Битка за податоци – регионот Адрија во потрага по сопствена вештачка интелигенција

Центрите за податоци долго време се сметаа за ’рбет на информациската ера – заднината на дигиталниот свет што јавноста ретко ја забележува директно. Сепак, со доаѓањето на вештачката интелигенција, нивната улога се менува. Вештачката интелигенција не постои само во апстракцијата на алгоритмите – таа живее во челични куќишта, системи за ладење и километри оптички врски. Секој напредок, од напредна дијагностика до генеративни модели, бара физичка основа: центри за податоци способни да обработуваат милијарди операции во реално време. Тие стануваат новата критична инфраструктура на државите – тивка, но клучна оска во борбата за дигитален суверенитет.

Сепак, со поголемата компјутерска моќ доаѓа и поголем глад за енергија. Новите системи за вештачка интелигенција (ВИ) трошат повеќе електрична енергија од цели домаќинства во градови со средна големина, па прашањето кој ја има енергијата станува неразделно поврзано со тоа кој ќе ја има вештачката интелигенција.

Според Меѓународната агенција за енергија (ИEA), глобалната потрошувачка на електрична енергија во центрите за податоци во 2022 година се проценува на околу 460 терават-часа – споредливо со вкупната потрошувачка на Франција. До 2026 година се очекува овој број да надмине петават-часови, првенствено поради проширувањето на капацитетот за генеративна вештачка интелигенција, високоперформансни компјутерски системи и обработка на податоци во реално време. Вкупниот енергетски интензитет на центрите за податоци ќе се зголеми за најмалку 50 проценти во наредните години, а во некои региони би можел да се удвои. На најразвиените пазари – како што се САД, Ирска и Холандија – енергетскиот притисок стана толку голем што локалните енергетски компании веќе наметнуваат ограничувања за поврзување на нови центри со мрежата.

Моделите на вештачка интелигенција како ЧетГПТ, Гемини и Клауд работат на специјализиран енергетски интензивен хардвер. Само обуката на напреден модел како ГПТ-4 може да потроши неколку стотици мегават-часови енергија и да чини милиони долари. Новата генерација на центри за податоци затоа повеќе не е хомогена – се формира класа на таканаречени „гигафабрики со вештачка интелигенција“, со стотици мегавати поврзана енергија и десетици илјади графички процесори. Овие центри се физички големи како индустриските постројки и енергетски интензивни како рафинериите. Според плановите на Европската комисија, најмалку шест вакви центри треба да бидат основани во ЕУ до 2026 година.

Depositphotos

Овие трендови покажуваат дека центрите за податоци повеќе не се само дигитална инфраструктура, туку фундаментална компонента на националните енергетски и индустриски стратегии. Следствено, пристапот на земјите кон нивната локација исто така се менува. Финска и Естонија ги вклучуваат во националните планови за развој, Германија им дава приоритет во енергетската транзиција, додека Ирска веќе ги регулира како енергетски чувствителни објекти преку лиценцирање капацитети.

Ова повеќе не е прашање на технолошки избор, туку предуслов за раст. Денес инфраструктурата за вештачка интелигенција е првенствено инфраструктура за енергија, ладење, редундантност и суверенитет. Центрите за податоци стануваат стратешки објекти – споредливи со фабриките за чипови, рафинериите или автопатските јазли. Нивното присуство одредува кој ќе создава податоци во иднина, кој ќе ги складира – и кој ќе има право да ги обработува. За многу земји ова значи нова реалност: дигиталната автономија нема да зависи само од пристапот до интернет или софтвер туку и од тоа дали имаат физички центри на располагање каде што операциите со вештачка интелигенција можат да се извршуваат локално. Прашањето каде се наоѓаат податоците и кој има контрола врз компјутерската моќ станува централен фактор во дигиталната независност – и клучно стратешко прашање за следната деценија.

Регионот Адрија долго време имаше улога на периферен корисник на информациската моќ, но растот на вештачката интелигенција и придвижувањето кон дигитален суверенитет ја менуваат рамнотежата. Во време кога локацијата на дата-центарот значи и локација на моќ – процесорска, правна и енергетска – секоја држава во регионот се соочува со истото прашање: дали ќе бидеме увозници или носители на инфраструктура за вештачка интелигенција (ВИ)?

