.webp){kind=icon}
Стартапите низ светот се борат да привлечат инвеститори и да ги задржат талентираните работници. Германија дава даночни олеснувања за инвеститорите, но и за вработените, кои добиваат акции во компанијата во која работат. ЕСОП (англ. Employee Stock Ownership Plan) само срамежливо влегува во стартап-индустријата во регионот Адрија.
Повеќето од основачите на стартапи низ светот на полноќ спроти 2024 година веројатно мислеле „само не повторувајте ја 2023 година“. Крајот на 2022 година, всушност, даде навестување, а изминатата година го зацврсти впечатокот дека низ светот е прекината низата на златните денови во кои ангелските инвеститори се спуштија на рамото на секој што имаше изедначено формулирана идеја за стартап.
Скапото задолжување, тешко достапните инвестиции од фондовите за ризичен капитал и проблемот со наоѓање и задржување квалитетен кадар влијаеја на сите. Во проблем се најдоа и таканаречените стартапи „еднорози“, бидејќи се фокусирани на раст по секоја цена за да ја достигнат вредноста на магичната бројка од една милијарда долари, но и оние од „зебрите“, со приоритети како одржливост, социјална одговорност, создавање заедница и само тогаш профит.
Иако „зебрите“, за разлика од „еднорозите“, се фокусирани повеќе на долгорочен раст отколку на краткорочен успех, во време на економска нестабилност и двете ловат инвеститори ангели, поради немање пари и поради недостиг од талентирани работници. Затоа единственото нешто што основачите на стартапи во Берлин, Загреб, Белград или Скопје би го побарале од Дедо Мраз или за Божиќ би било „поталентирани работници што не ги менуваат често работните места“.
Навистина, борбата на компаниите за квалитетен кадар во ИТ-професијата, но и за маркетинг и продажба, стана немилосрдна и исклучително важна, како во најсилната европска економија, Германија, така и во целиот регион Адрија. Во таа борба, воведувањето на ЕСОП почна да игра посебна улога, односно практиката на вработените да им се даваат сопственички акции во компанијата за економскиот успех на стартапот да стане нивен личен финансиски интерес.
Германски акт за идно финансирање
Од Нова година во Германија стапија во сила цела серија новини во стартап-индустријата, меѓу кои се даночните олеснувања што го прават ЕСОП поатрактивен за вработените, а Германија поатрактивна за ризичните фондови што влегуваат во ризични инвестиции во стартапи во кои очекуваат висок профит, но со висок ризик.
Со донесувањето на Законот за финансирање на иднината, Германија меѓу другото им овозможи на вработените во старите компании да добијат удел во компанијата без да плаќаат данок на добивка, како што беше случај досега. Досега стекнувањето акции се третираше како огромна финансиска придобивка и затоа силно се оданочуваше, иако воопшто не се знаеше дали новооткриениот сопственик на акциите воопшто ќе има некакви финансиски бенефиции, бидејќи доста голем број стартапи пропаѓаат.
Depositphotos
Дополнително, новите регулативи го адаптираа на европската практика и прашањето за данокот на промет на работата на фондовите за ризичен капитал, кои досега во Германија требаше да плаќаат данок од 19 отсто.
„Ова го прави ризичниот капитал од Германија попривлечен за инвеститорите во меѓународната конкуренција, бидејќи производот е поевтин. Меѓу другото, претходното оданочување доведе до тоа многу фондови да се лоцираат во Луксембург. И затоа постои надеж дека оваа промена ќе резултира со повеќе инвестиции на ризичен капитал во Германија“, изјави за „Блумберг Адрија“ Кристоф Стресинг, директор на Здружението на стартапи во Германија, кој е еден од одговорните за создавањето на овие законски измени.
Тој истакнува дека две работи се најважни за успехот на секој стартап: капиталот и талентот на вработените.
„Од нашите студии и извештаи гледаме дека постојниот недостиг од квалификувани работници и предизвиците во привлекувањето таленти се најголемата кочница за растот на стартапите“, посочува тој и додава дека на почетокот стартапите не се во можност да исплаќаат плати што се споредливи со големите корпорации во индустријата и дека поради тоа учеството на вработените во сопственоста е навистина интересно, „бидејќи им овозможува на вработените директно да учествуваат во економскиот успех на компанијата“.
