Се сеќавате ли на играта „Монопол“, каде што тргувавте со недвижен имот и им наплаќавте кирија на соиграчите што доаѓаа на вашата територија? Потоа научивме за пазарот, вредноста на локациите, инфлацијата, предностите на сопственоста, научивме за тргување, препродавање, прифаќање компромиси и санкции за прекршување на правилата. Блед и Бохињ беа елитни дестинации на југословенската игра. Кои од тие локации го издржаа тестот на времето? Како се промени пазарот во изминатите 40 години? Заедно со нашите соговорници создадовме модернизиран регионален монопол - Монопол Адрија.
Сите ние што пораснавме во 1980-тите го доживеавме светот на социјализмот, но во исто време се сретнавме со основите на капитализмот преку играта „Монопол“. Сина кутија со светложолта табла за играта на југословенскиот монопол, која денес можеби ќе ја најдете закопана на потпокривот кај баба ви и дедо ви или во антикварница, ги забавуваше децата со часови. Тогаш немаше мобилни телефони или интернет. На јајцевидните нацртани полиња за игра ги запознавме туристичките места во заедничката држава - Охридско Езеро, ски-центарот Бјелашница, српски Калемегдан, хрватските острови... Туризмот беше и сè уште е главниот адут на регионот. Само минатата година во земјите од регионот Адрија се регистрирани вкупно 137 милиони ноќевања на странски туристи (28 проценти повеќе од претходната година) и остварени се 20,2 милијарди евра приход од туризмот. Најмногу одат во Хрватска, каде што се остварени 105 милиони ноќевања и 13,1 милијарди евра приход од странски гости, што претставува петтина од бруто-домашниот производ на државата минатата година, според аналитичарите на „Блумберг Адрија“. Препознатливите туристички дестинации и денес остваруваат најголеми приходи. Секој квадрат на таблата за игра има своја цена или вредност. Победник на играта е оној што ќе купи најмногу полиња и ќе изгради најмногу куќи и хотели на нив, развивајќи дестинации и наплаќајќи им највисоки кирии на несреќните посетители.
Магијата во играњето југословенски монопол лежи во тоа што границите станаа ирелевантни. Сите сакавме да ги поседуваме Блед или Бохињ, најскапите полиња на картата за играње. И денес, границите се сè помалку важни. Капиталот едноставно не познава граници. Тој оди таму каде што може да заработи. Парите немаат емоции. Тие се само алатка за остварување разни амбиции. Интересно е што кога зборуваме за пари, банкнотите со кои се тргуваше во стариот монопол некако се вечни. Валутата не беше јасно дефинирана, иако во тоа време се употребуваше југословенскиот динар, а неофицијално германската марка. Банкнотите од таа друштвена игра преживеаја многу валутни промени во регионот, од динари, толари, куни, денари, конвертибилни марки, евра...
Блед и Бохињ - изгубениот сјај на престижните дестинации?
Времињата се менуваат и Југославија повеќе ја нема. Регионот Адрија, кој денес го претставуваат земји што некогаш беа поврзани со братство и единство, доживува преродба како глобална дестинација за туризам и уникатни искуства на највисоко ниво. Некои од старите владетели на пазарот не го преживеаја тестот на времето, а особено оние што не инвестираа во развојот. Многу дестинации од тие времиња сега се само бледа слика на нивната поранешна слава од разгледниците. Ако сакаме денес да направиме ажурирана регионална табла за играта „Монопол“, дали Блед и Бохињ сè уште ќе бидат најскапите полиња?
„Тие дестинации секако не се меѓу најпрестижните. Блед има некои елементи на престижна инфраструктура или придружни понуди, како гастрономија и меѓународни настани, но стана мејнстрим-дестинација, која тешко ги задоволува бутик-туристите“, одговараат Маја Уран Маравиќ и Емил Јуван, предавачи на факултетот за туризам „Туристика“ во Порторож. „Од друга страна, Бохињ ја задржа автентичната и интересна природна средина, но му недостига туристичка приказна со инфраструктура и содржина за бутик-гостите со дебели паричници што се подготвени да го ’купат’ Бохињ“, додаваат соговорниците.