Првиот сериозен одговор го даде Србија, која уште во 2020 година го започна Државниот дата-центар (ДДЦ) во Крагуевац – енергетски ефикасен објект со капацитет од 14 мегавати и повеќе од илјада серверски ормани. ДДЦ, исто така, ја вдомува Националната ВИ-платформа со суперкомпјутер базиран на уредите Џи-пи-ју (GPU) на „Енвидија“ (Nvidia), наменет за истражувачката заедница и стартапите. Во текот на 2025 година се планира надградба со системот BullSequana XH3000, кој ќе достигне 25 петафлопси компјутерска моќ и според обемот ќе биде споредлив со помали европски HPC-центри. Сепак, Србија сè уште нема национална стратегија за ВИ-инфраструктура; државните планови засега ставаат акцент на е-влада услуги, додека пософистицираната ВИ-инфраструктура се развива делумно и претежно под покровителство на јавниот сектор.

Хрватска има малку поинаква почетна позиција. Како членка на ЕУ и со подобра интеграција во европската правна рамка, таа привлекува приватни инвестиции. „Дигитал ријалити“ (Digital Realty) го гради својот втор дата-центар (ZAG2) во Загреб, кој ќе биде најголем во земјата. Предноста на Хрватска лежи во комбинацијата од географска позиција и оптички врски со Западна и Југоисточна Европа. Дополнително, вреди да се спомене и улогата на компании како „Кончар“ и „Хрватски телеком“, кои развиваат интерни капацитети и дејствуваат како интегратори. Иако соговорници како Горан Ѓорески од „Дигитал ријалити“ истакнуваат оптимизам, најголем предизвик и понатаму остануваат стабилноста на енергетскиот систем и усогласувањето со процедурите за приклучување.

Словенија, и покрај тоа што е мала, спаѓа меѓу ретките земји во регионот што веќе јасно ја дефинирале енергетската и истражувачката визија поврзана со вештачката интелигенција. Како што изјави Андреј Филипчич од институтот „Јожеф Штефан“ за „Блумберг Адрија“, Словенија планира нов ВИ дата-центар со почетна потрошувачка од околу шест мегавати, што веќе претставува четвртина од производството на една хидроцентрала. Идните европски ВИ-центри треба да достигнат повеќе од 200 мегавати по локација – што е речиси една третина од капацитетот на нуклеарната централа Кршко. „ВИ во Словенија во наредните пет години ќе ја зголеми потрошувачката на електрична енергија десет пати“, предупреди Филипчич.

Босна и Херцеговина се потпира на инфраструктурната поддршка од странски ИТ-провајдери. Според зборовите на Александар Мастиловиќ и Сеад Делалиќ, моменталните дата-центри не се способни да поддржат поголеми ВИ-операции, поради што претпријатијата се потпираат на изнајмување капацитети во странство. Сепак, постојат реални можности – пред сè поради релативно евтината електрична енергија и добрата база на ИТ-кадри. Клучна пречка остануваат отсуството на стратешко водство и недостигот од поврзаност меѓу академската заедница, државата и приватниот сектор.

Македонија се обидува да одигра стратешка игра. Според претставници од Министерството за дигитална трансформација и инфраструктура, земјата има потенцијал да стане регионален центар за доверливи дигитални услуги – пред сè благодарение на вишоците на електрична енергија од обновливи извори, особено соларни. Меѓутоа, како што предупредува Владислав Бидиков од ФИНКИ, предизвиците во усогласувањето меѓу државата и индустријата, како и високите трошоци за инвестиции, сè уште се големи. Моменталниот фокус е на воспоставување помали центри, кои би можеле да послужат како основа за идно поврзување со поголеми регионални или европски јазли.

На сите земји во регионот им е заедничка една работа: потребата од локална компјутерска моќ во наредните пет години ќе расте многу побрзо од капацитетот на постојната инфраструктура. Според предвидувањата на „Мекинси“ (McKinsey), глобалните инвестиции во дата-центри до 2030 година ќе ја надминат бројката од еден билион долари. Доколку регионот Адрија сака да го искористи тој бран, нема да биде доволен само еден проект или енергетска предност – потребен е усогласен напор на државата, операторите и истражувачката заедница.

Србија - меѓу пионерите на хартија, но без јасна инфраструктура за вештачка интелигенција

Во Србија моментално не постои специјализиран дата-центар за вештачка интелигенција во потесна смисла, но постојат инфраструктурни елементи што би можеле да послужат како почетна точка за таков развој, проценува Милан Шолаја, извршен директор на ИКТ-кластерот од Војводина. „Најважен е Државниот дата-центар (ДДЦ) во Крагуевац, современ објект со висока енергетска ефикасност, сертификати и повисока безбедносна класификација.“.

