Основи на бруто-домашниот производ (БДП): Мерење на економската активност

БДП е една од многуте економски кратенки. Но оваа, сепак, е една од најупотребуваните. БДП е кратенка од бруто-домашен производ (анг. GDP- gross domestic product) и неминовно секој ја сретнал некогаш во животот - ја има во медиумите, во извештаите на владите, во буџетите, во анализите на централните банки, често ја користи и бизнис-заедницата. Ова го прави бруто-домашниот производ најпознат и најчесто користен економски индикатор, кој се смета за „татко“ на сите економски показатели. Зошто? Затоа што БДП е референтна точка за здравјето на националните и на глобалните економии. Кога БДП расте, особено ако инфлацијата не е проблем, на работниците и на бизнисите им оди подобро, квалитетот на животот се подобрува. Но, секако, не секогаш. Имено, бруто-домашниот производ што расте не мора нужно да отсликува добар живот, во случај ако растот е на пример резултат на производство што енормно ја загадува околината. Сепак, неговата нагорна траекторија покажува дека на економијата ѝ оди добро.

Што е БДП?

Бруто-домашниот производ ја претставува вкупната пазарна вредност на сите финални добра и услуги произведени, или на доходи создадени, на територијата на една земја во одреден временски период, најчесто од една година.

Тој е вредносен односно паричен (монетарен) показател и се пресметува во пари.

БДП е вкупното финално производство во една земја (сите дејности и гранки). Во него влегуваат сите производи од компаниите, земјоделското производство, но и услугите што граѓаните ги плаќаат или ги добиваат од институциите. Таа вредност се изразува така што вкупните количества на добра и услуги се множат со нивните пазарни цени и всушност се добива вкупната пазарна вредност на ниво на цела економија

БДП е пазарната вредност на секој производ или на секоја услуга – не таа по која се произведени туку по која се продадени односно се купени. На пример, во БДП влегуваат платеното евро за еден килограм јаболка или петте евра што ги трошиме кога одиме на потстрижување во некој салон.

БДП ги опфаќа само финалните добра и услуги, но не и меѓуфазните (интермедијарни) добра и услуги. Ако од јаболката е направен сок, тогаш цената на сокот е вредноста што се пресметува во бруто-домашниот производ. Цената на јаболката во овој случај не влегува во БДП.

БДП ги опфаќа само производите произведени во одреден период (тримесечје, година). Тие што се произведени во минатото се национално богатство.

Depositphotos

Или во алтернативен концепт - бруто-националниот производ, или БНП (анг. gross national product), го мери целото производство на жителите на една земја. Значи, ако една компанија во германска сопственост има фабрика во Соединетите Американски Држави (САД), производството на таа фабрика ќе биде вклучено во БДП на САД, но во германскиот БНП.

Но, секако, во БДП не се вклучени сите активности за производство. На пример, неплатената работа (како онаа оддома или работата на волонтерите) и активностите на црниот пазар не се вклучени затоа што е тешко да се измерат и прецизно да се вреднуваат. Тоа значи, на пример, дека пекар што произведува леб за муштерија ќе придонесе за БДП, но нема да придонесе за БДП ако го испече истиот леб за своето семејство (иако состојките што ги купил ќе се бројат).

Depositphotos

Покрај тоа, во ова „бруто“ на домашниот производ не е земено предвид „трошењето“ односно амортизацијата на машините и објектите (т.н. капитален фонд) што се користат за производство на некој аутпут. Кога оваа амортизација ќе се одземе од БДП, добиваме нето-домашен производ.

Како се мери?

БДП се мери според три методи, кои го даваат истиот резултат.

Производствениот метод ја сумира „додадената вредност“ во секоја фаза од производството, каде што додадената вредност се дефинира како вкупна продажба намалена за вредноста на меѓуинпутите во производствениот процес. На пример, брашното би било среден влез, а лебот финален производ; или услугите на архитектот би биле среден влез, а зградата финален производ.

Приходниот (доходовен) метод ги сумира приходите што ги остваруваат производителите, односно платите, добивките, дивидендите, каматите и друго.

Расходниот метод ја собира вредноста на купувањата направени од крајните корисници - на пример, потрошувачката на храна, телевизори и медицински услуги од страна на домаќинствата; инвестициите во машини од страна на компаниите; и купувањето  стоки и услуги од страна на владата односно јавната потрошувачка, но и салдото на увоз и извоз.

БДП во една земја обично го пресметува државниот статистички завод, кој ги собира информациите од голем број извори. Меѓутоа, во правењето на пресметките, повеќето земји ги следат воспоставените меѓународни стандарди. Меѓународниот стандард за мерење на БДП е содржан во Системот на национални сметки од 1993 година, составен од Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Европската комисија (ЕК), Организацијата за економска соработка и развој (ОЕЦД), Обединетите нации (ОН) и Светската банка (СБ).

Номинален БДП

Номиналниот бруто-домашен производ претставува вредност на вкупно произведените финални добра и услуги во економијата, пресметана според тековните цени. Тековните цени меѓутоа го содржат и влијанието на инфлацијата во соодветната година.

Порастот на номиналниот бруто-домашен производ во една земја може да биде резултат не само на порастот на произведените количества на финални добра и услуги во тековната година туку и резултат на порастот на општото ниво на цените во економијата под дејство на инфлацијата. Доколку стапката на инфлација е повисока, сосема е можно да се случи номиналниот бруто-домашен производ да покажува пораст и во услови кога нивото на производство во тековната година се намалило во однос на претходната. Номиналниот бруто-домашен производ не ги одразува реалните промени во вкупното производство на економијата. Затоа, неопходно е да се пресмета т.н. реален бруто-домашен производ.