„Денес блескаат и други дестинации, особено поради инвестициите, постојаниот развој и подобрувањето на понудата, како Дубровник, Ровињ, Хвар и Сплит, кои важат за најлуксузни дестинации во Хрватска и постигнуваат најдобри резултати во однос на пристигнувањето на туристите по целото јадранско крајбрежје“, смета Ненад Нижиќ, претседател на групата на единствени луксузни хотели „Сторис“ (Stories) во Хрватска и сопственик на хотелот „Вестибул палас“ во Сплит. „Од земјите на поранешна Југославија, само Црна Гора може да се спореди со Хрватска, каде што богати и познати гости се заинтересирани за Порто Монтенегро и Портонови како водечки брендови во туризмот“, тврди соговорникот. Треба да се напомене дека црногорските дестинации не беа вклучени во југословенскиот монопол.
Порто Монтенегро е приморска област со големо пристаниште за луксузни јахти, бутици на реномирани брендови и престижни ресторани/Извор: Depositphotos
Луксуз - вода за пиење од златна чешма или од поток?
Во поранешна Југославија постоеше изразот „големото е убаво“, но денес на светскиот пазар е прифатено дека она што е уникатно е убаво. Затоа, не станува збор само за игра на бројки туку за уникатни дестинации што сами по себе се своевиден монопол, кои нудат престиж и сами ги одредуваат цените. Но, овде наидуваме на друг предизвик - што е престиж?
„Перцепцијата за луксуз се менува со текот на времето“, вели Митја Горенак од Факултетот за туризам во Марибор. „Патувањето со авион порано се сметаше за луксуз, но денес е тешко да се тврди тоа, со оглед на тоа што авионите се широкодостапни и летовите навистина станаа поевтини во однос на куповната моќ во последните 20 години“, објаснува соговорникот.
„Оние што бараат луксузни производи за патување повеќе не бараат златни славини, едноставно затоа што ги имаат дома и тоа веќе не ги возбудува. Сакаат автентични искуства, природна убавина, одлична гастрономија, одлични премиум-вина... За едни е луксуз, на пример, да се напијат вода од поток, за други автентична локална здрава храна, за трети да се набљудуваат природните појави“, набројува професорот од Факултетот за туризам во Марибор.
Слично тврди и Ненад Нижиќ, кој посочува дека мора јасно да се дефинира на кои гости од луксузниот сегмент се цели. „Елитата има пари, домовите им се опремени со базени, скапи лустери и слично, па не ги интересираат такви работи, па и кога ќе дојдат кај нас не ги интересира тоа. Тие се заинтересирани за искуства, а тие искуства ги добиваат преку историјата, културата, гастрономијата...“, истакнува Нижиќ и додава дека Американците се најзастапени гости во Хрватска по куповна моќ.
Ресторанот „Хиша Франко“, управуван од Ана Рош, една од најдобрите готвачи во светот, е единствениот во регионот со три ѕвезди на „Мишелин“/Фото: Томо Јесеничник/СТО
Некогаш вредноста на полето или на дестинацијата во играта беше очигледно одредена со „правилото на три Л“ - локација, локација, локација. Денес тоа не мора да биде случај, бидејќи нишките на монополот се обликувани од искуствата, доживувањата, брендот и глобалната автентичност. Тоа може да се најде дури и на најнеочекуваните места, како Кобарид, кој е веднаш до италијанската граница и каде што работи ресторанот „Хиша Франко“ под раководство на Ана Роше, единствената готвачка во регионот што може да се пофали дека има три ѕвезди на „Мишелин“. Таа неодамна стана трета најдобра готвачка во светот.
Автентичноста е прашање на перспектива. На пример, холивудските ѕвезди, мегапретприемачите и ултрабогатите што секоја година доаѓаат со своите суперјахти на јадранскиот брег бараат мир од напорните папараци. „Приватноста не изгледа како нешто посебно за обичните смртници, но ѕвездите особено ја ценат“, тврди Нижиќ, кој во својот хотел го угости светски познатиот режисер на филмовите „Бетмен“, Кристофер Нолан, без да го препознае.
Избрани југословенски дестинации
Пред да почнеме со помош на соговорниците да си играме со регионалната модернизирана верзија на југословенскиот монопол, да си ја освежиме меморијата и да погледнеме што имало на старата табла за игра... Југословенската верзија е создадена во средината на осумдесеттите години на минатиот век во Словенија, според соговорниците. Ја создал Јоже Хрибар, тогашен директор на компанијата „Коцка“. Затоа, многумина од регионот ги обвинуваат Словенците за пристрасност, тврдејќи дека патриотски ги поставиле езерото Блед и езерото Бохињ како најскапи полиња на таблата. Слично мислење има и Ненад Нижиќ, сопственик на сплитски хотел, кој детството го поминал како фудбалер во љубљанска Олимпија.
