.webp){kind=icon}
„Роден сум во некогашна Југославија и емотивно сум врзан за тие краеви и филмови, кои се безвременски“, вели Дејан Турк, генерален директор на „А1 Словенија“ и „А1 Србија“. За да го зачуваат духот од времето, тие веќе пет години работат на проектот „А1 кинотека“, со што во Србија досега се реставрирани 30 стари филмови.
„Нам, кои израснавме во тоа време, филмовите како ‘Маратонците го трчаат почесниот круг’, ‘Лажливо лето ‘68’ и ‘Кој пее таму’, кои ми се многу драги, ни будат многу убави спомени. Притоа, за помладата публика нудат можност да ѕирнат во историјата на нашата култура и да го почувствуваат духот на минатото време“, додава тој, споменувајќи ги и култните словенечки филмови „Не плачи, Петер“ и „Лето во школки“.
„Сите тие работи денес се важни и актуелни“, додава тој.
„Маратонците го трчаат почесниот круг“ е филм од 1982 година, на режисерот Слободан Шијан. Филмот во Србија и во другите држави од некогашна Југославија има култен статус. Приказната се случува во периодот меѓу војните, во семејството Топаловиќ, кое го сочинуваат пет генерации мажи (најмладиот има 25 години, а најстариот 120 години). Меѓу нив доаѓа до голем конфликт, бидејќи најмладиот не сака да се занимава со семејниот погребен бизнис.
Лична архива
Со помош на современата технологија, денес може да го зачуваме филмското културно наследство, кое уште нѐ поврзува.
Кинотеките и филмските архиви низ регионот веќе со години се обидуваат да ги зачуваат филмовите што го обележија минатиот век. Културните установи од некогашната заедничка држава активно соработуваат во процесот на обнова, со заедничка желба за спасување на уметноста од пропаст и заборав, што нуди и можност за новите генерации да го почувствуваат духот на минатото време.
Во Србија со дигитализација на филмовите веќе неколку години се занимава Југословенската кинотека и Радио-телевизија Србија (РТС), а од 2017 година компанијата А1 и Југословенската кинотека во заеднички проект ѝ претставија на јавноста повеќе десетици реставрирани филмови.
Турк вели дека причината за поддршка на таков проект ја нашол во фактот дека недостига светот на класичната кинематографија, филмските негативи се уништуваат, а современите кинематографи немаат опрема за проекција на тие филмски негативи.
Бидејќи тој процес е многу скап, културните институции селективно избираат кои филмови ќе ги реставрираат. Дознавме дека дигитализацијата на стари филмови може да чини и повеќе од 10.000 евра, во зависност од тоа за каков негатив станува збор, потоа во зависност од должината на филмот и од други фактори. Тоа го потврди и директорот на Хрватската кинотека, Динко Мајцен, кој вели дека цената за дигитализација на една минута материјал во просек е околу 40 евра, а минута дигитална реставрација чини околу 200 евра, но цените варираат.
„Земајќи ги предвид количеството буџетски средства, приближно 140.000 евра годишно, бројот на ангажирани надворешни реставратори и цената на услугите на годишно ниво, досега со дигитални постапки беше можно да се реставрираат приближно 530 минути филм“, наведува Мајцен.
Поголемиот дел реставрирани филмови вклучени во проектот на „А1 кинотека“ се наоѓаат на листата 100 филма прогласени за национално културно богатство од големо значење. Дел од нив веќе спомна и самиот Турк, а на листата се уште и „Национална класа“, „Балкански шпион“, „Давител против давител“, „Мајстори, мајстори“, „Посебен третман“ итн.
„За некои филмови со значајно место во нашата популарна култура, за кои се чини дека репликите се цитираат со децении, сега дојде последниот момент да ги спасиме од заборав преку дигиталната обнова“, додава Турк.
Лична архива
„Кој пее, зло не мисли“ е хрватски филм, снимен во 1970 година, во режија и според сценарио на Крешимир Голик. Деветгодишниот Перица пишува дневник, со надеж дека по илјада години ќе го пронајдат научници и дека ќе стане важна историска приказна.
Освен „Кинотека“, во Србија со дигитализација на филмови се занимава и РТС, која има филмски оддел и огромен електронски архив. Архивот на РТС содржи 400.000 кутии филмски материјал, 30.000 видеокасети, 50.000 касети и 25.000 дигитални и аудиовизуелни содржини.
„Цената на негативот беше висока, па поголемиот дел телевизијата го рециклираше, но нашите архивисти и раководители на архивот имаа одговорен однос кон материјалите, така што поголемиот дел од нив е зачуван“, вели Милош Јеж, раководител на Одделот за електронска реставрација и дигитализација во РТС. „Би-би-си (BBC) нѐ моли за некои снимки, бидејќи тие записи постојат само во нашата архива“, додава тој.
Кога филмот го поврзува регионот
Киносалите и архивите низ регионот соработуваат во процесот на дигитализација, разменуваат материјали и информации за филмовите и работат на заеднички проекти.
„Соработуваме одлично со сите некогашни земји-членки на Југославија. Често се посетуваме, имаме и заеднички проекти, а често заедно се пријавуваме и за некои европски проекти“, задоволно говори директорот на Југословенска кинотека, Југослав Пантелиќ.
„Кој пее таму“ е српски филм снимен во 1980 година, во режија на Слободан Шијан. Станува збор за група патници, кои во 1941 година, последните денови од Кралството Југославија, непосредно пред почетокот на Априлската војна, со автобус патуваат за Белград.
