Фискален совет: Кост-бенефит анализа пред одлука за големи капитални инвестиции

Доколку не се искористат целосно во тековната година, капиталните расходи да не се пренаменуваат во тековни расходи со ребаланс на буџетот туку да се заштедат и да се пренесат во буџетите за наредните години за јавни инвестиции, препорачаа членовите Фискалниот совет во нивното мислење за македонската Фискалната стратегија 2026-2030 година, што неодамна беше усвоена од пратениците во Собранието.

„Особено треба да се нагласи дека при планирањето на капиталните инвестиции задолжително за големите инвестиции над одреден праг да се изготвува кост-бенефит анализа и одлуките за финансирање и инвестирање да се носат врз основа на резултатите од оваа анализа“, се наведува во мислењето.

Две сценарија за економскиот раст

Фискалниот совет изготви две сценарија за економскиот раст во Македонија. Првото е базично сценарио. Според ова сценарио, не се предвидуваат значајни структурни реформи, зголемен раст на продуктивноста и конкурентноста, умерени приватни и јавни инвестиции, умерени реформи во образованието и здравството, и продолжување со сегашниот модел на финансирање на пензиските расходи. Второто сценарио, одговара на т.н. инклузивно сценарио во Националната развојна стратегија кое опфаќа значителни структурни реформи, значително зголемени приватни и јавни инвестиции во инфраструктура, зелена енергија, автоматизација и дигитализација, реформи во образованието, здравството и реформи во пензискиот систем.

Според базичното сценарио, потенцијалниот раст на БДП (детерминиран од страната на понудата: расположливото ниво на фиксни фондови, технологија, знаење и вештини на вработените, и незначителна промена на квалитетот на инфраструктурата) се проценува од 3 проценти во 2027 година до 3,3 проценти во 2031 година. Според националната стратегија за развој, според базичното сценарио се предвидуваат стапки на економски раст од 2,5 до 3 проценти. Според ова сценарио, инвестициите во инфраструктура се околу 3,5-4 проценти од БДП (колку што е досегашниот просек), заради што не се потребни дополнителни финансиски средства.

„Заради тоа, консолидацијата на буџетот преку намалување на буџетските дефицити и јавниот долг како процент од БДП треба забрзано да се реализира“, велат од Фискалниот совет.

Според второто, инклузивно сценарио на проектиран економски раст, се реализираат сериозни, сеопфатни структурни реформи во областа на образованието и здравството со што се зголемува квалитетот, вештините и знаењето на работната сила. Се зголемуваат фиксните фондови, се воведува нова технологија, автоматизација и дигитализација, се поддржуваат иновациите и развојот, се реформира пензискиот систем, економијата се трансформира кон зелена и незагадувачка енергија, се зголемува квантитетот и квалитетот на инфраструктурата.

„Тоа доведува до зголемување на потенцијалниот раст на економијата и во периодот 2028-2030, тој достигнува 3,7 проценти, а од 2031 достигнува околу 4 проценти. Според Националната стратегија за економски раст, на долг рок инклузивното сценарио треба да обезбеди просечен годишен раст од 4,5 проценти. Ова сценарио, бара значителни дополнителни инвестиции и тоа како од приватниот, исто така и од јавниот сектор. Според ова сценарио консолидацијата на јавниот сектор мерено преку буџетските дефицити и јавниот долг ќе оди поуспорено“, се наведува во мислењето.

Регресивен даночен систем

Од Фискалниот совет укажуваат дека Македонија има изразит регресивен даночен систем и целосна фискална дивергентност со даночните системи на ЕУ.

„Во структурата на даночните приходи кај нас, речиси само 1/3 се приходи од директни даноци, а 2/3 се од индиректни даноци. Овој сооднос е обратно пропорционален со најголем дел од земјите членки на ЕУ или, пак, пошироко и на земјите од ОЕЦД. Потребна е постепена хармонизација и фискална конвергенција“, сметаат од Фискалниот совет.

Оттаму посочуваат дека дискреционата фискална политика во најголемиот дел на земјите во светот, посебно во развиените е минато.

