Кратка историја на алчноста: Како да се биде алчен стана доблест

Пол Виња во книгата „The Almightier: How Money Became God, Greed Became Virtue, and Debt Became Sin“ (St. Martin’s, 22 јули) исполнува само една третина од ветувањата од поднасловот – што во бејзбол би се сметало за одличен просек (.333) – но тоа сепак е доволно за квалитетно дело (додека другите две теми ги запоставува или не ги разработува толку темелно).

Тој истражува како алчноста станала доблест или барем престанала да биде очигледен грев, ги поттикнува читателите да го гледаат светот од поинаква перспектива и да не се движат низ него само како слепи собирачи на богатство.

„Идејата дека алчноста е лош, мрачен нагон на кој му се препуштаат само лоши, злобни луѓе, во чие срце владее темнина, е длабоко вкоренета во нашите најпочитувани морални приказни и религиозни текстови“, пишува Виња. „A, сепак, алчноста опстојува“.

Виња е речит, добронамерен, цврсто убеден во идејата што ја објаснува во книгата. Наизменично духовит и сериозен, тој раскажува две приказни: едната за тоа како Западот се откажал од христијанската нетолеранција кон трговијата (и речиси целосно го монополизирал западниот ум), а другата – за постепеното филозофско оправдување на создавањето богатство како доблест.

Тој не тврди отворено дека овие насоки на историски и морален развој се погрешни; Виња е застапник на умерениот либерализам, а не некој реакционерен поборник на „темното просветителство“ (dark enlightenment). Сепак, не му се допаѓа сосема каде води сето тоа. Тоа е тешка позиција, што можеби ги објаснува и повремените пропусти во неговото пишување.

„The Almightier“ е брз, хронолошки преглед на мислители, од кои многумина се познати од предавања во западната цивилизација: Аристотел, Џон Калвин, Адам Смит, Макс Вебер. (И, се разбира, Исус.)

Виња им ги претставува на читателите и помалку познатите личности – четворица претставници на италијанската ренесанса: Поџо Брачолини, Козимо де Медичи, папата Николај V и Бенедето Котруљи – на кои им посветува 74 страници. Најголемото достигнување на книгата е ентузијазмот на Виња за читање одамна заборавени текстови. Тој им дава идеи на луѓето, а приказни на идеите.

Тој раскажувачки талент најмногу доаѓа до израз во раното поглавје, каде што Виња го замислува дејствувањето на човекот кого го нарекува Јешуа – историска, смртна личност, со која сака да го разликува Исус од неговиот божествен лик.

Јешуа живеел во време на економска нестабилност во Римското Царство, потресено од несреќа на александриски трговски брод и паника со повлекување депозити од римска банка. Во реконструкцијата на Виња, централниот чин на Јешуа не е жртвувањето за нашите гревови, туку превртувањето на тезгите на менувачите на пари во храмот – чин со кој им ги избришал долговите на аџиите.

Следните илјада и петстотини години, христијанството задржало отпор кон профитот од пари, иако коегзистирало со насилен свет, во кој господарите ги доведувале селаните до беда. Тешко е да се чувствува носталгија за тој свет. Затоа Виња се префрла на ренесансата.

Во 1420-тите, Брачолини, писар и папски секретар, напишал морално оправдување за тогашната важна трговска активност во Фиренца, во кое ја величал „величественоста“ – донирање на цркви, болници итн. како начин на славење на Бога (и трајно сеќавање на донаторот).

Генерација подоцна, Котруљи, од неаполско трговско семејство, ја напишал книгата „The Book of the Art of Trade“, збирка на трговски принципи, која, според Виња, се надоврзува на Брачолини и објаснува „како трговецот може истовремено да го следи својот интерес, да остане морално чесен граѓанин и да го чести Бога“.

Виња се восхитува на ова преодно време, кога моралната одбрана на профитот морала да биде изградена надвор од вечните морални правила (и, што тој поретко спомнува, човечката способност да ги прекршува тие правила).

„The Almightier“ потоа нѐ води во 16 век, каде што Џон Калвин, според Виња, „вели дека богатите се такви затоа што Бог така сака, но исто така ги повикува богатството да го делат – бидејќи и тоа Бог го сака“.

Потоа влегуваме во 18 век, каде што Адам Смит „воспоставува ново правило, нов морал и на крајот нова религија, заснована на парите и трговијата, што луѓето автоматски ги ослободува од вината поради алчноста“.

Во овој дел од книгата, Виња станува сè покритичен. Со секој чекор кон современоста, моралните системи полека исчезнуваат. Создавањето богатство станува цел сама по себе – било како лична вредност (слобода и благосостојба), општествена вредност (ефикасност и динамика) или, пак, само за да се биде богат.