Лична архива
Слично велат и во Архивот на Република Словенија, во чии рамки дејствува Словенечката кинотека. Архивот во вкупно 55 години постоење одлично соработувал со националните кинотеки на државите од некогашна Југославија, па оттаму наведуваат пример.
„Во минатото снимавме содржајни филмски материјали, продукциски или филмски поврзани со словенечките простори, па и со други архиви од околината. Така, во Хрватската кинотека учествуваме во дигитализација на хрватскиот филм ‘Црни птици’, бидејќи изворните снимки ги чуваме во нашиот словенечки архив. Југословенската кинотека ни овозможи пристап до изворни филмски негативи од словенечкиот филм ‘Кризен период’, така што можевме да добиеме дигитална копија од филмот што дотогаш го немавме во наномедиум“.
Како што наведува, Југословенската кинотека е лидер на подрачјето на дигитализација и дигитална реставрација во регионот, бидејќи прва ја прифати таквата постапка со сопствена техничка и програмска опрема, а основа и Центар за дигитализација.
Од Хрватската кинотека исто така потврдија дека се позитивни искуствата од регионалната соработка. Во фондот на тој државен филмски архив, кој дејствува во рамките на Хрватскиот државен архив, има 5.200 наслови на играни, анимирани и документарни филмови, во вкупно траење од 105.000 минути.
„Употреба на дигиталната технологија заради заштита, од 2011 година се изведува на филмските дела што бараат заштитни постапки поради техничката состојба на емулзијата на која е направена снимката, така што оттогаш до лани се дигитализирани 120 наслови, а повеќе од 300 наслови беа реставрирани со дигитални постапки, со што трајно се заштитени“, вели директорот на Хрватската кинотека, Мајцен.
„Интересно е дека Кинотеката на Македонија некои филмови ги дигитализира во соработка со Југословенската кинотека, бидејќи дел од негативите бил кај нив, а некои во соработка со Хрватската кинотека, бидејќи режисерите на тие филмови биле Хрвати“, објаснува директорот на Кинотеката на Македонија, Владимир Ангелов. Покрај тоа, секој национален кинематограф повремено ги прикажува филмовите од пријателските кинотеки.
Владимир Ангелов
Лична архива
Иако дигитализацијата на стари филмови е светски тренд, таа кинотека не ги дигитализира југословенските филмови, туку само македонските филмови од домашна продукција.
„Првично секоја кинотека се обидува да ја заштити домашната кинематографија или странските филмови од цивилизациско значење“, објаснува директорот на Кинотеката на Македонија. Според него, на тоа подрачје недостига правна активност, бидејќи не се доволни само сентимент и носталгија.
Ангелов додава дека постоела југословенска кинематографија, која била позната токму како таква - југословенска, но била составена од повеќе национални кинематографии со сосема поинаков сензибилитет.
„Мора да се согласиме дека словенечките и хрватските филмови беа различни од српските или македонските, а како и секогаш, таа разноликост на кинематографијата е интересна и роди поголем број светски познати автори“, вели Ангелов.
„Среќна нова ’49“ е македонски филм од 1986 година. Тоа е приказна за двајца браќа со различни ориентации и судбини. Драмата се одвива во напната атмосфера и страв за време на конфликтот меѓу Комунистичката партија на Југославија и сталинизмот.
Фотографијата е добиена од „Кинотека на Македонија“ со дозвола и од „Вардар филм“
И покрај одредени разлики, кинотеките во регионот делат ист проблем - пари. „Во Босна и Херцеговина има и премалку знаење за техниката за дигитализација, а голем проблем е што некои од филмските негативи се наоѓаат во државите од регионот, па многу е тешко да се добијат“, вели Инес Тановиќ, директорка на Филмскиот центар Сараево.
Давлета Филиповиќ, директорка на Кинотеката на Босна и Херцеговина, вели дека тие најмногу заостануваат во оваа област споредено со другите држави од некогашна Југославија.
Тановиќ рече дека досега дигитализирале 15 филма, меѓу кои „Се сеќаваш ли, Доли Бел“, „Кудуз“, „Партизанска ескадрила“, „Мост“, „Мирисот на дуњите“ и „Капки вода, војници“.
„Моментално се занимаваме со дигитализација и реставрација на филмот ‘Слики од животот на уредникот’. Тоа е филм на Бахрудин Бата Ченгиќ, еден од најпознатите автори во Босна и Херцеговина“, вели Тановиќ, додавајќи дека филмот ќе се прикажува на различни фестивали, меѓу кои и на „Сараевскиот филмски фестивал“, а ќе биде пријавен и „Кан класик“ (Cannes Classic).
Привилегија на новата генерација
Иако тие пречки ги забавуваат или ограничуваат, киносалите полека ја исполнуваат својата мисија. Како што вели директорот на Југословенската кинотека, Југослав Пантелиќ, преку дигитализацијата филмовите добиваат нов живот и можност за прикажување на платно пред домашна и странска публика.
„Станува збор за привилегија на новите генерации што немаа можност да гледаат квалитетни копии од филмовите. Сега првпат се сретнуваат со уметноста на начинот на кој таа заслужува, бидејќи со децении имавме измиени копии што се прикажуваа на телевизија, а беа дотраени, телекинизирани филмови со позитивни ленти“, вели Пантелиќ.
Како што заклучува Дејан Турк, низ процесот на филмска реставрација се здружија историјата и иднината, културното наследство и дигитализацијата на тие големи имиња на седмата уметност добиваат можност да продолжат да живеат на големото платно.
Текстот е напишан во соработка со Јан Артичек, Николина Оршулиќ, Мирјана Јовеска и Нејра Џаферагиќ.
