вера Глигоријевиќ, раководителка на секторот за демографија од Географскиот факултет во Белград.
Таа појаснува дека проекциите за вкупното и работоспособното население се прецизни и точни, но проекциите за стапката на активност (работната сила) не може толку точно да се пресметаат, бидејќи стапката на активност е под влијание на социоекономските фактори „дури и повеќе од демографските“. „Недостигот од работна сила е од структурална природа. Главна структурална карактеристика е стареењето на населението. Бројот на оние што влегуваат на пазарот на трудот е помал од бројот на оние што заминуваат“, изјави неодамна државниот секретар во Министерството за труд на Словенија, Игор Фекетија.
Регионот губи повеќе од пет милијарди евра годишно
Иако негативниот природен прираст е типичен за Европа, Србија на листата на проблеми го додава и проблемот со негативното миграциско салдо, бидејќи сè повеќе луѓе ја напуштаат земјата, а сè помалку доаѓаат. Во Хрватска големиот бран на имиграција на странски работници донекаде го промени овој тренд - од крајот на 2022 година населението се зголеми за 0,06 отсто поради имигрантите. Според Дубравка Рогиќ-Хаџалиќ, податоците од Државниот завод за статистика покажале зголемување на машката популација, најмногу кај возрасната група од 25 до 29 години (3,5 проценти), што може да биде влијание на миграциските движења. И во Хрватска и во Србија емиграцијата на високообразованите луѓе е посебен проблем.
Според податоците на Институтот за развој и иновации, домашна статистика за иселувањето од Србија речиси не постои, а меѓународната статистика не е сеопфатна. Со вкрстени податоци од меѓународни извори дошле до процена дека од Србија годишно се иселуваат од 15.700 до 49.000 граѓани. Истражувањето спроведено од Институтот во 2019 година покажува дека (директно и индиректно) поради неможноста да се спречи годишен одлив на населението преку нивно вработување, остварена е годишна загуба на бруто-додадена вредност во износ од околу 897,3 милиони евра, што е околу 2,1 отсто од српскиот БДП од 2018 година. Едноставно кажано, секој вработен жител што емигрира од Србија со себе носи во просек најмалку 19.500 евра од некој иден годишен БДП што би можел да се реализира. Анализата покажа дека Србија губи меѓу 2,5 и 3 милијарди евра годишно.
Методологијата што беше развиена за Србија беше применета и за другите земји од Западен Балкан, при што беше утврдено дека регионот трпи годишни загуби од над пет милијарди евра.
Поради големата дијаспора, Хрватска е донекаде специфична. Странските дознаки сочинуваат дури пет отсто од хрватскиот БДП од 2000 до 2022 година. Во тој период дијаспората испратила во Хрватска 53,47 милијарди долари повеќе од сумата што странските работници што работат во земјата им ја испратиле на нивните семејства во странство, пресметал Кристијан Котарски, вонреден професор на Факултетот за политички науки во Загреб, користејќи податоци од Светската банка. Тој посочува дека според тој показател Хрватска го зазема (не)славното прво место во ЕУ. Податоците на заводот за статистика откриваат дека обемот на дознаки расте, во првите три квартали од 2023 година дијаспората испратила 4,2 милијарди евра, додека во цела 2022 година таа сума изнесувала 5,1 милијарди евра. Најмногу средства доаѓаат од Германија и Ирска, а најмногу одат во Босна и Херцеговина.
Ниту една европска земја не успеа да ги запре трендовите
Зошто се важни достапноста и квалитетот на трудот? Аналитичарот на „Блумберг Адрија“ Иван Одрчиќ вели дека одговорот лежи во актуелниот глобален економски модел, односно во економијата на обем или поточно потрошувачката на средната класа.
„Со други зборови, отворањето на фабриките, масовното вработување, продажбата на големи количества производи и со тоа поврзаниот раст на платите и стандардите зависат од големината на средната класа на потрошувачи, а не, на пример, од два милионери што нема да консумираат два милиони телевизори, неколку пара чевли, одмори или автомобили. Можеме и поедноставно, ако денес инвестирате во станбени недвижности, јасно е дека ќе има пад на побарувачката за нив во текот на следните децении, се разбира ако бројот на жители речиси се преполови до крајот на векот“, објаснува Одрчиќ.
Гувернерот на Хрватската народна банка, Борис Вујчиќ, смета дека загубата на населението не може да се надомести со неактивно население или со демографски политики за зголемување на наталитетот. „Тоа може да се надомести само со зголемување на понатамошната миграција, активирање на пензионерите, продолжување на работниот век или автоматизација и роботизација“, вели тој. Вујчиќ за „Блумберг Адрија“ објаснува дека не верува оти политиките за наталитет можат да ја променат ситуацијата на пазарот на трудот, барем не на краток рок.
Борис Вујчиќ/Bloomberg Businessweek Adria
За да ги намалиме трендовите на стареење на населението, потребна ни е „добро обмислена, општествено координирана и темелно спроведена популациска политика“, смета Малачич. Тоа треба да им обезбеди на младите долгорочно социјално осигурување и одговори на многу прашања и пречки што ги спречуваат да имаат во просек од две до три деца по семејство.
Бидејќи ниту една европска земја не успеа во тоа, мерките, вели тој, мора да се комбинираат со ефикасна миграциска политика, која треба да ги спречи негативно избраните миграции, со кои сè повеќе и повеќе нискообразовани луѓе имигрираат во земјата, додека пообразованите одат.
Во пишувањето помогнаа Урбан Чеврек (Словенија), Александра Томиќ (Македонија) и Хана Стевовиќ (Србија).