За Бледско Езеро требаше да се издвојат осум илјади единици, за Бохињско Езеро седум илјади, а за споредба, уште две езера, Охридско и Плитвичко, чинеа 4.800, односно 4.400 единици. Најевтини беа скијачките центри на Босна и Херцеговина, Јахорина и Бјелашница, вредни само 1.200 единици. Некои шпекулираат дека таквата распределба на вредноста во стариот монопол била еден вид најава за последователниот распад на Југославија.
Хрватска имаше најмногу дестинации во југословенската верзија, дури 10 од 24 - тоа беа островите Брач, Хвар, Корчула, Раб, Паг и Крк, Плитвички Езера, како и Северен, Централен и Јужен Јадран. Иако за потребите на текстот им го доделивме Јадранско Море на Хрватите, треба да се напомене дека тие делат делови од Јадранот со други земји, републиките на поранешна Југославија - Словенија, Босна и Херцеговина (БиХ) и Црна Гора. Како интересна поента да споменеме дека Дубровник го немаше на југословенскиот монопол, туку некако беше претопен во полето на Јужен Јадран.
На второ место следуваше Србија со четири дестинации - ридот Авала, паркот со тврдината Калемегдан, реката Сава со речниот остров Ада Циганлија и ски-центарот Копаоник. Следуваа Словенија и Македонија со по три дестинации, а доминираа езерата. Словенија ја претставуваа споменатите езера Блед и Бохињ, како и ски-центарот Крвавец. Македонија на играчката табла ја претставуваа Охридско и Преспанско Езеро, како и ски-центарот Попова Шапка. Босна и Херцеговина имаше две ски-дестинации - Јахорина и Бјелашница, места каде што се одржаа Зимските олимписки игри во 1984 година, кога југословенските навивачи извикуваа: „Го сакаме Јурек повеќе од бурек!“, кога Јуре Франк го освои сребрениот медал во велеслалом.
Меѓу дестинациите се наведени аеродромите - Загреб, Белград, Љубљана и Скопје, кои имаат иста цена на таблата, односно 4.000 единици. Податоците од 2022 година покажуваат дека неприкосновен победник на регионот по бројот на патници е аеродромот „Никола Тесла“ во Белград, каде што лани биле забележани повеќе од 5,6 милиони патници. Следуваат загрепскиот аеродром „Фрањо Туѓман“ со 3,12 милиони патници и приштинскиот аеродром „Адем Јашари“ со три милиони патници. На четвртото место е аеродромот во Сплит со 2,91 милиони патници, а на петтото дубровничкиот аеродром „Руѓер Бошковиќ“ со 2,15 милиони патници. Белград е единствениот од регионот што има еден од стоте најголеми аеродроми на Стариот Континент, заземајќи го 75-то место. Најголемиот европски аеродром по бројот на патници е во Истанбул, каде што опслужиле 64,5 милиони патници.
Како интересен момент да напоменеме дека три полиња со натпис „Дискоклуб“ беа резервирани за дискотеки, каде што требаше да се плати влезница. Ноќниот живот до денес значително се промени и дискотеките веќе немаат монопол на забавата. Како еден од главните центри меѓу љубителите на ноќниот живот, Белград денес се издвојува со својата разновидна понуда.
Меѓу полињата ги среќаваме и „Такси глисер“ и „Такси ауто“. Оттогаш, значително е променето и полето на мобилност, па иако водните таксисти сè уште работат, многу милијардери денес доаѓаат на одмор на Јадранот со своите суперјахти или чамци.
Полето на казната и наградата, како и затворот, веројатно ќе останат зимзелени, бидејќи тешко е да се очекува од кој било тајкун да воспостави монопол над среќата или законот. Иако не можеме да бидеме целосно сигурни за второто.
Издавачите на друштвени игри се приспособија на распадот на Југославија. Денес свои верзии имаат Хрватска, Србија, Словенија, Црна Гора, БиХ и Косово*, а според нашите информации и Македонија за неколку месеци ќе добие свој монопол.
РЕГИОНАЛНИ ПОБЕДНИЦИ
Бевме заинтересирани како да ја ажурираме оваа игра на табла на регионално ниво. Разговаравме со луѓе од национално приспособениот монопол на секоја земја за да дознаеме кои дестинации ја изгубиле својата привлечност во изминатите 40 години и дали сè уште го задржуваат своето место на таблата за игри. Уште повеќе нè интересираше кои дестинации излегоа од сенка, со оглед на новите рекорди по бројот на ноќевања и приходите во регионот Адрија.
Проверивме кои дестинации и зошто нашите соговорници би ги вклучиле во модернизираниот регионален монопол.
