-orig.jpeg)
Историјата е одличен учител. Затоа во екот на актуелната енергетска криза и најисчекуваната рецесија во последната деценија, проверивме како се соочуваат со кризата најискусните, компаниите со стогодишна историја. Хронологијата на случувањата во последните 100 години открива дека кризи не недостигале. Ги побаравме најголемите компании со најдолга традиција на работа во регионот Адрија.
„Војна, глад“ е одговорот на 94-годишниот поранешен менаџер Алеш Мижигој на прашањето на што најдобро се сеќава од минатиот век. Сеќавањата го враќаат во тинејџерските години, во периодот на војната. Тој раскажува како вчера да се случило тоа кога бегал од Германците, кога ги сретнал партизаните, колку бил гладен.
Компанијата во која работел практично целиот свој работен век и ја водел низ најтурбулентниот период не ја ни спомнува на почетокот, иако таму работел 57 години, односно до својата 91. година, кога официјално се пензионирал. Добро прочитавте. Мижигој се пензионирал на 90 години и веројатно е човек со најдолг стаж во регионот Адрија.
„Работлив човек сум“, одговара тој на прашањето зошто толку време поминал во компанијата и додава дека уште од мали нозе ги негувал работните навики. „Секој ден работев за да можеме да си купиме брашно, маст и четврт килограм месо, бидејќи во периодот на војната количествата беа ограничени“, се потсетува Мижигој.
Тој прераснал во менаџер на фирмата „Мадекс“ (Madex), која на пазарот на поранешна Југославија продаваше мед, а е основана пред 70 години. „’Мадекс’ е моето работно место“, вели тој, веднаш соопштувајќи ги новостите: „Штотуку продадовме мед во Саудиска Арабија“. Иако официјално се пензионирал во 2018 година, Мижигој и денес, на 95-годишна возраст, сака да знае што се случува во компанијата, така што неговата ќерка, Алеша Мижигој, која сега ја води фирмата, редовно ја испрашува што продала, колку, кому итн. Повеќепати во текот на разговорот нагласи дека многу е горд на неа. „Паметна е и вредна. Воопшто не се грижам што ќе биде кога ќе ме нема мене. ’Мадекс’ уште повеќе ќе цвета“, вели Мижигој.
Тврдоглавоста му помогнала да ги преброди сите турбуленции во последната деценија, вели 95-годишниот Алеш Мижигој, кој веројатно е еден од луѓето со најдолг работен век во регионот, откако се пензионирал на 91 година, а целиот живот работел во „Мадекс“, компанија што, меѓу другото, се занимава со преработка на мед и производство на додатоци за исхрана.
Фото: Приватна архива
Кој е најголем и со најдолга традиција?
Историјата нуди богати лекции. Затоа сакавме да видиме што може да научиме за кризите од компаниите што постојат повеќе од 100 години. Како ги пребродиле кризите, војните, турбуленциите, општествените системи? Како се приспособувале на сето тоа?
Тие прашања се актуелни и во поглед на моменталните кризи, како енергетската и пандемиската, односно другите кризи што веќе чекаат пред врата. Стравуваме од забавување на економијата и рецесија.
„Сега, кога сме во некаков неолиберален постсоцијалистички систем и имаме еден вид капитализам, компаниите се уште поранливи. Тоа се однесува на сите компании, не само на тие со долга традиција. Последната деценија од тие стотина години, кај тие што успеаја да преживеат е една од најтешките“, смета професорот Богомир Ковач од Економскиот факултет во Љубљана, кој е одличен познавач на историјата на економијата.
„Последната деценија за фирмите што успеаја да преживеат сто години е една од најтешките. Кризата на денешницата можеби нема да ја преживеат“, вели професорот Богомир Ковач од Економскиот факултет во Љубљана.Фото: Приватна архива
Составивме список од најголемите компании со најдолга традиција, при што еден од критериумите беше да се постари од 100 години. Најдовме повеќе од 70 компании со стогодишна деловна традиција, но бидејќи сме просторно ограничени, како критериум одбравме да имаат остварено 100 милиони евра приход во 2021 година. На тој начин добивме исфилтриран список од 27 најголеми компании во регионот со најдолга традиција на работење.
Многумина на таа листа ќе гледаат со носталгија, бидејќи тие стогодишни великани главно се компании со моќни брендови, како фармацевтската компанија „Плива“, производителот на кондиторски производи „Краш“, производителот на масло за јадење, маргарин и мајонез „Звијезда“, производителот на детергенти и хемиски производи „Сапонија“, односно производителите на пијалаци како „Јамница“, „Пивара Лашко“ и „Загребачка пивара“. На списокот се и великани од електроиндустријата, како „Електропривреда Србије“ (ЕПС), „Хрватска електропривреда“ (ХЕП), „Кончар електроиндустрија“ итн. Меѓу великаните се запишаа и компании од финансискиот сектор, како „Загребачка банка“, „Кроација осигурање“ и „Заваровалница Триглав“. На листата е собрано многу разновидно друштво со најдолга традиција, но треба да се предупреди дека можеби, сепак, сме пропуштиле некој стогодишник.
Границата за влез на списокот е висока, 100 милиони евра приход остварен во 2021 година, па не зачудува што голем број звучни имиња останаа под прагот. Ќе го споменеме производителот на храна „Гавриловиќ“, компанија најпозната по паштетите и саламите, која од 1690 година се води како семејна фирма, потоа познатите производители на минерална вода „Књаз Милош“ (1811) и „Сараевски кисељак“ (1864), следуваат хрватскиот производител на кафе, чај и грицки „Франк“ (1892), еден од најпознатите производители на оружје во Србија „Застава оружје“ (1853), словенечкиот производител на хигиенски производи „Тосама“ (1923), „Солана Тузла“ (1885), а тука се и пиварниците, на пример, „Пивара Скопје“ (1922), српската „Апатинска пивара“ (1922), босанската „Бањалучка пивара“ (1873) и можеме да набројуваме уште многу.
Причина за преживување
Ако ја погледнеме листата на стогодишни великани, може да видиме дека предност имаат компаниите од прехранбената индустрија: производителите на пијалаци, кондиторски производи, масло за јадење, потоа компаниите од тешката индустрија: хемиска и металуршка, како и великаните од електроиндустријата. „Ако се задлабочиме во компаниите посебно, ќе ги препознаеме и нивните брендови. Навистина, фактот дека тие компании опстанале 100 години може да им го припишеме на силните брендови што опстанале и покрај промените на системот“, смета професорот Ковач од Љубљана.