Во САД и во другите земји каде што ЕСОП е многу повеќе воспоставен, тој често е многу одлучувачки фактор за привлекување врвни таленти.
„И затоа е толку важно што имаме меѓународно конкурентни рамки за учество на вработените во сопственоста. Сè на сè, целта е Германија да стане магнет за квалификувани работници од ЕУ“, посочува Стресинг.
Словенечките власти очекуваат „стартап-бум“
Во регионот Адрија, Словенија и Хрватска отидоа најдалеку во воведувањето на ЕСОП и проширувањето на стартап-индустријата. Словенечкиот институт за економска демократија пред четири години го лансира проектот слоЕСОП како единствена словенечка варијанта на европскиот ЕСОП, а на крајот на минатата година владата излезе со предлог за два закона со кои се регулира наградувањето на вработените. Едниот е преку регулирање на проблемот со пренос на акции во ЕСОП, со овозможување на вработениот да им продава акции на колеги при напуштање на компанијата, а другиот се однесува на факултативното наградување на вработените.
Сепак, на неодамнешниот словенечки форум ВС (VC) можеше да се слушне од Борут Чех од „Лабена венчрс“ (Labena Ventures) дека ако земјата не биде успешна во мерките за привлекување таленти, нема да има нови „еднорози“ во Словенија. Овој претставник на фонд специјализиран за инвестирање во биотехнолошки компании истакна дека големите фармацевтски компании во моментов инвестираат од неколку стотици милиони до една милијарда евра во големи проекти во Словенија, што е единствена можност Словенија да стане биотехнолошки центар.
Од друга страна, Матевж Франгеж, државен секретар во Министерството за економија на Словенија, го најави словенечкиот „стартап-бум“. Според него, наскоро ќе бидат усвоени нов закон за споделување на профитот, даночна реформа за растоварување на работниците и нов систем за привлекување таленти од целиот свет. Како што вели Франгеж, до 2030 година стартапите ќе стигнат до точка каде што ќе заработат 100.000 евра по вработен.
И додека Франгеж уверуваше дека актуелната влада има слух за стартап-секторот, Матеј Рус од Мариборскиот економски факултет истакна дека Словенија, со 238 стартапи на милион жители, е под просекот на ЕУ и далеку под Естонија, која е шампион меѓу земјите членки на ЕУ со повеќе од илјада стартапи на милион жители.
Рус посочува дека Словенија по обем на вложен капитал по жител е на дното во Европа, со скромни 41 евро по жител, за разлика од Хрватска, која има 133 евра по жител.
Depositphotos
ЕСОП срамежливо се шири во регионот
И додека во Германија и во Словенија владите се обидуваат да ја подобрат атрактивноста на ЕСОП за вработените и работодавците, во поголемиот дел од регионот Адрија ЕСОП само скромно се проширува. Во Србија, со промена на законот и со усвојување нови регулативи во 2019 и 2020 година, беше овозможено сопственичкиот удел на компанијата да им се додели на своите вработени со поделба на целиот процес во две фази.
Најпрво, сопствениците бесплатно префрлаат дел од својот удел на компанијата, која станува сопственик на „резервираната сопствена акција“ (РСУ), која е запишана во Агенцијата за деловни регистри. Врз основа на РСУ се издава финансиски инструмент, односно право на стекнување акции. Кога работникот го стекнува тој финансиски инструмент, не може да го продаде, да го заложи или да го даде додека не поминат условите и времето за стекнување на акциите пропишани на почетокот. Накратко, доколку работникот сака еден ден да има финансиска корист од овој удел, мора да продолжи да работи во таа компанија и во суштина е во негов интерес стартапот да опстане и да стане успешен.
Според увидот на Централниот регистар за хартии од вредност во Србија, овој вид финансиски инструмент моментално е активен само во 16 компании, што е на слично ниво како пред година и пол.
Во интервју за „Блумберг бизнисвик Адрија“, бизнис-консултантот и основач на „Солвион“ (Solvion), Владимир Величковиќ, истакнува дека од неговото искуство постојат два пристапа за воведување ЕСОП во стартапи во Србија и во целиот регион Адрија. А таа поделба, всушност, е генерациска.
