Има ли Македонија брани за тешки поплави?

Природните катастрофи стануваат сѐ почеста реалност за човештвото, а причина за тоа се климатските промени. Во услови на екстремни горештини, невообичаено обилни врнежи и сė почести невремиња, се поставува прашањето дали човекот прави доволно за максимална заштита во услови кога ниту најсовремената технологија не може навреме да нė предупреди за опасностите од временските непогоди. Или можеби е подобро ако кажеме дека, и покрај предупредувањата, човекот останува глув и слеп на алармите живеејќи во затворен свет, во кој „кај нас не може да се случи тоа“. Веројатно ќе се согласите дека и двете констатации се делумно точни.

Загрижени од многуте поплави што есенва се случија низ Европа, а кои однесоа голем број жртви, но предизвикаа и штети од сериозно големи размери, анализираме каква е состојбата со браните во земјава, кои треба да се првиот штитник од поплави.

Според податоците од Управата за хидрометеоролошки работи (УХМР), генерално водостоите на природните езера се под просекот, а Преспанско е далеку под просекот. Водостоите на реките се генерално под просекот или околу просекот за овој дел од годината.

УХМР не врши официјален мониторинг на акумулациите оформени со брани, тоа го вршат ЕСМ, ЕВН, Водостопанство и кај одредени помали брани локални субјекти, односно општините.

„Генерално, водостоите се под прелив или далеку под прелив, особено поголемите акумулации“, вели Васко Стојов, градежен инженер хидролог, раководител на секторот Хидрологија при УХМР.

Меѓу примерите што ги посочува Стојов се Дебарско и Глобочко Езеро, каде што се гледа дека кај Дебарско Езеро има доста резерва споредено со претходниот период, додека Глобочко Езеро генерално се држи на повисока кота (за производство на енергија), но и тоа е доста под максимумот.

Прогноза за врнежи 

Соодветно на прогнозата за септември, октомври и ноември на ЕCMWF, прогнозата за врнежи покажува посува есен над поголемиот дел од Јужна Европа, но во исто време во Македонија нема некој тренд на промени и се очекуваат просечни врнежи, за разлика од западните делови на Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина и Црна Гора.

УХМР

„Генерално, од информациите на ‘Коперникус’ (Copernicus - Climate Change Service) за следната зима во нашиот регион (Балканот), соодветно на прогнозата за врнежите за следната зима 2024/2025 (декември, јануари и февруари), западниот дел на Македонија, поточно сливот и реката Црн Дрим, ќе биде погоден со редукција на врнежите, и тоа со вредности од 40 до 50 проценти, додека преостанатиот дел од државата ќе биде со просечни вредности или блиски на просекот (под или над)“, посочува хидрологот Стојов.

УХМР

Одржување на браните

Нашите поголеми акумулации се оформени со хидротехнички објекти - брани што се проектирани и изработени врз база на највисоки градежни стандарди. Иако одржувањето е нешто друго, сепак, според информациите од ЕСМ, ЕВН и Водостопанство, одржувањето е нормално и се одвива соодветно на нивните планови за одржување.
„Секоја од браните при појава на поголеми врнежи има можност да складира големи количества вода во акумулацијата, а секоја од нив има и димензиониран преливен орган на вода, кој овозможува при исполнување на максималната работна кота на акумулацијата вишокот од водата да го пренесе од другата страна на браната без никакви последици за ХТО и неговите придружни објекти. Покрај овој преливен орган, кој се користи како крајна цел, кај ХТО (браните) има и можност водите да истекуваат преку доводот за турбини и темелен испуст, кој е составен дел од секоја брана. Прашање е дали помалите акумулации изградени на одредени места за локално наводнување и напојување стока имаат целосно покриена документација за изградба и одржување и дали сите тие ги задоволуваат потребните стандарди“, посочува раководителот на Хидрологија при УХМР, Стојов.

Прелевањето на браните зависи од управувањето со нив, па, според тоа, доколку правилно се управува, доколку имаат мониторинг-станици за следење на врнежите во сливот и на нивоата на водите спротиводно и низводно, тие не би требало да прелеваат, но и доколку се случи тоа во услови на екстремни врнежи, не би требало да има последици соодветно на стандардизираното проектирање и градба.