ХРВАТСКА – Дубровник, Ровињ, Хвар и Сплит
Миро Солдиќ – Блумберг Адрија
„Дубровник, Ровињ, Хвар и Сплит се најлуксузните дестинации во Хрватска и постигнуваат убедливо најдобри резултати на јадранскиот брег. Кога денес би направиле монопол по примерот на Југославија, тоа несомнено би биле најскапите полиња“, смета Ненад Нижиќ, претседател на „Сторис“ и „Вестибул палас“.
Како млад живеел во Љубљана и играл фудбал за Олимпија, па ја знае луксузната понуда и во Словенија и во Хрватска. Тој истакнува дека Хрватска го оставила својот северен сосед далеку зад себе како луксузна дестинација. Од земјите на поранешна Југославија, со неа може да се спореди само Црна Гора, каде што богатите и познатите од водечките туристички брендови се заинтересирани за Порто Монтенегро и Портонови.
Дубровник стана препознатлива заднина во многу холивудски блокбастери и филмови, меѓу кои се издвојува серијата „Игра на тронови“/Извор: Дубровник ЈПХ
„Стариот монопол беше отпечатен во Словенија, така што езерото Бохињ и Бледско Езеро веројатно патриотски беа поставени како најскапи полиња“, се сеќава Нижиќ. Сепак, тие две импресивни дестинации во понудата на луксуз денес заостануваат зад Дубровник, Ровињ и Сплит, според мислењето на соговорниците.
ДУБРОВНИК
Гордоста на хрватскиот туризам и светски позната дестинација на јадранскиот брег е Дубровник. На човек што го посетил градот не му треба многу објаснување. Доколку имате среќа да го посетите пред или по сезоната, кога нема многу туристи, можете да уживате во историската убавина и шарм на секој чекор. Поради тоа, тој стана препознатлива заднина во многу холивудски блокбастери и филмови, меѓу кои се издвојува серијата „Игра на тронови“, која на градот му донесе дополнителна популарност кај помладата популација, особено во Соединетите Американски Држави (САД). Затоа и не е чудно што има директен лет меѓу Дубровник и Њујорк, а низ градот секое лето можеме да ги видиме суперјахтите на најбогатите луѓе во светот.
РОВИЊ
Луксузната „база“ на северот на Хрватска е Ровињ. Гостите сакаат да го изберат како дестинација, оттаму ја посетуваат цела Истра и уживаат во сè што има да понуди, од природни убавини до храна, маслиново масло итн. За разлика од Дубровник, кој е првенствено воздушна дестинација и кој за време на пандемијата беше значително погоден од прекинот на авиосообраќајот, гостите од Западна и Централна Европа релативно брзо пристигнуваат во Истра со автомобил, така што Истра многу подобро се држеше за време на карантинот.
СПЛИТ
Најголемиот далматински град Сплит е приказна за себе, бидејќи за разлика од другите хрватски туристички дестинации живее во текот на целата година и е единствениот што може да привлече гости дури и надвор од сезона. Атрактивноста на далматинската престолнина ја препознал пред приближно 1.700 години римскиот император Диоклецијан - околу неговата палата бил изграден град, а денес туристите се воодушевени од тоа што луѓето сè уште живеат во добро зачуваната летна резиденција на тој владетел. Да се видат само изразите на лицата на туристите од Западна Европа кога ќе ги видат сушилниците за алишта на сегашните станари на историската палата. Во Сплит доаѓаат побогати гости поради микролокацијата. Сè е блиску до нив. Затоа градот го користат како појдовна точка за посета на блиските острови Хвар, Брач, Вис... „Ги носиме во Сината пештера, застануваме во ресторан за јастог, пијат одлични локални вина“, вели Нижиќ.
Инвазија од Холивуд
Минатата година хотелот на Нижиќ го посети познатиот режисер Кристофер Нолан, автор на многу успешни филмови, но соговорникот воопшто не го препозна. „Мојот син, кој работи со мене во хотелскиот бизнис, ме праша: Друже, знаеш ли кој помина низ твојата врата? Јас му одговорив дека немам поим, а потоа ми објасни дека е легенда на филмската индустрија, која режирала филмови како што се трилогијата ’Бетмен’ (The Dark Knight), ’Инсепшн’ (Inception) и ’Интерстелар’ (Interstellar)“. Како што толкува Нижиќ, Нолан се пријавил во хотелот под лажно име за да не биде препознаен и вознемирен, но никој не го препознал. Дури и најголемите ѕвезди можат да шетаат таму без никакви проблеми. „Сплит никого не препознава, дури ни своите светски познати спортисти, а камоли некои холивудски ѕвезди“, низ смеа ни изјави Нижиќ.