„Според ММФ, над 105 земји во светот фискалните политики ги водат според строги фискални правила. Исто така денес најефикасните фискални политики се контрацикличните, кои во текот на последните кризи и нашите контрациклични фискални политики се покажаа доста ефикасни од аспект на економските циклуси“, велат од советот.

Да се почитуваат фискалните правила

Од Фискалниот совет посочуваат дека реализацијата на буџетските приходи во првиот квартал од годинава беше 3,6 проценти помалку од идеалната висина, или поточно во висина од 21,4 проценти, но важно е дека во однос на истиот период од претходна година истите се реализираа во повисок износ за 10,8 проценти.

„Прв пат во фискалната историја, за овој период (прво тромесечие од годината) се случува приходите, расходите и дефицитот да се реализирани 21,4 проценти од буџетот за годината. Исто така,и висината на капиталните расходи во оваа тромесечие се на многу ниско ниво од само 9 проценти, делумно оправдано и поради сезонскиот карактерна капиталните расходи“, наведуваат од советот.

Оттаму укажуваат дека во фискалната стратегија за наредните пет години проекциите се во рамките на законско предвидените фискални правила, како фискалниот дефицит, така и државниот и јавниот долг.

„Дури и условните законски отстапувања од 0,5 проценти од БДП се предвидени стриктно во стратешкиот документ, но треба да се подвлече дека барем во досегашниот период од законско дефинирање на фискалните правила, како претходната,така и актуелната влада не ги применува онака како што се законски определени. Тоа што охрабрува во оваа стратегија е дека се предвидува сериозна фискална консолидација преку постепено редуцирање на буџетскиот дефицит од 4 проценти во оваа фискална година (2025), на 3,5 проценти во 2026, 3 проценти во 2027 и 2028, 2,8 проценти во 2029 и 2030 фискална година“, велат од советот.

Од Фискалниот совет потнцираат дека во фискалната стратегија, амбициозно е предвидено дека ќе се намали неформалната економија во 2027 година во висина од 26 проценти од БДП преку по посветена примена на веќе донесената Стратегија за формализирање на неформалната економија за период од 2023-2027 година.

„Поради незначителни предвидени промени во даночната политика и систем, се предвидува прилично исто ниво на вкупни јавни приходи (околу 35 проценти од БДП) во наредните пет години како и прилично исто ниво на вкупните јавни расходи од околу 37,7 проценти од БДП така да од овој тренд и динамика на фискалната политика не се очекуваат значителни промени. Со овие даночни политики нема даночна еластичност и не се создава фискален простор во делот на даночните приходи“, велат од советот.

Препораки

Според советот, фискалната стратегија 2026–2030 година претставува важен чекор кон воспоставување стабилна и предвидлива фискална рамка.

„Нејзините цели се во согласност со основните принципи на фискална одржливост, поддршка на економскиот раст и подобрување на јавните услуги“, велат од советот.

Фискалниот совет смета дека за целосно остварување на стратешките цели, потребно е:

• Подлабока фискална децентрализација, придружена со јасни фискални правила и индикатори за општините, како и подобрена наплата на локални приходи;

• Засилена контрола и отчетност на јавните претпријатија, особено во делот на нивното задолжување и управување со ризиците поврзани со државните гаранции;

• Воведување на системска кост-бенефит (cost-benefit) анализа за сите капитални проекти над одреден праг, со цел да се обезбеди максимален социјален и економски поврат;

• Унапредување на фискалната транспарентност преку јавно достапни податоци, стандардизирани извештаи и примена на меѓународни стандарди во известувањето;

• Постепено усогласување на даночната структура со ЕУ-праксите, во насока на правичност и ефикасност, намалување на сивата економија и подобрување на наплатата.

• Формирање на Единица за управување со сите јавни средства (Аsset Management Unit) при Министерството за финансии.

• Суштински, а не формално исполнување на фискалните правила.

Со оглед на надворешната нестабилност и внатрешните структурни предизвици, советот препорачува фискалната стратегија да остане „жив документ“ кој ќе се ажурира редовно и ќе се темели врз реалистични очекувања, интегрирани со Националната развојна стратегија.