„Причината за преживување на тие компании е пред сè поврзана со нивното работење, односно со понудата на производи“, смета Азиз Шуње, професор на Економскиот факултет во Сараево.
„Од самиот почеток на работењето дејствуваат во стабилни индустрии, како храна, вода, пиво и сол. Тоа се производи за кои постои голема побарувачка“, вели Шуње. Како пример за компании со конкурентска предност, кои поради посебни карактеристики на производите се разликувале од конкуренцијата, тој ги наведува „Сараевски кисељак“ и „Солана Тузла“.
„Дури и многу водечки глобални компании не може да се пофалат со стогодишна традиција“, предупредува професорот Шуње. На листата 10 компании со најголема пазарна капитализација во светот најстара е „Беркшир Хетавеј“ (Berkshire Hathaway), основана во 1839 година, како производител на текстил. Во шеесеттите години од минатиот век сопствеништвото го презедоа легендите за долгорочно инвестирање, денес 92-годишниот Ворен Бафет и 99-годишниот Чарли Мангер, кои ја претворија компанијата во инвестициски холдинг. Инаку, и двајцата уште се активни менаџери. Меѓу постарите компании спаѓа и саудиската државна енергетска компанија „Сауди Арамко“ (arap. ʾArāmkū as-Suʿūdijjah), основана во 1933 година. За споредба, гигантите во информатичката технологија „Епл“ (Apple) и „Мајкрософт“ (Microsoft) се создадени на крајот од 1970-тите години, а нивните конкуренти, „Гугл“ (Google) и „Амазон“ (Amazon) дури во 1990-тите.
Немирен регион
Регионот Адрија во последниот стогодишен период се соочи со тешки турбуленции: повеќе војни, Големата депресија, државното уредување, се распадна заедничката држава, имаше разновидни економско-политички системи, пандемии на вируси. Сето тоа од преживеаните бара непробоен оклоп. Алеш Мижигој во компанијата дошол во 1961 година, во услови кога била на раб на стечај.
„Компанијата беше лошо менаџирана, а јас ја спасував. Бев тврдоглав. Не се исплашив од предизвиците“, вели Мижигој. Според неговото мислење, рецептот за долговечност е да се биде тврдоглав, да не се плаши човек и да се приспособува.
Претприемачите не можат да влијаат на некои работи, како на промената на социјално-политичките системи. Со создавањето на Југославија, економските темели на регионот се дефинирани во комунистичка визија на државна и општествена сопственост, додека приватната сопственост беше маргинализирана и подоцна се толерираше само во ретки случаи. Најдовме само еден пример на компанија со која, како што се наведува, денес управува деветтата генерација на семејството Гавриловиќ. Се работи за истоимениот хрватски производител, најпознат по паштетите и месните производи. Всушност, токму поради тоа долготрајно семејно наследство компанијата „Гавриловиќ“ во Хрватска е единствената и меѓу ретките семејни компании од таков вид во светот, пишува на нивната интернет-страница.
Во другите стогодишни компании се менуваа сопствеништвата и облиците на организација. Во недостиг од приватни сопственици, единствено во Југославија државата го преземаше сопствеништвото, па локалната самоуправата и општеството.
„Државата во заднина беше еден вид политички активен сопственик, а раководството повеќе или помалку го преземаше управната структура уредена според партиска хиерархија. Тоа беше еден вид самоуправа на социјални сопственички приказни, кои Југославија почна да ги воспоставува во 1950-тите и 1960-тите години и тоа траеше до 1990 година. Всушност, стануваше збор за еден вид државно претприемаштво“, објаснува професорот Ковач.
Компаниите што преживеаја стогодишен период најголемата експанзија ја доживеаја од крајот на Втората светска војна, па до распадот на Југославија. Сепак, дали би преживеале ако биле во приватна сопственост? Професорот Шуње смета дека сигурно би преживеале и, всушност, можеби би биле уште поуспешни.
„Во времето на Југославија беа под надзор на комунистичката партија и не беа пазарно ориентирани, бидејќи таков беше целиот социјално-економски систем“, заклучува Шуње. Иако немало континуитет во сопствеништвото и раководството, професорот од Сараево е уверен дека зад секоја успешна фирма стои успешно водство и дека преживеаните компании во најкритичните моменти биле добро водени.
„Ако компаниите биле во приватна сопственост, повеќето од нив би преживеале, а можеби би биле и уште поуспешни“, вели Азиз Шуње, професор на Економскиот факултет во Сараево.
Фото: Приватна архива
Распад на Југославија, пропаст за домашниот пазар
Голем број компании го достигнаа врвот во 80-тите години од минатиот век. И „Медекс“ беше меѓу нив, се присетуваат Алеша Мижигој и нејзиниот татко Алеш Мижигој. Сепак, следуваше еден од најтешките периоди: распад на Југославија и на внатрешниот пазар.
„’Мадекс’ беше југословенска компанија. Со пропаѓањето загубивме повеќе од 70 проценти од пазарот за набавки и продажба. Синџирите за снабдување беа прекинати, сите продавници што ги држевме во републиките на поранешната држава исчезнаа прекуноќ“, велат тие. И во другите компании зборуваат дека останале без партнери, без стекнатите врски, инфраструктурата, основните суровини, амбалажите итн.
„Компаниите што особено беа насочени кон внатрешниот пазар, односно кон југословенскиот пазар, имаа многу големи проблеми“, се потсетува професорот Богомир Ковач. Ако транзицијата била мирна, сè би било поинаку.
„Типичен пример е, да речеме, Чехословачка, каде што државните граници по распадот не беа затворени и каде што немаше воени конфликти. Југославија, пак, се распадна со граѓански војни и синџирите физички беа прекинати. Дојде до целосни блокади, особено во периодот меѓу 1991 и 1995 година, сè до Дејтонскиот договор, кој го потпишаа тогашните претседатели на Босна и Херцеговина, Алија Изетбеговиќ, на Хрватска, Фрањо Туџман, и на Југославија, Слободан Милошевиќ, со што војната официјално заврши, но не и проблемите на компаниите. Се појавија и националистички обоени приказни во смисла ’не купувајте словенечко, српско итн’“, раскажува Ковач. Нешто слично се случува денес со санкциите против Русија.
Во сенка на отцепувањето беше жестокиот политичко-економски национализам и суверенизам, чија цел беше бришење и пресекување на сите врски со минатото и Југославија. Во врска со тоа, професорот Ковач го наведува примерот со банкарскиот спор меѓу Словенија и Хрватска.