„Во изминатиот период поголеми прелевања на браните имало во 1962 и 1979 година, но секако има и во ситуации и кога нема екстремни врнежи. На пример, кај акумулацијата Матка прелевање преку преливниот орган во септември годинава нема ниту едно, но во август се забележани десетина, пред сė поради поголемите количества што се испуштаат од акумулацијата Козјак, а кои Матка нема капацитет да ги преработи преку турбините, па ги испушта неисползувани низводно по текот. Овие преливни води не би требало да претставуваат опасност, но доколку граѓаните не се известат навреме, може да бидат непријатно изненадени доколку се во коритото на реката“, посочува хидрологот Васко Стојов.

Каква е состојбата со браните во Македонија?

Според Љупчо Петковски, професор на Градежниот факултет во Скопје при УКИМ и претседател на ЗМКГБ, браните бараат уникатни решенија, а нивното подготвување и моделирањето се клучни за да се оствари целта градежниот објект постојано да биде стабилен.

„Што се однесува до состојбата со браните во Македонија, тие се генерално солидни, изградени во подоцнежно време. Иако веќе се во шеста-седма деценија од нивната изградба, повеќето се сигурни“, вели професорот Петковски, напоменувајќи дека иако имаме само една брана чија примарна функција е заштита од поплави, сите брани имаат цел да одбранат врвови од големи води.

Љупчо Петковски, професор на Градежниот факултет во Скопје при УКИМ и претседател на ЗМКГБ Фото: Градежен факултет, УКИМ

 

„Во моментов ценам дека се во солидна состојба. Секако, водиме сметка за оштетеноста и редовно нудиме листи со приоритети за реакција, по што треба да реагираат соодветните надлежни. Важно е да се напомене дека ниту една нема закана“, посочува професорот од Градежниот факултет во Скопје.

Стабилноста на состојбата на браните ја потврдува и Лидија Зафировска од рудникот Булмак во Пробиштип, која инаку до минатата година беше инспекторка во Државниот инспекторат за животна средина. Таа вели дека има оперативни планови изработени од Водостопанство, но смета дека треба да се активираат сите чинители што управуваат со браните, вклучувајќи ги и општините.

„Многу малку се обрнува внимание на свлечиштата, на ерозијата, што инаку е многу голем проблем. Освен Водостопанство, потребно е општините да се вклучат во реализација на оперативните планови и дејствувањето да биде заедничко. Од општините е потребна поголема ангажираност, особено околу одржувањето и чистењето на свлечиштата, нешто што на пример често е проблем и крај патиштата“, вели Зафировска.

Претставниците на ЕСМ на оваа конференција за браните повторно ги истакнаа позитивните извештаи што ги добиваат од меѓународните инспектори, а во кои се заклучува дека браните под нивна надлежност имаат високо ниво на сигурност.

ХЕС Маврово, Гостивар Фото: Приватна архива

 

Претставникот на Водостопанство, Бојан Дулев, истакнува дека не се само браните тие што се корисни за спречување поплави, туку порано имаше и планови за справување со поплави во урбаните средини, кои сега ги нема, односно во голем дел не се направени.

„Сега голем број места станаа урбани без таков план. Понатаму, Министерството за животна средина треба да управува со сливовите, да има план за тоа. Значи, поплавите не настануваат затоа што паднал дожд, туку затоа што не се управува соодветно со водите, односно со дождовите генерално“, вели претставникот на Водостопанство, посочувајќи и на проблемот со масовното сечење на шумите, односно тоа што се оголени и овозможуваат брзо движење на водата.

Браните се корисни и за гаснење пожари

Инженерите посочуваат и на уште една придобивка од одржувањето на браните и хидролошката состојба на соодветно ниво, а тоа е справувањето со пожарите. Имено, во последниве години, а особено летово, Македонија се соочи со страшни пожари, а лошата хидролошка состојба го отежна гаснењето. Поради нискиот водостој на вештачките акумулации, пилотите што учествуваа во гаснењето на пожарите можеа да полнат вода единствено од природните езера, до каде што наместо три-четири минути, им требаа 20 минути за да стигнат. Инженерите посочуваат дека само двајца од пилотите успеаја да полнат од браната Стрежево, што укажува на огромното влијание што акумулациите го имаат за справување со пожарите.

Реконструкција на брани

Македонија има просечни годишни врнежи од околу 710-720 мм низ целата територија, што претставува околу 6,5 милијарди кубни метри вода. Земјава има околу 30 големи брани што се од стратегиско значење и вкупно над 100 акумулации, а повеќето од нив се постари од половина век.