„Постарите основачи и постарите генерации декларативно велат дека со задоволство би се согласиле на поделба на сопственоста, но во практика ретко се случува тоа. Постарите генерации, особено ако се инженери, имаат проблем со „отпуштање“, т.е. воведување коосновачи и важни деловни функции како што се маркетинг, продажба и финансии, потоа воведување деловни советници или градење на сето тоа со нумерички или професионално недоволно тим. Не е исклучено стартапите да се создаваат во семејни и кумовски односи, што не е сетап што им одговара на инвеститорите од повеќе причини“, истакнува Величковиќ и додава дека тоа е релативно поинаква приказна за помладите. „Помладите иноватори и основачи веднаш основаат компанија со двајца, тројца, четворица соосновачи и најчесто покриваат различни позиции - техничка, деловна, финансиска. Подготвени се веднаш да донесат советници, да побараат помош од инкубатори, да се обидат да подготват документација за тендери и средства“.
Помладите основачи, како што додава Величковиќ, се поотворени за распределба на акции и вработени, каде што има и пофункционални модели.
Од Централниот регистар на хартии од вредност е јасно дека Саша Поповиќ, еден од основачите и генерален директор на компанијата „Вега ИТ“ (Vega IT), е своевиден лидер во воведувањето на ЕСОП во Србија. Од измените во законот до денес, во Централниот регистар се евидентирани девет различни фирми од ИТ-групацијата „Вега“ што издавале акции за своите вработени.
„Одлуката е донесена преку разговор со постојни партнери - во тој момент бевме тројца во компанијата. За ова зборувавме уште пред да се донесе измената на законот, следевме што се случува, видовме дека државата работи на такви регулаторни измени и тоа ни се допадна“, изјави своевремено за „Блумберг Адрија“ Поповиќ, посочувајќи дека пред десет години му дале удел од пет проценти во компанијата директно на колега. „Тогаш го немавме механизмот што постои во моментов, сега директното давање акции би било многу покомплицирано и ризично, па затоа е одлично што постои таков модел“.
„ВегаИТ“
Според Поповиќ, по година и пол веќе ги виделе сериозните ефекти од распределбата на опционалните акции на нивните колеги, бидејќи во тој период успеале да постигнат „раст во компанијата од 300 отсто, мислам и на приходите и на бројот на вработени“.
Од друга страна, Величковиќ посочува и на можноста за воведување еден од понапредните модели на ЕСОП, околу кој пред неколку години имаше своевидна возбуда во стартап-заедницата.
„Станува збор за издавање и дистрибуција на токени на компанијата, базирани на блокчејн, кои делумно ќе се користат за надворешно финансирање, а делумно за дистрибуција до коосновачите, менаџерите, вработените и програмерите“, објаснува овој консултант.
Дека ЕСОП наскоро би можел да стане задолжителен начин за зајакнување на стратапите низ регионот Адрија сведочи фактот што некои фондови за ризичен капитал и инвеститори ангели ги условуваат компаниите во кои сакаат да инвестираат да ги наградат своите вработени преку ЕСОП, со што ги „врзуваат“ за успехот на стартапите. Можеби „еднорозите“ и „зебрите“ можеле да забележат дека нивните „ангели“ веќе седат во канцеларијата.
„Сива дамка“ за глобалниот ризичен капитал
На стартапите во земјите од регионот Адрија што се надвор од ЕУ сè уште им е тешко да пристапат до меѓународните инвеститори, а, според искуството на Величковиќ, во работењето со повеќе од 40 компании во последните неколку години, зголемувањето и односите со инвеститорите се двете најголеми пречки.
„Првата е недоволно разбирање на основачите на она што го бараат инвеститорите. Тие зборуваат два ’различни’ јазика, бидејќи основачите се фокусираат на самиот производ, додека инвеститорите бараат бројки, потенцијал на пазарот, раст и заработка. Втората е дека Србија е сè уште ’сива точка’ на мапата, односно има одредено отстапување на меѓународниот ризичен капитал за идеи, иновации и компании што доаѓаат од оваа област“, вели Величковиќ и додава дека последната пречка најмногу се решава на таков начин што стартапите почнуваат да генерираат приход, да го преселат своето седиште или да отворат претставништво во Британија, ЕУ или САД за да бидат попривлечни за големиот капитал од Запад.