„Примерот на ’Нова љубљанска банка’ добро ја доловува словенечката политичка, национална, економска и деловна идеологија. ’Стара љубљанска банка’ можеше добро да работи и во новите околности, но Словенија со закон воспостави нов економски субјект - ’Нова љубљанска банка’. Со старата не сакаше да има никаква врска. Подоцна дојде и до голем меѓународен спор, кој стигна до меѓународните судови и до денес уште не е целосно решен“, наведува Ковач.
Словенија сакаше да ги пресече сите политички врски и да се пренасочи кон Европа, но тој потег во деловна смисла беше проблематичен, бидејќи компаниите не можеа толку брзо да ја следат владината политичка идеологија. Компаниите доживеаја грубо приземјување и мораа да се снајдат за да преживеат.
„Ако си продавач, секогаш мора да се приспособуваш, а мора да бидеш и многу тврдоглав преговарач. Не попуштам со задоволство“, вели Алеш Мижигој. „Медекс“ преживеа благодарение на фактот дека во Словенија никој не произведуваше кексови и наполитанки, така што воведе линија за производство на кекс, а потоа и за наполитанки.
„Тоа помогна за да се задржат вработените и да се генерираат пари за компанијата да може да опстане“, се присетува Мижигој.
Ретки се компаниите што не ги преживеаја сите системски промени. „Мораа да имаат висок степен на приспособување“, додава професорот Ковач. Социјалистичките менаџери можеа да успеат само ако воспоставуваа еден вид паралелен систем. „Тоа особено важеше за словенечките компании, кои во времето на социјализмот се водеа како компании што соработуваат со странство и истовремено дејствуваат на внатрешниот, југословенски пазар“, објаснува професорот. Големите деловни системи повеќе или помалку се децентрализирани.
„Требаше одново да почнеме да воспоставуваме пазарни врски, деловни системи, копиравме сè што претходно никогаш немавме, како англосаксонскиот сопственички систем со акционерски друштва. Приватизацијата на друштвата главно беше многу замрсена“, додава Ковач.
Трансформација на компаниите
Додека ја истражувавме стогодишната историја на компаниите во регионот, заклучивме дека голем број компании во тоа време се преобликувале, преименувале, здружувале, ја менувале дејноста, дури и повеќепати ги менувале својот правен облик и сопствеништво.
„Тешкотии има во тоа што во компаниите со стогодишна традиција немало континуитет ниту во сопствеништвото ниту во раководството“, истакнува професорот Ковач. „Континуитетот во одредени примери е зачуван преку брендот и делумно врз основа на производствениот процес. Поголемиот дел од производството, на пример, е од прехранбената индустрија, бидејќи тие брендови се најприсутни“, додава тој.
Забележавме дека некои компании лидерите ги воделе и по 20 или 30 години, но тоа е само дел од нивната долгогодишна историја. Интересно е како компаниите ја менувале индустријата, на пример „Цинкарна Целје“ се преобликувала од металуршки во хемиски производител, односно од цинк преминала кон титаниум-диоксид. Во „Импол“ бакарот го замениле со алуминиум. Поголемиот дел компании по распадот на Југославија морале да се редефинираат.
И „Медекс“ мина низ трансформација. По 40 години под управа на Алеш Мижигој, водството на компанијата во 2001 година го презеде неговата ќерка Алеша Мижигој. Тие одлучиле да се фокусираат на производство на додатоци за прехрана, бидејќи пакуваниот мед не создава дополнителна вредност, а во кондиторската дејност другите производители од регионот можеа да се пофалат со долга традиција. Промената на насоката се покажа како одличен потег. Додатоците за прехрана тогаш имаа удел од 12 проценти во вкупниот промет, а денес чинат околу 80 отсто. Семејството Мижигој, во чие сопствеништво е компанијата, е на 99-то место на листата најбогати Словенци, со имот проценет на 33,7 милиони евра.
Приватизација
Тешкотијата што поради национализацијата на југословенските компании по крајот на Втората светска војна е присутна во државите на некогашна Југославија е високиот удел на државно сопствеништво.
„Зошто банкротира социјализмот? Бидејќи не создаде дополнителна вредност. Пропадна самиот бидејќи не можеше да ги покрие своите трошоци“, вели Бранко Роглиќ, сопственик на хрватската компанија „Орбико“, која е основана во 1975 година и стана водечки дистрибутер за широк асортиман на глобални етаблирани брендови во регионот и пошироко.
„Наша трагедија е што неспособни луѓе дојдоа до големи имоти, кои не знаеја да ги надградат, па целосно ги уништија“, вели Бранко Роглиќ, сопственик на хрватската компанија „Орбико“.
Фото: „Хина“
„Наша трагедија е што неспособни луѓе дојдоа до големи имоти, кои не знаеја да ги надградат, па целосно ги уништија“, вели Бранко Роглиќ, сопственик на хрватската компанија „Орбико“.
„Хрватската приватизација, односно приватизацијата во социјалистичките држави беше водена од Москва. Тоа што во Русија се олигарсите, кај нас се тајкуните. Тоа се луѓе што се уфрлени во системот и важат за добри информатори, но лоши претприемачи. Наша трагедија е што неспособни луѓе дојдоа до големи имоти, кои не знаеја да ги надградат, па целосно ги уништија“, критикува Роглиќ, кој се смета за еден од најуспешните претприемачи во Хрватска и регионот Адрија. Минатата година неговата компанија оствари 3,2 милијарди евра приход, со што го претрка нафтениот трговец ИНА.
Таквите приказни всушност ни ги раскажуваат успешните претприемачи низ регионот, кои велат дека уште не сме се освестиле по социјализмот.
„Имаме држава што е сопственик на 70 отсто од компаниите. Знам дека одредени компании се од стратегиска важност и мора да останат во државна сопственост, но тука зборуваме најмногу за седум или осум такви фирми што управуваат со водните ресурси, шумите, железницата итн. Преостанатото, пред сè компаниите во малцинска сопственост, треба веднаш да се продадат“, вели Роглиќ. Притоа, тој предлага на компаниите чиј мнозински дел е во државна сопственост да им се даде двегодишен рок за приватизација. „Само треба да внимаваме во чии раце ги даваме, за да не се случи да ги добијат луѓе што немаат претприемачко искуство и да ги уништат, како што се случи со многу компании досега, кои настрадаа во квазиприватизцијата во 1990-тите години“, вели тој.