Неговата приказна всушност илустрира уште една позитивна страна на Хрватска, која светските ѕвезди многу добро ја ценат. Не постои култура на вознемирување на познати личности како онаа во САД или Велика Британија. Додека шетаат покрај брегот или вечераат во ресторан, папараците не ги следат и не им ги туркаат камерите в лице. Иако можеби не остануваат сите целосно анонимни, нивните животи веројатно се порелаксирани отколку дома.
Диоклецијановата палата во Сплит е еден од најдобро зачуваните споменици на римската архитектура во светот. Вклучена е во листата на културно наследство на УНЕСКО/Извор: Depositphotos
Тито и неговите престижни места
Зборувајќи за ѕвездите, додека разговаравме со Нижиќ, на шега се потсетивме како најдобро да се одредат луксузните дестинации во Хрватска и во соседните земји. Значи, ако бараме некој што ги дефинира луксузот и престижот, тоа секако е Јосип Броз-Тито. Тој беше познат по тоа што живееше на „висока нога“. Тоа се одрази во неговите резиденции во Бриони, Блед, Плитвице, Дубровник итн.
Во хрватската верзија на монополот, поскапи дестинации се Загреб, Хвар, Корчула, Сплит и Брач, како и националните паркови на Плитвички Езера, Крка и Пакленица.
СРБИЈА – Белград, Калемегдан, Тара и Земун
Марија Крсмановиќ - Блумберг Адрија
Во југословенската верзија на монополот постојат четири дестинации од Србија: Калемегдан - најголемиот парк и најважен историски споменик во Белград, Авала - рид што се наоѓа 16 километри југоисточно од главниот град, Ада Циганлија - речен остров на Сава во Белград, кој вештачки е претворен во полуостров, и планината Копаоник, позната по своите скијачки центри, како и белградскиот аеродром. Тие поранешни особено значајни туристички локации не успеаја да го задржат својот поранешен сјај, особено поради тоа што домашните и странските туристи се желни да откријат нови и помалку познати дестинации.
Авала веќе не е ценета од европските туристи
„Со националниот парк, Авала ја изгуби важноста или ѝ падна цената кај европските туристи“, потврдува Ненад Благојевиќ, туристички водич и новинар, за „Блумберг бизнисвик Адрија“. „Ја посетуваат главно домашни туристи и гости од далечни земји како Кина, додека Европејците претпочитаат да одат на Фрушка Гора, каде што можат да посетат манастири и да продолжат кон Нови Сад“, додава тој. Со него се согласува и Билјана Марчета, претприемачка и сопственичка на туристичката агенција „Магелан“, која смета дека понудата за организирана обиколка на таа локација е премалку видлива.
Ада Циганлија интересна за оние што престојуваат повеќе од три дена
Сличен впечаток имаме и за Ада Циганлија, која од почетокот до крајот на пливачката сезона е претежно резервирана за белграѓани и локални туристи. Во последниве години таа стана исклучително популарна повеќенаменска рекреативна зона во главниот град, позната по своите плажи и спортски објекти. И покрај тоа, според искуството на Благојевиќ, таа локација може да биде интересна за странците, особено за оние што престојуваат во Белград повеќе од три дена и можат да ја посетат со велосипед. „Земун ја презеде поранешната улога на Ада Циганлија, па во таа приказна Дунав ги победи Савско Езеро и Сава“, вели Благојевиќ. Земун е боемскиот дел на Белград, познат по кафулињата и „живите“ барови отворени до доцна во ноќта, како и рибните ресторани покрај шеталиштето на брегот.
Калемегдан е незаменлив дел од туристичката понуда
Благојевиќ и Марчета се согласуваат дека Калемегдан е незаменлив дел од туристичката понуда на листата на туристички патувања. Неколку локации можат да привлечат посетители - можете да го посетите паркот и историските знаменитости, воениот музеј и галеријата на Природонаучниот музеј, уметничкиот павилјон „Цвијета Зузориќ“ и зоолошката градина, а разни фестивали ја поттикнуваат посетата. Притоа локацијата нуди настани во текот на целата година, што е дополнителна причина зошто го задржа своето место во поновата српска верзија на монополот.