Дејан Ристановиќ, основач на „Пи-си прес“ (PC Press) и главен уредник на нивното ИТ-списание, истакнува дека ДДЦ во Крагуевац бил отворен во 2020 година, со инсталирана моќност од 14 мегавати и капацитет од 1.080 серверски ормани. Покрај тоа, постои и централен државен центар во Белград, наменет за поддршка на јавните институции.

Меѓу комерцијалните дата-центри во Србија доминираат оние што ги основале телекомуникациските компании како „Телеком Србија“, СББ, „Орион телеком“, „Јетел“ и „Цетин“.

Суперкомпјутер како дел од ДДЦ

Посебноста на крагуевачкиот центар е Националната платформа за вештачка интелигенција – суперкомпјутер претставен на крајот од 2021 година, изграден врз основа на компоненти од „Енвидија“. Системот можат бесплатно да го користат факултети, истражувачки институти и домашни стартапи во научно-технолошките паркови.

„Суперкомпјутерот се состои од четири сервери DGX-A100 на „Енвидија“, со вкупно 32 A100 графички процесори, 128 процесорски јадра AMD EPYC и еден терабајт работна меморија. Системот овозможува до пет петафлопси компјутерска моќ, што е доволно за обработка на големи податоци, тренирање на машински модели и научни симулации“, објаснува Ристановиќ.

За годинава се планирани две надградби на системот. Првата веќе е реализирана – вклучува седум пати помоќни графички процесори и дополнителен простор за складирање. За таа цел е потпишан договор вреден пет милиони евра, соопшти Михаило Јовановиќ, директор на Канцеларијата за ИТ и е-Управа.

Во април Владата на Србија потпиша десет пати поголем договор со француската компанија „Бул САС“ (Bull SAS) за втората фаза од надградбата. Новиот систем BullSequana XH3000 треба до крајот на 2025 година да обезбеди 25 петафлопси компјутерска моќ, 300 GPU единици и 2,5 петабајти простор за складирање податоци.

Depositphotos

Клучни актери и (не)одговорност на државата

До затворањето на текстот, Министерството за наука, технолошки развој и иновации, како и Канцеларијата за ИТ и е-Управа, не одговорија на прашањата на „Блумберг Адрија“.

Од академските институции се издвојуваат Институтот за физика во Белград, Рачунарскиот центар на Универзитетот во Белград и мрежата научно-технолошки паркови во Белград, Нови Сад, Ниш и Чачак. Тие даваат поддршка за развој на стартапи, но сè уште немаат сопствена инфраструктура за сложени ВИ-операции.

На пазарот дејствуваат и приватни провајдери на услуги во облак и интегратори како „Комтрејд“, „Мејнстрим“, „Телегруп“ и „Орион“, но нивните центри се наменети за класични апликации, а не за тренирање на модели на вештачка интелигенција.

Визии без конкретна рамка

Според зборовите на Шолаја, Србија сè уште нема јасно дефинирана национална стратегија за изградба на специјализирани дата-центри за вештачка интелигенција. „Стратегијата за развој на вештачка интелигенција од 2019 година е фокусирана на примена на ВИ, развој на кадар и етички стандарди, но не и на инфраструктурните потреби“. Слично важи и за новата стратегија од почетокот на 2024 година, која само ги продолжува претходните насоки.

Ристановиќ додава дека државата ја препознава важноста на ИТ-секторот, но моментално е преоптоварена со други предизвици, па инфраструктурата за ВИ не е меѓу приоритетите. Сепак, тој останува оптимист и смета дека оваа област ќе се развива, првенствено преку дигитални услуги како е-Управа.

Шолаја гледа три потенцијални групи инвеститори за ВИ-центри: големи глобални „хиперскејлери“ (на пр. „Гугл“, „Амазон веб сервисис“ (AWS), „Мајкрософт“), регионални телекомуникациски групации (на пр. A1, „Јунајтед груп“), и комбинации на јавно-приватни партнерства со поддршка од ЕУ-фондови преку дигиталната агенда за Западен Балкан.