Кога во приказната на Виња стигнуваме до американските татковци основачи, САД ѝ ја одземаат на религијата централната улога како организациски принцип. Но луѓето мора да веруваат во нешто. Што останува? Пари.

И ете сме, 250 години подоцна, во моралниот универзум на Ајн Ренд, каде што дејствувањето по личен интерес не е морална грешка, туку самиот смисла на животот.

Но кој всушност живее во моралниот свет на Ајн Ренд? Ученици што копнеат по моќ? Следбеници на Ренд што се како Петар Пан – никогаш не пораснуваат? Тоа што Виња на крајот ја поставува нејзината филозофија во фокусот, ги открива и нестабилните темели на целото дело.

Во неговиот приказ, алчноста, ропството, наплатувањето камати, користењето пари како средство за размена и прифаќањето на капитализмот се речиси идентични – наместо да се разликуваат, како што честопати навистина е.

Насловот ветува дека ќе дознаеме „како парите станаа Бог“. Но всушност најмногу дознаваме како парите (и други работи) станаа тоа што се – па, можеме да се запрашаме: Зошто толку бурна реакција?

Microsoft Bing

 

Се разбира, нешто се случило. И интересно е. Во својот живописен памфлет, Виња ја раскажува приказната за „разочарувањето“ (според изразот на Макс Вебер) – преминот од длабоко религиозен светоглед кон сè посува, рационална вера во користа од капитализмот. Но таа вера едвај достигнува ниво на религија што би ги оправдала пренагласените тврдења на Виња дека станува збор за замена за вера или за централно објаснување на животот на Земјата.

„Алчноста била вградена во капитализмот уште од самиот почеток“, пишува тој, „а капитализмот стана штит што ја прикрива и оправдува нашата алчност“. Можеби е така – но колку тоа навистина се разликува од христијанството, кое го прифаќале и господарите и селаните?

„Тоа што ја поистоветуваме паричната вредност со вера создаде свет во кој парите се темелот на целото општество“, пишува понатаму Виња, „оската околу која се врти сè друго“.

Иако признава дека многу луѓе сè уште се религиозни, Виња не се осврнува на прашањето како е можно поединецот денес да биде еднакво растегнат меѓу парите и Бог како што бил и некогаш Брачолини. Исто така, тој не си замислува свет во кој темелот на човечкото постоење не е ниту Бог ниту парите – туку можеби некоја комбинација од сè: можеби Бог, можеби пари, можеби работа, патриотизам, научно откритие...

И не изгледа дека самиот Виња не би посакал секуларизам, динамични општества или дури луѓе што создаваат пари – што станува јасно во последното поглавје од книгата, во кое се поставува прашањето: Што понатаму? Таму не повикува на нова идеолошка револуција, туку накратко претставува пет идеи.

Првите две се мали, практични предлози: ограничување на каматните стапки и можност поединци да позајмуваат директно од американската централна банка (Фед). Вториот предлог е полесно остварлив, но помалку револуционерен за светот.

Потоа следуваат две речиси сигурно добри идеи: „да го оживееме најстарото правило што го имаме – златното правило“ и „да бидеме дарежливи со парите, колку што си побогат, толку повеќе давај“. (Можеме да си ги замислиме студентите по филозофија како одобрувачки кимаат.)

На крајот, Виња ја споменува својата „голема“ идеја, за која смета дека ќе натера некои читатели да ја фрлат книгата: еднократно „јубилејно отпишување“ на целиот светски долг од 300 билиони долари. Тој додава неколку белешки дека овој предлог не би бил катастрофален – централните банки би испечатиле 300 билиони за да ги отплатат доверителите, би се презеле дополнителни мерки за „обнова на довербата“, јавноста би била навреме информирана и би се вовела „глобална контрола на цените додека системот не се ресетира“ – но сето тоа изгледа недоработено.

Може да се потсмеваме со ова и со некои од најжешките изјави на Виња. (Не е сосема јасно како се поврзува „долгот стана грев“ со насловот „The Almightier“, кој всушност најмногу се занимава со тоа како наплатата на каматата престанала да биде грев.)

Но да се потсмеваме со книгата во целина би значело да не забележиме што навистина се обидува да постигне Виња: смела критика на светот поради неговата удобна алчност и плитка себичност. Веќе со векови луѓето бараат одговори што ќе ги смират нивните сомнежи – од религијата или од нешто слично – за да најдат смисла, заедништво, добрина, размислување за животот, за да биде постоењето нешто повеќе од трка, работа, вести и смрт.

Кој не би платил добри пари за одговор на сето тоа?