Обновен Копаоник
Копаоник со децении важи за најпопуларна планина за зимски одмор во Србија. Минатата зима одврати многу скијачи од посета. На тој начин Копаоник загуби повеќе од 14 отсто од туристите во јануари годинава во однос на претходната година. Сепак, до крајот на првиот квартал беше најпосетен планински центар, со 272.400 туристи, од кои повеќето домашни. Благојевиќ вели дека Копаоник секогаш привлекува домашни посетители, додека странските ја претпочитаат планината Тара во западниот дел на Србија. Бидејќи на Копаоник и Златибор се гради многу, љубителите на природата ги избегнуваат.
„Копаоник нема да привлече туристи што сакаат чиста природа, но секако има своја целна група“, вели Билјана Марчета. Судејќи според инвестициите во недвижности како хотели и апартмани, сè повеќе туристи во планините бараат искуство од природата и се фокусирани на одржливиот туризам. Затоа, се поставува прашањето дали Копаоник може да го задржи своето место во југословенската верзија на монополот. Исто така, секоја година во март на Копаоник се одржува бизнис-форум, кој привлекува голем број деловни луѓе од регионот.
Паркот Калемегдан со тврдината/Извор: Depositphotos
Белград на светскиот монопол
За време на презентацијата на светската верзија на монополот во 2008 година, на таблата за игра имаше 22 града, избрани со гласање, меѓу кои беше и Белград, кој тогаш, заедно со Париз и Кејптаун, беше во зелената категорија. По повод 80-годишнината од првата верзија на популарната игра, во 2015 година, продуцентите повторно избраа дестинации, а Белград повторно го доби своето место на таблата за игра.
Истата година се појави и српската верзија на оваа игра. Вклучува локации како што се населбата Голубац, позната по својата тврдина, Фрушка Гора, Сирогојно, каде што се наоѓа единствениот музеј на отворено, фудбалскиот и атлетски стадион „Партизан“ и стадионот „Рајко Митиќ“, попознат како „Маракана“. Свое место во играта најдоа и фестивалите, како летниот музички фестивал „Егзит“ (Exit), најголемиот фестивал на етничка музика во Гуча, каде што трубачите заземаат посебно место, како и летниот фестивал „Нишвил“, на кој во преден план се „традиционалните“ џез-мелодии.
На ажурираната регионална верзија би биле…
„Местото на ажурираната регионална табла за игри би било резервирано за моментално потврдените „скапоцени камења на српската култура“, како што се археолошките локалитети и села обележани со специфично културно наследство, јазик, гастрономија, наука и музика“, вели Билјана Марчета. Србија може да биде претставена со националниот парк и планината Тара, Голубац со својата позната тврдина, која била сцена на битка против Турците, Сремски Карловци, кои биле една од најважните населби за време на турското владеење, или населбата Сопотница со водопади, кои, според зборовите на Благојевиќ, се многу популарни меѓу туристите. Тој исто така забележува дека Западна Србија како регион е доста популарна.
СЛОВЕНИЈА: Блед, Бохињ и Љубљана
Урбан Цервек - Блумберг Адрија
На таблата на југословенската верзија на монополот беа Блед, Бохињ и Крвавец. Тие дестинации со езера беа најпрестижни, бидејќи ги претставуваа најскапите полиња во играта. Од распадот на Југославија, туризмот многу се промени. Ниту една од словенечките дестинации на југословенскиот монопол не го користи својот целосен потенцијал, според Маја Уран и Емил Јуван, предавачи на Факултетот за туризам во Порторож.
Тогаш Блед и Бохињ имаа статус на најскапи локации поради природните убавини, кои порано беа главни и доволни атрибути на луксузните дестинации, но денес се само основни услови за развој на бутик-туризмот, велат интервјуираните.
Според експертот за туризам Даша Фарчник од Економскиот факултет во Љубљана, Блед сепак би бил рангиран меѓу најдобрите дестинации во Словенија, според бројот на пристигнувања и ноќевања, нивните просечни цени и воопшто цените на туристичките производи. Развојот во Бохињ само во последната деценија се придвижи кон висококвалитетна и затоа поскапа понуда, вклучувајќи понови и полуксузни хотели.
Никој од нашите соговорници веќе не го вбројува Крвавец меѓу најдобрите словенечки дестинации.
Нови дестинации
Меѓу дестинациите што недостигаа на стариот монопол или би требало да се вклучат денес, соговорниците особено ги споменуваат Љубљана и приморските градови. Маја Уран и Емил Јуван наведуваат четири дестинации: Љубљана со околината, која има добри хотели, одлични кулинарски понуди, наследството на УНЕСКО од архитектите Јожа Плечник и Барја; Порторож и брегот со околните знаменитости, како што се пештерите Шкочјан и Постојнските Пештери и Липица, домот на липицанерот; Крањска Гора и нејзината околина, како Планица, каде што се одржува светското првенство во ски-скокови, како и Блед и Горичка Брда, претежно познати по винските и меѓународно познатите винарски визби, бутик-хотелите и врвните ресторани.