Според неговото мислење, компаниите во државна сопственост би требало да се реструктурираат. „Бројот на вработени во нив е преголем. Услугите се поскапени и сето тоа ја нарушува конкурентската економија, особено во време на висока инфлација, како што е оваа со која се соочуваме“, смета Роглиќ, кој појаснува дека ако водата, струјата, енергентите се скапи, секој производ е оптоварен со тоа и не може да конкурира на европските и светските пазари. Тој вели дека дополнителната вредност треба да служи за развој на компаниите, а на економијата да ѝ овозможи следење на технолошките трендови и поголема продуктивност и мобилност.
Може ли актуелната криза да ги закопа стогодишниците?
„Сметаме дека кризата во која работиме во последните години и која ја предизвикаа пандемијата и војната е еден од најважните моменти во нашата стогодишна историја“, порачуваат од фармацевтската компанија „Плива“, денес членка на групацијата „Тева“, која минатата година го прослави стотиот роденден. „Трошоците за суровини, превоз и енергија достигнаа рекордни вредности, што на производителите им ги отежнува производството и дистрибуцијата. Инфлацијата несразмерно ја погодува индустријата на општи лекови, бидејќи тие производи имаат помала добивка поради конкуренцијата од повеќе производители, за разлика од другата индустрија, каде што цените растат паралелно со инфлацијата и растот на трошоците“, појаснуваат од „Плива“. Но што е денешната инфлација во споредба со огромните бројки пред распадот на некогашна Југославија, кога на пример државните статистичари во 1989 година пресметаа годишна стапка на инфлација поголема од 1.000 проценти?
Би можеле да кажеме дека компаниите со толку долга традиција се поиздржливи, но професорот Ковач смета дека во услови на растечка криза може нема да успеат да преживеат. „Немаат спонзори, во заднина немаат никого што би чувствувал одговорност да ги спаси. Би требало сами да се изборат кога би можеле. Тоа можеби е најопасното нешто“, смета тој. Притоа нагласува дека сега работиме во услови на неолиберален постсоцијалистички систем и имаме еден вид капитализам. „Полесно е да се преживеат големи промени на системот и да се има време за приспособување, бидејќи државата е подготвена за тоа. Но кога се случуваат циклични крахови, никој веќе нема интерес да ги извлекува тие компании“, додава Ковач.
Сепак, нема ли да ги извлече државата, која веќе го сторила тоа безброј пати досега? „Државите во моментот им помагаат на компаниите преку отворени аранжмани за задолжување. Тие долгови се замка“, предупредува Ковач.
Економијата во криза има два трика на располагање со кои обично се помага. Првиот е инфлација, пораст на цените што настојува да го реши проблемот, па кога инфлацијата расте, државата помага. „Сепак, тоа е опиум што ќе ве собори на крајот. Пазарниот систем бара стабилност на цените, не инфлациски наратив“, вели тој. Другиот трик достапен за компаниите и државите е задолжувањето. „Парите во суштина се долг, а државите моментално донекаде се во улога на болници. Тие пред сè се обидуваат да се погрижат за политичкото тело, односно за потрошувачите. Компаниите се во втор план, освен кога се во прашање стратегиски цели и интереси“, појаснува Ковач и додава дека задолжувањето во случај на изворно сиромашни држави е многу понесигурно од задолжувањето на богатите и моќни држави, кои лесно го поднесуваат тоа.
„Влезот на помалите држави, како тие на Балканот, во должнички круг личи на одење по заледено езеро, кое полека потпукнува. Утре или задутре ќе пропаднете во вода, односно државите ќе станат жртви на задолжувањето. Должничката криза е политичка бомба за економски и политички слабите земји. Сите држави на Балканот економски и политички се слаби и во тоа е нивниот проблем“, додава Ковач. Тоа го потврдува и економската историја на социјалистичка Југославија, која се распадна под тежината на бремето на сервисирање рекорден долг кон странство по смртта на маршалот Јосип Броз-Тито во 1980 година.
Додаток
Лекцијата на која нè учи историјата е дека постојано треба да се приспособуваме. Производителот на детергенти и тоалетни производи „Сапонија“, за време на пандемијата произведуваше и средства за дезинфекција. Кога попушти пандемијата, во компанијата сфатија дека трендовите на еколошка свест, одржливост и грижа за здравјето меѓу потрошувачите се посилни од кога било, така што сега развиваат нови, еколошки прифатливи производи.
Слично велат и во хрватскиот производител на модна облека „Вартекс“.
„Не е доволно парчето облека да е убаво и да се продава по пристапна цена. Купувачите бараат ‘здрава’ облека и ткаенини од природни извори, кои не се хемиски обработени, ткаенини што штитат од зрачењето од мобилните телефони или одбиваат честички на прашина. Освен тоа, постои побарувачка за облека што е едноставна за одржување, почнувајќи од кошули што не треба да се пеглаат до свечени фустани што може да се освежат и исчистат само со туширање“, наведуваат од компанијата.
„Ако си продавач, секогаш мора да се приспособуваш, а мора да бидеш и многу тврдоглав преговарач“, уште еднаш нагласува 94-годишниот менаџер Алеш Мижигој.
ПРИКАЗНИТЕ НА СТОГОДИШНИЦИТЕ ОД РЕГИОНОТ АДРИЈА
ХРВАТСКА: Квалитетот, иновативноста и флексибилноста се рецептот за успех
Додека правевме список на најголемите и најстари компании, Миро Солдиќ, новинар од загрепската редакција на „Блумберг Адрија“, пронајде повеќе од 20 такви во Хрватска. Стомилионскиот праг за вклучување на листата го поминаа 14. Најголеми и најстари се фармацевтската компанија „Плива“, производителот на електрична опрема „Кончар електроиндустрија“, тутунската компанија „БАТ Адрија“ - претходно позната како „Творница духана Ровињ“ - прехранбената компанија „Беље“, производителот на пијалаци „Јамница“, слаткарот „Краш“, производителот на детергенти и хигиенски производи „Сапонија“ итн.
Под прагот од сто милиони евра приход остана производителот на месо „Гавриловиќ“, со кој, како што наведовме, управува деветтата генерација на семејството Гавриловиќ, потоа производителот на локомотиви, вагони, дигалки, оклопни возила, мостови, котли и друга тешка механизација „Ѓуро Ѓаковиќ“, именуван по хрватскиот синдикален и комунален лидер од меѓувоениот период, но и производителот на пијалаци „Бадел 1862“, претпријатието за одгледување, лов и преработка на риба „Сардина“, фабриката за кекси и вафли „Коестлин“, текстилниот производител „Вартекс“, производителот на пијалаци „Мараска“ итн.