 

 

„ХЕЦ Пена Тетово е првата хидроелектрична централа изградена во Македонија во далечната 1927 година и досега се направени санација на преливен орган и реконструкција на зафатната градба“, информира Катерина Велеска, градежна инженерка во ГЕИНГ, која посочува дека имаме особено стари брани што бараат редовна контрола и санација. 

На пример, ХЕЦ Пена беше реконструирана во 1984 година, па до 2008 година немаше никакви интервенции, кога беше направена привремена санација бидејќи настанале оштетувања.

„Во 2008 година се презеле помали санациски зафати и прашање на време е кога пак ќе се појават проблеми“, вели Велеска, посочувајќи дека има оштетувања и некаде поголеми дупки, за што причина се климатските влијанија, наносните материјали, ретроградната ерозија, како и самата старост на браната.

Таа ја потенцира важноста на помалите интервенции, кои некогаш може да влијаат за подобра сигурност и функционалност, потенцирајќи дека не се секогаш потребни големи инвестиции за добро одржување на браните.

ХЕС Маврово, Гостивар Фото: Приватна архива

 

И Томче Јанески од ЕСМ истакнува дека компанијата се залага за целосно одржување на ХЕС Маврово, хидроенергетскиот систем што е под нивна надлежност, бидејќи браната е стара, поточно нејзината градба започна пред 77 години.

„Сложените хидроенергетски системи бараат сериозно следење, па затоа и покрај тоа што браната има 77 години старост, таа е во навистина добра кондиција“, вели Јанески.

Стравотни поплави низ Европа

Европскиот континент есенва повеќепати и во повеќе различни делови се соочи со страшни поплави, кои однесоа голем број жртви и предизвикаа големи материјални штети.

Последен пример е Шпанија, каде што состојбата е сė уште критична бидејќи по големите поплави во Валенсија, сега под закана од силно невреме е и Каталонија. Врнежите во првиот наплив за само осум часа донесоа повеќе вода отколку што во овој регион наврнува во текот на целата година. Повеќе од 200 луѓе загинаа, а илјадници дома беа уништени во најголемата природна катастрофа во Шпанија од 1962 година. Три од петте градски железнички системи во Валенсија ќе треба целосно да се обноват, а на неколку големи автопатишта ќе им требаат големи поправки. Материјалната штета допрва ќе се утврдува.

Последици од поплавите во Валенсија, Шпанија Bloomberg Mercury

 

Во меѓувреме, со оглед на тоа што многу луѓе сè уште се заробени во своите домови, а бројот на загинати сè уште расте, напорите за помош се во тек. Околу 2.000 припадници на армијата, морнарицата и кралската гарда се распоредени во Валенсија, а уште се трага по исчезнати лица. Сега невремето е закана за Каталонија.

Претходно, поплавите што ја погодија Европа на средината на септември однесоа 24 животи, засегнаа околу два милиони луѓе, а штетите што ги предизвикаа се бројат во милијарди.

Најлошо беше во Централна Европа. Според податоците, во Романија и во Полска се случија најголемите поплави во последните дваесетина години.

За поддршка на засегнатите, Европската комисија им стави 10 милијарди евра на располагање на фондовите, а најави и дека пари од фондот за солидарност на Европската Унија (ЕУ) исто така ќе им бидат ставени на располагање на државите од Централна Европа.

Според британскиот еколошки консултант „ЏБА риск менаџмент“ (JBA Risk Management), поплавите се најскапата природна опасност на европскиот континент, а само излевањето на реките чини 7,8 милијарди евра годишно.

Поплава во Босна и Херцеговина Fena/Kiseljak

 

Минатиот месец, пак, целиот Балкански Полуостров беше под влијание на циклонската активност, а состојбата во Босна и Херцеговина беше најкритична, каде што беа евидентирани дваесетина жртви. Поплавите и свлечиштата ја уништија станбената и транспортната инфраструктура, оставајќи многу заедници отсечени, а илјадници луѓе останаа без покрив над главата.

Минатата година беше најврнежлива за Словенија

Минатата, 2023 година во Словенија беше најврнежлива година досега, со сериозни поплави. Пресметани се вкупни штети во износ од 10 милијарди евра, од кои директните штети изнесуваат околу три милијарди евра.

„Тие поплави беа најголеми во последните 500 години со дури два-три пати поголеми врнежи од вообичаеното во текот на годината во услови кога температурите се за два степена над повеќегодишниот просек“, рече Андреј Крижановски, професор на Факултетот за градежништво и геодезија при Универзитетот во Љубљана, на неговото излагање на конференцијата на тема „Инженерството за брани во услови на енергетска транзиција и остарена хидротехничка инфраструктура“, која се одржа во Скопје во организација на здружението „Македонски комитет за големи брани“ (ЗМКГБ).