Марјетка Рангус од Факултетот за туризам во Марибор ги наведува и важните зимски спортски центри Роглу и Похорје, термалните дестинации и помалите градови Птуј, Целје, Крањ, Радовљица, Шкофја Лока и Лашко како кандидати за вклучување во монополските полиња. Даша Фарчник, наместо Крвавац, би ја избрала Крањска Гора, а би ги додала и морските дестинации Пиран и Порторож, како и Постојнска Јама, Липица, термалните бањи и лекувалишта, но и „скриените словенечки бисери“ како Крањ, Радовљица, долината Соча и Брдо.
Бохињ го претставува словенечкиот концепт на престиж - висококвалитетен, мал, единствен, зелен, локален, со висок степен на персонализација/Извор:Depositphotos
„Луѓето имаат многу различни перцепции за престиж“, вели Митја Горенак од Факултетот за туризам во Марибор. „Некои во преден план ќе стават традиционален хотел и долга истакната туристичка историја, како што е посетата на Блед, други ќе се восхитуваат на фантастичната природа и ќе го посетат Бохињ, трети ќе ја стават високата кујна на прво место и ќе ја посетат долината Соча или дури и Љубљана или Прекмурје, кое во овој поглед се развива со неверојатна брзина“.
На националната верзија на монополот, меѓу поскапите дестинации се Пиран, Порторож, Блед, Бохињ, Черкнишко Езеро, Постојнска Јама, Волчји Поток...
МАКЕДОНИЈА: Охрид, Скопје и Маврово
Александра Томиќ – Блумберг Адрија
Македонската верзија на една од најпродаваните игри во светот сè уште е во подготовка и треба да се испечати за неколку месеци. На југословенската верзија има три македонски дестинации - Охридско и Преспанско Езеро, како и ски-центарот Попова Шапка.
Охридско и Преспанско Езеро на таблата за игра на поранешната заедничка држава вредеа речиси половина од Бледско или Бохињско Езеро. Ски-центарот Попова Шапка имаше иста цена како српски Копаоник, но беше за 17 отсто поевтин од словенечки Крвавац.
Според професорот Дејан Наковски од Факултетот за туризам во Скопје, езерата сè уште се главниот туристички потенцијал на Македонија, со посебен акцент на Охридско Езеро, дестинација што вреди да се посети. При креирањето фиктивна актуализирана верзија на монополот за регионот, Наковски, покрај Охридско Езеро и градот Охрид, го споменува и градот Струга, кој се наоѓа во близината на езерото, како и националниот парк Галичица, главниот град Скопје, но и многу манастири како дел од културно-историските и верските туристички понуди.
Со него се согласува и претседателот на Националната туристичка организација, Влатко Сулев.
„Охрид е најпрестижната дестинација во Македонија, тој е на исто ниво како Блед и Бохињ и не е помалку популарен од крајбрежниот град Котор во Црна Гора. Сепак, разликата е во хотелската понуда. За жал, квалитетот сè уште е далеку од тие дестинации, а дополнителните капацитети таму прават разлика“, вели Сулев.
Според него, Скопје е вториот најважен туристички центар во Македонија, со познатиот стар пазар, комбинација на историја и модерност, како и со проектот „Скопје 2014“. Сулев го споменува и градот Битола со познатата улица Широк сокак и урнатините на Хераклеја Линкестис, град основан во средината на четвртиот век пр. н.е. „Маврово е врвна планинска дестинација, по што следува Попова Шапка, но и двата туристички центра заостануваат зад сличните регионални дестинации, а уште повеќе зад Словенија“, објаснува тој.
Сулев смета дека туристите бараат автентични локални искуства, интеракција со локалното население и запознавање на културата, и имаат желба за контакт со природата и локалната заедница.