Состојбата на хрватската економија не се разликува од економијата на другите земји во транзиција од комунизмот, а всушност нивните проблеми се слични и ден-денес. За најголем чекор од осамостојувањето на Хрватска во 1990 година, Бранко Роглиќ, сопственик на хрватската компанија „Орбико“, го смета годинашното приклучување кон еврозоната и шенгенскиот простор. „Тоа е последниот чекор од Балканот кон Европа, каде што припаѓаме“, вели тој. Роглиќ притоа се потсетува на зборовите на хрватскиот политичар Стјепан Радиќ, кој влегувањето на Хрватска во првата Југославија, кралството под водство на српската династија Караѓорѓевиќ, по Првата светска војна го нарече „летање на гуски во магла“. Со целосната интеграција на Хрватска во Европа, како што смета Роглиќ, Хрватска излегува од таа магла. На Хрватска за тој чекор ѝ требаа 15 години повеќе од Словенија, иако на заедничкото кралство му се приклучија истовремено.
Иако на списокот на стогодишни компании има малку повеќе словенечки компании, хрватската економија динамично се менува, па се покажа дека е способна за релативно кратко време да произведе еднорози, односно компании проценети на повеќе од една милијарда евра, како што се хрватскиот производител на автомобили „Римац“ и компанијата за информатичка технологија „Инфобип“. „Сега имаме одврзани раце, па се надевам дека со помош на паметни луѓе ќе ја развиеме земјата“, оптимистички заклучува Роглиќ.
Што порачуваат хрватските стогодишници - 112-годишниот „Краш“, познат по бонбоните „ки-ки“ и „бронхи“, кексите „домаќица“ и пралините „бајадера“, 129-годишниот производител на детергенти и производи за чистење „Сапонија Осиек“ или 104-годишното модно претпријатие „Вартекс“?
Најсложените моменти од нивната историја се поврзани со војни, едногласни се тие. По Втората светска војна, на пример, производителите на чоколади и кекси се обединија, па настапуваа под заедничкото име „Јосип Краш“. Во тоа време, занаетчиството и фабриките се соочуваа со недостиг од некои суровини - во производството на чоколадо тоа беа зрната какао. Сепак, компаниите се приспособија и ја зачуваа својата дејност.
Имало многу промени во самата сопственичка структура. Во „Краш“, на пример, наведуваат дека од 1950-тите до 1990-тите работеле врз основа на работничко самоуправување. По 1990 година, односно 1991 година, повторно дојде до целосна трансформација на пазарот, сопственоста и работењето. Кога пропадна пазарот на поранешната држава, фабриките работеа од крајот на 1991 до 1995 година под вонредни воени околности. Во компанијата „Сапонија Осиек“ се потсетуваат на штетите што ги претрпеле на своите објекти, пред сѐ во новите производствени простори и дистрибутивниот центар во Неметин. Губењето на сообраќајната врска исто така предизвика тешки последици, како за компанијата, така и за регионот. Во тој период пазарот практично се сотре прекуноќ.
По војната, во Хрватска значително се променија деловните модели и сопственичките структури на големите компании. Процесот детално го опишуваат во фабриката „Краш“. Во 1992 година на собранието беше формирано ново акционерско друштво „Краш прехранбена индустрија“, по што малите акционери станаа мнозински сопственици на претпријатието. Тие акционери потоа го основаа „Краш-ЕСОП“ (анг. employee stock ownership plan), односно план за сопственост на акции на вработените. Меѓутоа, пред неколку години тие ја препознаа потребата од промена на моделот на работничко акционерство и уделот ѝ го продадоа на хрватската компанија за преработка на месо „Месна индустрија Браќа Пивац“, која на тој начин стана негов мнозински сопственик.
Слична приказна ни раскажуваат во фирмата „Сапонија“. Со крајот на војната и доаѓањето на водечкиот босански дистрибутер на производи за секојдневна употреба „Мепас група“ во сопственичката структура во 1998 година, во „Сапонија“ започна интензивен инвестициски циклус. Од приватизацијата до денес се вложени вкупно над 68 милиони евра.
Компаниите ги споменуваат и предизвиците во случај на влегување на странски конкуренти на пазарот. Во „Сапонија“ и „Вартекс“ велат дека во регионот значително е зголемен увозот на производи од пониска ценовна класа. Деталите ги опишуваат во „Вартекс“, каде што ја наведуваат конкуренцијата од Далечниот Исток до Блискиот Исток, која доведе до масовно производство на облека со послаб квалитет. „За среќа, модата се рециклира, односно современиот моден дизајн постојано бара инспирација во изминатите децении. На пример, боите, дизајните и кроевите што владееја во 1970-тите години се актуелни и оваа сезона“, наведуваат во „Вартекс“.
Квалитетот на производот и лојалноста на брендот, како и постојаното приспособување и иновацијата, се рецептот за успех, едногласно порачуваат тие.
СРБИЈА: Монархиите и државите се менуваат, струјата, пивото и оружјето остануваат
Новинарката Вања Поповиќ од белградската редакција на „Блумберг Адрија“ пронајде 16 стогодишници во Србија, но само една компанија ги исполнува условите да се најде на списокот на најголеми со најдолга традиција. Тоа е државната компанија „Електропривреда Србије“ (ЕПС), која постои од 1893 година. За создавањето на компанијата и електрификацијата на Србија е заслужен професорот по физика и механика Ѓорѓе Станојевиќ.
Во 2022 година компанијата ЕПС оствари над три милијарди евра приход, што ја катапултира на врвот на нашата листа. Треба да се напомене дека лани ја продлабочија загубата за 400 отсто, односно 630 милиони евра. Тешката деловна година пред сѐ е последица на тешкотиите во производството на јаглерод и електрична енергија, односно превирањата на енергетскиот пазар, кои се последица на светската енергетска криза, објаснуваат оттаму.
Под прагот на списокот на стогодишни великани се фирмите како производителот на пиво „Апатинска пивара“, фабриката за оружје „Застава оружје“, производителот на пијалаци „Књаз Милош“, најпознат по минералната вода, производителот на чоколади, бонбони и колачи „Пионир“, производителот на месо и месни производи „Јухор“ итн.