Андреј Крижановски, професор на Факултетот за градежништво и геодезија при Универзитетот во Љубљана Фото: Приватна архива

 

Тој вели дека повеќе фактори довеле до големи поплави, не само обилните врнежи. Имено, 2022 година во Словенија беше година со најголема суша во последните 180 години. Тогаш земјиштето беше комплетно сатурирано, па комбинацијата со обилни дождови потоа предизвика штети што беа многу големи, не само во домовите туку и во инфраструктурата, имаше уништени дрвја и земјоделско земјиште, еден урнат мост итн., а најголемата несреќа е што имаше и шест починати лица.

Словенија доби 400 милиони евра помош од Европската Унија (ЕУ) за санација на штети, од кои 100 милиони беа префрлени лани, а уште 300 милиони евра годинава како надомест на штета, што, според Словенецот, е сериозно брз одговор.

„Мноштво односно повеќе од половина од браните се за поправање, особено малите чија примарна цел е заштита од поплави и се активираат при повисоки нивоа на акумулирана вода. Стари се, треба да се рехабилитираат бидејќи при услови на поголема вода неколку дена по ред тие не можат да додржат“, рече Крижановски.
Според него, најмногу проблеми предизвикува тоа што градежниот закон се менува на секои две години и притоа е сѐ полош.

Последици од поплавите во Словенија BETAPHOTO/STA

 

„Нема ревизија, нема детални планови и затоа има проблеми“, вели професорот од Универзитетот во Љубљана, според кого законот од 1986 година, од времето на Југославија, бил најдобар закон бидејќи старите југословенски стандарди се многу добри, но сега не важат. „Тогаш се форсираше градба на многу мали хидробрани за да се спречат вакви катастрофи“, вели Крижановски, кој смета дека браните се дизајнирани да се поправаат на 100 години, што според него е предолг период, а алармира и за потреба од подобар квалитет.

Штетите од поплавите се немерливи

Професорот Љупчо Петковски од Градежниот факултет од Скопје ги истакнува големите штети што се создаваат од поплавите, кои не се само директни туку и индиректни, во кои спаѓаат на пример чистење кал, справување со болести итн. Оттука се поставува прашањето дали има метод да се пресметаат и придобивките од браните, односно од нивната улога во спречување поплави.

Според професорот од Словенија, кога станува збор за придобивките на околината, многу се важни вложувањата во хидроенергетиката, бидејќи првиот приоритет на хидроцентралите треба да биде давање отпор кон поплави, а потоа производство на електрична енергија.

Последици од поплавите во Словенија BETAPHOTO/STA

 

„На пример, годишната штета од поплавите на Сава сега изнесува меѓу 20 и 50 милиони евра, што значи дека инвестициите во системот си се враќаат со самото тоа што се намалуваат штетите, кои претходно изнесувале околу 120 милиони евра“, вели професорот Андреј Крижановски од Универзитетот во Љубљана. 

Експертската јавност е согласна дека градењето хидросистеми ќе ги намали штетите од поплави, што е основна работа што може да ги стабилизира и енергетските системи. Потребна е само добра политичка поддршка, како и поддршка од заедницата, за веднаш да се прејде во акција, истакнуваат експертите.

Осигурувањето од поплави и натаму не е меѓу приоритетите на луѓето

„Блумберг Адрија“ неодамна пишуваше за тоа колку е сериозно влијанието што го имаат климатските промени и како тоа се одразува врз осигурителната индустрија. Зголемената фреквенција и интензитет на екстремни временски настани како поплави, пожари и топлотни бранови значително го зголемуваат ризикот за осигурителите. Тоа доведува до повисок износ на исплатени штети, што, пак, може да резултира со зголемени премии за осигурениците и зголемени договори за реосигурување.

Податоците од Агенцијата за супервизија на осигурувањето покажуваат дека и годинава има мал тренд на раст на осигурувањето од поплава и од град и мраз, додека осигурувањето од пожар останува стабилно.

Најпогодена гранка од климатските промени е земјоделството, а во земјава осигурувањето во овој сектор е сè уште слабо иако 60 отсто од трошоците за осигурување ги покрива државата, а тарифите не се промените во изминатите 12 години.

 

Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...

Остави коментар