Охридско Езеро, познато и како македонско море, е на листата на светското културно и природно наследство на УНЕСКО. На сликата е прикажан Музејот на вода, кој е реплика на наколна населба/Извор:Depositphotos
Се продаваат места на таблата за игра
Во Македонија играта „Монопол“ досега беше издадена на македонски јазик, но речиси сите верзии беа без официјална лиценца. Првата официјална лиценцирана верзија ќе биде објавена наскоро, изјави за „Блумберг бизнисвик Адрија“ Рилинд Хоџа, еден од носителите на лиценцата. Како што вели тој, во моментов го прават последното истражување пред официјалната верзија на македонскиот монопол да почне да се печати во Холандија. Повеќето од дестинациите на таблата за игра се веќе решени, а преку социјалните мрежи ги повикуваат жителите да гласаат за дестинациите за кои сметаат дека треба да бидат вклучени. Тој објаснува дека освен некои очекувани локации, ќе има и такви што му припаѓаат на т.н. комерцијален дел. „Компаниите и друштвата можат да купат место на македонската верзија на монополот. Тоа може да бидат бензински пумпи, аеродроми и други бизниси“, објаснува Хоџа.
Таа верзија на монопол ќе трае пет години, по што ќе се подготви нова верзија, во која повторно ќе може да се купи сопствено поле на таблата за игра.
БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА: Сараево, Бјелашница и Мостар
Нејра Џаферагиќ – Блумберг Адрија
На југословенската верзија на монополот, само две полиња беа резервирани за Босна и Херцеговина. Тоа беа скијачките центри Јахорина и Бјелашница. Тие полиња беа најевтини меѓу 24. дестинации. Секој од нив чинеше 1.200 единици, што е за 40 отсто помалку од, на пример, Копаоник или Попова Шапка.
Како и во некои други земји, регионот на БиХ има своја национална верзија на играта. Практично има две верзии - првата ги прикажува најпознатите улици, а втората ги прикажува градовите. На таблата за игра ја наоѓаме улицата Ферхадија, која се смета за главна артерија на Сараево, како и железничките станици во Сараево и во Добој, заедно со Тузлански Солни трг и Бања Лука кастел. Во таа верзија на монополот нема популарни скијачки центри како Јахорина, Бјелашница и Влашиќ, ниту туристички атракции како Градското собрание во Сараево, Башчаршија или Историскиот музеј на БиХ, Стариот мост во Мостар и Панонски Езера во Тузла. Иако е на мапата, како Кастел, кој со својата тврдина е една од главните атракции на Бања Лука, бањалучкиот театар го нема.
Во втората верзија на монополот наоѓаме градови во Босна и Херцеговина. Уличната верзија е произведена од „Хасбро гејминг“ (Hasbro Gaming), а таа верзија ги наведува градовите со цени. На таблата за игра го наоѓаме Мостар, познат пред сè по Стариот мост на реката Неретва, изграден во 1566 година, од кој секоја година скокаат најголемите ентузијасти. Како интересен податок, Мостар е рекордер во Европа по бројот на сончеви денови - има дури 300 годишно. На мапата е и Тузла, позната првенствено по рудникот за камена сол и рудникот за јаглен. Следува Зеница со тврдината Врандук, која одиграла важна улога во историјата, особено поради добрата геостратегиска положба. Тука се и Неум, Бихаќ, па дури и Бања Лука. Додадени се и градското собрание на архитектот Чирило Метод Ивековиќ во Сараево, Влашиќ и скијачкиот центар Јахорина, а не заборавиле и на помалите места, како Тешњ, Вишеград и Травник.
Сараево е како бисер меѓу балканските престолнини. Има богата историја, вкусна храна, возбудлив ноќен живот. На сликата е Латинскиот мост, каде што Гаврило Принцип го убил австрискиот надвојвода во 1914 година /Извор:Depositphotos
Адиса Кушунџија од Туристичкиот одбор на кантонот Сараево истакнува дека главниот град е незаменлив на таблата на популарната игра „Монопол“. „Половина од туристите во Босна и Херцеговина го посетуваат главниот град. Полн е со вредни содржини, што го прави атрактивна дестинација - има култура, историја, гастрономија и природа“, објаснува Кушунџија. Таа истакнува дека планините Бјелашница, Игман и Требевиќ, олимписки убавици, се најголемото богатство на кантонот Сараево, додека Башчаршија е срцето на главниот град.
Кога станува збор за дестинацијата и престижот, според нејзиното објаснување, кантонот Сараево не нуди луксузни и престижни капацитети, туку на туристите им овозможува удобно, убаво и безбедно сместување, односно можност да се запознаат со богатата историја и култура на градот.
„Гостите можат да се дружат и да се спријателуваат, тоа е дестинација за релаксација во природа. Во споредба со регионот, финансиски сме многу поволни - односот на квалитетот на услугата и цената е на многу високо ниво, значи нудиме квалитет по пристапна цена“, заклучува Кушунџија.
.webp){kind=icon}