Еден од најголемите предизвици за економијата и луѓето во Србија секако беа економските санкции против Југославија, Србија и Црна Гора од 1992 до 1994 година. „Тоа ја врати Србија 20 години назад“, рече Љубодраг Савиќ, професор на белградскиот Економски факултет, минатата година за британски Би-би-си. Се распадна внатрешниот пазар и се случи инфлација од над илјада отсто. Со Дејтонскиот договор во 1995 година, војната заврши, а следуваше уште поголем удар врз народот и економијата - повеќемесечното бомбардирање на Србија од воените сили на НАТО во 1999 година, со аргумент дека по неуспехот на мировните преговори во Париз сакаат да спречат хуманитарна криза и воен судир на Косово. Тоа беше одлучувачки удар за српската економија, а животниот стандард падна на најниско ниво. „Ако Германија со распадот на Вајмарската Република и хиперинфлацијата е школски пример за хаос, со економскиот колапс со инфлација од 15.000 отсто се случи нешто слично и во Србија. Таквата хиперинфлација значи целосен економски колапс на економијата“, коментира професорот Богомир Ковач од Економскиот факултет во Љубљана. „Оние што преживеаја, преживеаја со помош на државата и благодарение на своите врски со Русија, која имаше стратегиски интерес на Балканот, а подоцна и со Кина“, додава професорот. „Се создаде полупразен простор - многу зборови, малку конкретни дела. Тоа е една од најтажните политичко-економски приказни“, тврди професорот од Љубљана.
Како се снајдоа во таа средина стогодишните компании? „Апатинска пивара“ има една од најдолгите традиции во регионот, бидејќи е основана во Хабсбуршката монархија, за време на Марија Терезија во 1748 година, па така доживеала сè: од цареви, кралеви и двојна монархија до комунистичка власт и транзиција и приватизација. Од 2012 година компанијата е дел од американскиот концерн за пијалаци „Молсон Курс“. „Трите најстари згради во комплексот на пиварницата во Апатин во 1994 година се прогласени за културно наследство. Халата ’ХоРеКа’, во која и денес точиме пиво, сама по себе е вистински мал музеј на пиварството“, опишува директорот на „Апатинска пивара“, Игор Вукашиновиќ. Од своето основање, пиварницата не работела само од 1935 до 1945 година, кога производството било прекинато поради неповолна финансиска состојба, односно војна.
„Непрекинатите инвестиции, изразени во реконструкција и осовременување на постојните производствени погони, воведувањето нови технологии во производствениот процес и зголемувањето на капацитетот за производство на пиво во периодот од 1958 до 1966 година создадоа основа за натамошен раст на пиварницата и нејзина преобразба во гигант каков што е денес“, објаснува директорот Вукашиновиќ.
Подоцна уште повеќе го осовременија производството и го проширија асортиманот на производи со безалкохолни пијалаци. Дане Ќосиќ беше на чело на пиварницата 30 години, пред да се пензионира во 1982 година. Тој ја напиша книгата „Апатинска пивара - приказни на еден директор“. Во книгата, меѓу другото, е опишано потеклото на името на познатото пиво „јелен“. Ќосиќ бил во посета на некоја пиварница во Германија, каде што му раскажале дека таму е обичај пивото да се именува по благородни животни, на пример дивеч. Тоа го потсетило Ќосиќ на елените што шетаат по шумите на Апатин - и така се родило името. Кога дојдоа санкциите во 1990-тите, тие го намалија производството. Во 1999 година фабриката беше бомбардирана, при што претрпе голема штета, а последиците се чувствуваат и денес, бидејќи немаше нови инвестиции или изградба на нови погони.
И историјата на единствената фабрика за оружје во Србија, „Застава оружје“, е долга и турбулентна, а на тешкотиите им нема крај. Во 1853 година фабриката започнала производство на топови, а оваа година слави 170 години постоење. „Треба да бидеме горди на тој јубилеј. Сепак, постои голема неизвесност како ќе го прославиме. Последниве години сите некако ги избегнуваат нашите прослави, политичарите како да се срамат од фабриката“, забележува Драган Илиќ, претседател на синдикатот на „Застава оружје“. Компанијата во моментов нема директор, што предизвикува многу тешкотии, бидејќи, според законот и статутот на компанијата, само генералниот директор има право да ја застапува компанијата. „Влеговме во правен вакуум, каде што нема кој, на пример, да потпише решение за пензионирање на вработените или за продолжување на договорот“, наведува Илиќ и додава дека веќе организирале четири предупредувачки штрајкови. „Ние сме на работ на пропаст. Производството падна на најниско ниво во историјата.“ Илиќ како причина за продолжувањето на загубите ги наведува претходното неодговорно раководство и лошото планирање, односно неискористените деловни можности. „Некои експерти тврдат дека ваквото лошо раководство е поштетно од бомбардирањето на НАТО“, споменува Илиќ. Сепак, тој потсетува дека во тоа време зградите беа урнати, опремата уништена, а вработените понижени. „Се работеше и за време на бомбардирањето, но околината бараше исклучително многу. Да се добие странка беше вистинска лотарија“, вели тој.
Во 2005 и 2006 година започна демилитаризацијата. Владата на тогашниот премиер Воислав Коштуница прогласи пет фабрики, меѓу кои и „Застава оружје“, за претпријатија од стратегиско значење. Следуваше закрепнување, државата вложуваше во компанијата. Илиќ додава дека компанијата е насочена на извозот и дека најмногу извезува во Соединетите Американски Држави (САД), како и дека брендот „Застава оружје“ е светски познат. „Нашите пушки и митралези се многу сложени производи. Србија ретко може да му го понуди такво нешто на светот“, додава тој. Законската регулатива предвидува намалување на државниот удел во компанијата на ниво до 49 отсто, што би можело да се случи наскоро.
БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА: Тешко е да се преживее без неизмерна желба за опстанок
На списокот на најголеми и најстари нема компании од Босна и Херцеговина (БиХ). Иако и таму најдовме стогодишници, тие се главно помали и не постигнуваат сто милиони евра приход, колку што е прагот за вклучување на списокот. Новинарката Мирела Хаскиќ-Суша од сараевската редакција на „Блумберг Адрија“ пронајде 15 компании со стогодишна традиција, меѓу кои се производителот на минерална вода „Сараевски кисељак“, „Сараевска пивара“, односно „Бањалучка пивара“, винарот „Царски виногради“, производителот на сол „Солана“ од Тузла, пекарницата „Клас“, производителот на млеко и млечни производи „Млекара Ливно“ итн.