Реален БДП

Едно нешто што луѓето сакаат да го знаат за една економија е дали нејзиниот вкупен производ на стоки и услуги расте или се намалува. Но бидејќи БДП се собира по тековни или номинални цени, не може да се споредат два периода без да се направат корекции за инфлацијата.

Depositphotos

За да се одреди реалниот БДП, неговата номинална вредност мора да се приспособи на тој начин што се земаат предвид и промените на цените. Така може да се види дали вредноста на аутпутот се зголемила затоа што се произведува повеќе или едноставно затоа што се зголемиле цените. За приспособување на БДП од номинални по тековни цени се користи статистичката алатка наречена дефлатор на цени (определен општ индекс на цени).

Дефлаторот на БДП претставува индекс што го мери просечното ниво на цените на производство во економијата во однос на базната година.

Општо здравје на економијата

БДП е важен бидејќи дава информации за големината на економијата и за тоа како една економија функционира. Стапката на раст на реалниот БДП често се користи како показател за општото здравје на економијата.

Општо земено, зголемувањето на реалниот БДП се толкува како знак дека економијата оди добро. Кога реалниот БДП силно расте, вработеноста најверојатно се зголемува, бидејќи компаниите вработуваат повеќе работници за нивните фабрики, а луѓето имаат повеќе пари во џебот. Кога БДП се намалува, како што се случи во многу земји за време на светската економска криза, вработеноста често се намалува. Во некои случаи БДП може да расте, но не доволно брзо за да создаде доволен број работни места за оние што ги бараат. Но реалниот раст на БДП се движи во циклуси со текот на времето.

Економиите понекогаш се во периоди на бум, а понекогаш во периоди на бавен раст или дури и рецесија (при што ова последното често се дефинира како два последователни квартала во кои производството се намалува). Во Соединетите Американски Држави, на пример, имаше шест рецесии со различна должина и сериозност помеѓу 1950 и 2011 година.

Во поновата историја има рецесии во повеќе земји предизвикани од пандемијата на ковид-19.

Depositphotos

Споредба на БДП и паритет на куповна моќ

БДП се мери во валутата на предметната земја. Тоа бара приспособување кога се обидуваме да ја споредиме вредноста на производството во две земји што користат различни валути.

Вообичаениот метод е да се конвертира вредноста на БДП на секоја земја во американски долари и потоа да се споредат. Конверзијата во долари може да се направи или со користење на пазарните девизни курсеви - оние што преовладуваат на девизниот пазар - или со паритетот на куповната моќ - ППП (анг. PPP - purchasing power parity).

Паритетот на куповната моќ е стапка на конверзија на валутите за елиминирање на разликите во нивото на цените, изразувајќи ја вредноста за истото количество и за истите стоки и услуги купени во различни држави со различни валути. Пресметките на паритетот на куповната моќ за споредба се базираат врз податоци за расходните компоненти на бруто-домашниот производ дефинирани со Европскиот систем на сметки (ЕСС 2010), со кој се овозможува рангирање на државите според големината на економијата.

Постои голем јаз помеѓу пазарните и девизните курсеви засновани на паритетот на куповната моќ во развиените пазари и земјите во развој. 

За да го разбереме ова, да го земеме најчесто користениот пример - цената на хамбургерот. Ако хамбургерот се продава во Лондон за 2 фунти, а во Њујорк за 4 долари, тоа би значело девизен курс на ППП од 1 фунта за 2 американски долара. Овој курс на ППП може да биде различен од оној што преовладува на финансиските пазари (така што вистинската цена на доларот на еден хамбургер во Лондон може да биде или повеќе или помалку од 4 долари за кои се продава во Њујорк). Овој тип на споредба меѓу земјите е основа за добро познатиот индекс Биг Мек, кој го објавува магазинот „Економист“ и ги пресметува девизните курсеви на ППП врз основа на сендвичот на „Мекдоналдс“ што се продава во речиси идентична форма во многу земји во светот. 

Што не кажува БДП

Исто така важно е да разбереме што не може да ни каже БДП.

БДП не е мерка за севкупниот животен стандард или за благосостојбата на една земја. Иако промените во производството на стоки и услуги по лице (БДП по жител) често се користат како мерка за тоа дали просечниот граѓанин во една земја живее подобро или полошо, овој индикатор не опфаќа работи што може да се сметаат за важни за општо добро битие. Така, на пример, зголеменото производство може да биде по цена на еколошка штета или други надворешни притисоци, како што е бучавата.

Depositphotos

Квалитетот на животот може да зависи и од распределбата на БДП меѓу жителите на една земја, а не само од целокупното ниво. За да се обидат да ги откријат таквите фактори, Обединетите нации пресметуваат индекс на човечки развој, кој ги рангира земјите не само врз основа на БДП по жител туку и врз други фактори, како што се очекуваниот животен век, писменоста и запишувањето во училиштата. Направени се и други обиди да се објаснат некои од недостатоците на БДП, како што се вистинскиот индикатор за напредок и бруто-националниот индекс на среќа, но и тие имаат свои критичари.

БДП по жител

БДП по жител (GDP per capita) е показател за економскиот раст и висината на животниот стандард на населението. БДП по жител се пресметува така што вкупната вредност на БДП се дели со бројот на жители на таа земја.

Со податокот за бруто-домашниот производ по жител се вршат споредба на развиеноста на државата во однос на други држави и споредба на продуктивноста на трудот, а истовремено се добиваат податоците за бруто-националниот доход, бруто-штедењето и нето-задолжувањето на државата.