Иако историјата на Босна и Херцеговина пред 1990 година е разновидна, веројатно најсвежо е сеќавањето на војната по осамостојувањето од 1992 до 1995 година. Војната одзеде повеќе од сто илјади животи, уништи голем број објекти и инфраструктура. Економијата за време на војната практично не постоеше.
За компаниите во БиХ, распадот на Југославија и војната што следуваше беа еден од најтешките периоди во историјата. Сите врски со долгогодишните партнери од тогашната заедничка држава беа прекинати, развојот беше запрен, инфраструктурата на компаниите и нивната околина беа речиси целосно уништени. Компаниите зборуваат за херојство, заедништво и соработка.
И покрај војната, „Сараевска пивара“ не престана со работа, иако производството беше симболично - само три отсто од претходното производство. „За сараевчани тоа беше единствениот извор на пивка вода во градот под опсада“, вели Елвир Хусејновиќ, маркетинг-менаџер на „Сараевска пивара“. Пиварницата тогаш ја водеше Хилмо Селимовиќ, кој ја спаси од кризата во 1980-тите, а до 1991 година ја подобри и тројно ѝ го зголеми производството.
Сараевчани за време на војната секој ден чекаа во ред за вода пред пиварницата. Покрај тоа, вработените во пиварницата секојдневно ги снабдуваа граѓаните со вода на 21 локација низ градот и се грижеа за болниците, народните кујни и другите бизниси што работеа во тоа време. Веднаш во почетокот на војната ги тргнаа резервите на слад, хмељ и амонијак, а производството продолжи благодарение на генераторите, бидејќи градот остана без струја. Кога останаа без суровини, за првпат почнаа да произведуваат оризово пиво. Производството не беше прекинато, иако пиварницата беше погодена од околу 350 проектили од различен калибар.
„И ’Клас’ беше клучен за снабдувањето на Сараево за време на војната“, се сеќава пензионираниот работник Алија Шабанковиќ, кој опишува како се борел „Клас“ низ својата историја. Тој работел таму 50 години, од студентските денови, напредувал до магационер, на крајот и до директор. „Ја сакавме фирмата за која работевме“, вели Шабановиќ, кој искуствата од компанијата и љубовта кон неа ги пренесе во монографијата „115 години од босанскохерцеговската прехранбена индустрија Клас д.д. Сараево - кратка историја на мелничарството и пекарството во БиХ“, објавена во 2017 година.
Еден од најтешките удари што ги доживеа „Клас“ беше во октомври 1992 година, кога четири тенковски гранати ја погодија мелницата, срцето на компанијата - беше погоден просторот под армиранобетонската плоча над силосот за брашно. Мелницата беше затворена, опремата уништена. „Потоа почна обновата на мелницата, во која учествуваа многу стручњаци, имаше многу импровизација, а мелницата беше отворена по нешто повеќе од половина година, што беше голем успех во воени услови“, се сеќава Шабановиќ.
Периодот на војната беше и период на иновативност кај вработените, бидејќи во текот на четирите години од војната тие успеаја да го одржат производството преку импровизации. Недостигот од вода во „Клас“ го решаваа со редовна ноќна достава на цистерни од „Сараевска пивара“. Кога ќе снемаше пекарски квасец, „Сараевска пивара“ произведуваше пивски квасец за производство на леб. Проблемите со недостигот од струја во „Клас“ беа решавани со преземање агрегати од други сараевски компании, но лошото и неквалитетно гориво предизвикуваше постојани прекини во нивната работа, што го отежнуваше производството.
Додека споменатите фабрики работеа за време на војната, „Сараевски кисељак“ мораше целосно да запре во 1993 година. Неговата историја започнала кога југословенската монархија одлучила да го претвори „Кисељак“ во национална болница, каде што луѓето можеле да одат да уживаат во минералната вода, бидејќи верувале дека има благотворно дејство.
Војната остави зад себе и уништени деловни објекти, фирмата остана без суровини, со украдени камиони, изгубена амбалажа и неплатени побарувања, велат од компанијата. На крајот на војната во „Сараевски кисељак“ процениле дека на компанијата ѝ е нанесена штета од околу 8,5 милиони германски марки (4,5 милиони евра), а во „Сараевска пивара“ ја процениле воената штета на повеќе од 20 милиони долари (18,7 милиони евра).
По војната дојде време за обнова и потрага по стабилна сопственост. За четири години, „Сараевски кисељак“ успеа да го подигне опсегот на производство на минерална вода на предвоените нивоа и да воведе пластична амбалажа. Во ноември 1998 година, хрватскиот концерн „Агрокор“ преку „Јамница“ стана мнозински сопственик на „Сараевски кисељак“ и почна да вложува во развој и унапредување на фабриката. Денес „Сараевски кисељак“ е дел од групацијата „Фортенова“, создадена со реструктурирање на несолвентниот хрватски прехранбено-трговски гигант „Агрокор“. Во „Сараевска пивара“ тврдат дека во обнова на фабриката вложиле приближно 43 милиони евра. Приватизацијата на пиварницата се случи во 2001 година, откога компанијата е во мнозинска сопственост на поранешниот директор Хилмо Селимовиќ.
Слични настани се случија и во „Клас“ - целосната реконструкција на мелницата беше завршена во 2002 година. Истата година „Клас“ котира на Сараевската берза. Во 2014 година беше купен од босанската групација „АС груп“ (денес „АС холдинг“), во сопственост на семејството Хрвиќ, а сега е управуван од претседателот на Управниот одбор, Русмир Хрвиќ.
МАКЕДОНИЈА: Неискористени можности
Иако на списокот на стогодишни великани нема многу големи компании од Македонија, новинарката и уредничка на скопската редакција на „Блумберг Адрија“, Александра Томиќ, најде неколку помали стогодишници. Ги има винарската визба „Тиквеш“, „Прилепска пиварница“ и „Пивара Скопје“, фабриката за чоколади, вафли и бонбони „Европа“ и фабриката за цигари „Тутунски комбинат Прилеп“.
„Компаниите кои успеаја да опстанат всушност се тие кои низ сите блокади и ембарга беа фокусирани најмногу на македонскиот пазар“, вели Душан Петрески, поранешен претседател на тогашната Стопанска комора на Македонија. Некои компании добија и пакети помош од фондот на СФРЈ, кои на пример неколкупати ги користеше „Пивара Скопје“. „Иако тогашната заедничка влада велеше дека производството на пиво не е приоритет, сепак успеавме да добиеме помош во неколку транши и да ја спасиме фабриката од пропаст“, додава тој.
„Ние сме функционална држава од 1945 година, пред тоа Македонија беше пасивно подрачје, без перспектива за економски развој. Имавме кожарници, помали мелници, хидроцентрали...“, вели Душан Петрески, поранешен претседател на тогашната Стопанска комора на Македонија.
Фото: Приватна архива
По осамостојувањето во 1991 година, Македонија беше единствената земја на која не влијаеше директно војната за време на распадот на Југославија. Сепак, тие ги почувствуваа последиците од војната што избувна на Косово во 1998 година, кога околу 360.000 Албанци побегнаа во Македонија, а потоа се вратија на Косово. Албанските националисти тогаш имаа свои барања па избувна оружен конфликт кој заврши во 2001 година со Охридскиот рамковен договор. Тешкотии за Македонија предизвика и Грција, пред сѐ поради името и државните симболи. Спорот заврши дури во 2018 година со Договорот од Преспа, кој на Македонија ѝ го донесе новото име Северна Македонија.
Економијата првенствено беше задушена од недостигот од инфраструктура и трговските санкции, кои директно ги погодија и Југославија и Македонија, на пример грчкото ембарго.
Сепак, и во Македонија плодното земјиште успеаја да го искористат за производство на вино - „Тиквеш“ постои од 1885 година, кога во Македонија започнаа организираното производство и продажба на вино. За посебното место на „Тиквеш“ во економската историја на Југославија говори и винскиот архив „Тиквеш“, основан по иницијатива на Јосип Броз-Тито. Тито верувал дека винарницата треба да има просторија во која ќе има примери вина, по примерот на светски познатите производители. Така, денес во винарската визба во Кавадарци можеме да најдеме илјадници шишиња вино од најубавите берби.
Зошто нема повеќе македонски стогодишници? Ние сме функционална држава од 1945 година, пред тоа Македонија беше пасивно подрачје, без перспектива за економски развој. Имавме кожарници, помали мелници, хидроцентрали...“, вели Душан Петрески, кој на нашата новинарка ѝ ја врачи монографијата „Економскиот развој на Република Македонија - перспективи, проблеми, дилеми“, книга за економскиот развој на Македонија објавена во 1998 година. „Јас лично многу емотивно ја читав книгата, која е и потсетник на настаните што ја втурнаа земјата во ослабен економски развој, неискористени можности и недостиг од оптимизам“, вели Томиќ.
„Кога се спроведе национализацијата во 1945 година, Македонија како дел од централниот план доби пакет за примарно производство, односно македонските компании произведуваа примарни производи, кои ги доработуваа компании од другите републики на тогашната заедничка држава. Затоа и пропаднаа многу големи компании“, објаснува Петрески.
Пред 1918 година земјата всушност немала развиена индустрија, пред сѐ затоа што Македонија до 1912 година била дел од османлиската држава, пишува во својот текст во оваа монографија Борислав Благоев, првиот главен секретар на Стопанската комора на Македонија во тоа време. За време на двете светски војни имало само стотина индустриски претпријатија, а поголемиот дел згради и инфраструктурата биле уништени за време на војната.
СЛОВЕНИЈА: Стогодишници со поглед надвор од границите
На списокот стогодишни великани се наоѓаат 12 компании од Словенија што во 2021 година го минале прагот од сто милиони евра приход. Вкупно најдовме повеќе од 20. „Словенечките компании важат за компании што се поотворени за странство“, вели Богомир Ковач, професор на Економскиот факултет во Љубљана. Преживеаја голем број брендови, но не и компании.
Особено се долготрајни металуршката и хемиската дејност. Меѓу стогодишните компании од овие дејности се „Цинкарна Целје“, која во 2023 година слави 150 години, и „Импол“ од Словенска Бистрица, која од висока печка и ковачница од 1825 година стана современа металуршка компанија. Производителот на алуминиум за две години ќе наполни 200 години, иако можеби не сте ни слушнале за името „Импол“. Своите почетоци во 19 век ги забележале и фабриката за бои и лакови „Хелиос“, трговецот на градежен материјал „Меркур“, основан во 1896 година како продавница за алати, и пиварницата „Лашко“, која започнала со производство на пиво во 1825 година. Долга традиција има и фабрика за риби „Рико“ (сло. Ribniška industrija kovinske opreme), која е основана во 1881 година како производител на спортска и медицинска опрема под името ЈОР (по името на основачот Јакоб Оражм), за време на Југославија произведувала земјоделски машини, а од осамостојувањето на Словенија се занимава со инженеринг и модернизација на производствените процеси. Во првите децении на 20 век се појавуваат и други бизниси од тешката индустрија, како „Хела Стаурнус“ од 1921 година и „Униор“ од 1919 година, а во 1900 година се развива и осигурителната дејност на „Заваровалница Триглав“. Во 1905 година е основана „Перутнина Птуј“, во 1921 година цементарницата „Салонит Анхово“, а две години подоцна фабриката за санитарен материјал „Тосама“ во Домжал, која годинава ја слави својата стота годишнина.
Економските тешкотии во поранешната заедничка држава доведоа до најголемиот пресврт во словенечката историја - отцепување од Југославија. Војната во Словенија траеше десет дена. Како и во повеќето преостанати земји, словенечките компании изгубија најголем дел од своите пазари и мораа да бараат нови. Зошто „Импол“ преживеа речиси 200 години? „Постојат повеќе причини. Прва е вистинската индустрија. Алуминиумот е метал што котира на берзата. Иако во економијата постојано има флуктуации, потрошувачката непрекинато расте, што дава позитивни стимулации за бизнисот и добриот развој на компаниите. Исто така, среќа е што претходникот на ’Импол’ преработуваше бакар во првите 130 години и на тој начин собра многу знаење, кое вработените подоцна можеа да го искористат за обработка на алуминиум и брзо да ги усвојат новите постапки. Во ’Импол’ секогаш имаше многу знаење. Сите други југословенски преработувачи на алуминиум учеа од нас, бевме први во Југославија“, напиша металургот Чртомир Задравец во публикацијата на „Импол“.
Во изработката на текстот учествуваа Јан Артичек, Мирела Хаскиќ-Суша, Вања Поповиќ, Миро Солдиќ и Александра Томиќ.
Текстот го преведоа Сузана Митревска и Мирјана Јовеска
.webp){kind=icon}