На прашањето дали условите за изградба на ВИ дата-центри во Србија се поволни, Шолаја одговара: „Делумно“. Електричната енергија е релативно евтина, но расте несигурноста во однос на стабилноста на снабдувањето. „Обновливите извори како сонце и ветер сè уште не се на ниво погодно за големи ВИ-системи“.

Ристановиќ дополнува дека снабдувањето со енергија е стабилно, но се потпира претежно на јаглен и хидроенергија, со минимално учество на обновливи извори. Нуклеарната енергија засега останува неискористена можност.

Географски гледано, Србија има одредени предности – постојат постудени региони, близина до водни ресурси и достапна земја. Сепак, бирократијата и долгите постапки за добивање дозволи претставуваат реална пречка.

И покрај предизвиците, Шолаја смета дека Србија има вистински потенцијал да стане регионален центар за вештачка интелигенција. Потребна е јасна стратегија, соработка помеѓу академскиот сектор и индустријата, привлекување меѓународни ВИ-оптоварувања, како и инвестиции во одржливи извори на енергија.

„Ако тие компоненти се поврзат, можеме да зборуваме за нови работни места, раст на БДП, развој на стартап екосистемот и создавање регионален синџир на ВИ-иновации“, заклучува тој.

Хрватска – умерен оптимизам и амбиција за регионален центар

Развојот на вештачката интелигенција отвора нови можности во различни сектори, а дата-центрите се наоѓаат во самото срце на таа револуција – токму тие ги движат ВИ-системите, платформите во облак и другите технологии базирани на обработка на големи количества податоци. Клучното прашање за Хрватска е дали таа го следи темпото на глобалниот и европскиот развој.

Според мислењата на соговорниците, ситуацијата не е лоша – пазарот е релативно активен, постојат инфраструктурни основи, а се забележува и благ напредок во разбирањето на улогата на дата-центрите како дел од националната стратешка инфраструктура.

Стипе Сучиќ, директор на компанијата „Кончар – Дигитал“, за „Блумберг Адрија“ проценува дека Хрватска, доколку исполни одредени услови, може да стане регионален центар во оваа специфична област:

„Имајќи предвид дека Хрватска има само околу 3,8 милиони жители, вклучувањето во новата дигитална индустрија е единствениот логичен развоен пат“.

Слично размислува и Горан Ѓорески, директор на компанијата „Дигитал ријалити“ за Хрватска, кој истакнува дека речиси секој современ дата-центар – барем во рамките на своите капацитети – може да служи за ВИ-апликации. Сепак, бидејќи ВИ бара огромна компјутерска моќ и мрежна пропустливост, постарите и помалите центри брзо ќе станат преполни.

Горан Ѓорески, директор на компанијата „Дигитал ријалити“/ Фото: Томиќ продакшн

 

„Затоа гледаме раст на побарувачката“, вели Ѓорески.

Предности и слабости на хрватскиот пазар

Една од клучните предности на Хрватска е нејзината геостратешка положба. Како што нагласува Сучиќ, земјата има потенцијал да стане јазол со ниска латенција помеѓу Западна и Југоисточна Европа, па дури и Блискиот Исток. Хрватска исто така има услови за развој на т.н. еџ (edge) дата-центри, кои би можеле да служат како поддршка на поголемите европски центри.

Од друга страна, регулаторните постапки и инфраструктурата се поефикасни отколку во некои западноевропски земји.

„На некои пазари едноставно не е можно да се изградат дата-центри доволно брзо. Хрватска засега не спаѓа во тие примери, што ѝ дава конкурентска предност“, објаснува Ѓорески.

Земјата е членка на Европската Унија, што дополнително го олеснува работењето на компании од европскиот економски простор – тие, поради усогласеност со правилата на ЕУ, имаат помалку административни пречки при користење услуги од Хрватска отколку, на пример, од Србија или Босна и Херцеговина.

Инфраструктура – постојни и идни објекти

Поголемиот дел од активните дата-центри во Хрватска се наоѓа во Загреб. „Дигитал ријалити“ таму управува со центарот ЗАГ 1 (ZAG1), кој овозможува поврзување со повеќе од 50 телекомуникациски оператори. Годинава е планирано проширување на центарот за дополнителни 1.500 квадратни метри технички простор.

Во изградба е и новиот центар ЗАГ 2 (ZAG2) во Јанкомир, кој, според сегашните планови, треба да стане најголемиот дата-центар во земјата. Паралелно со тоа, „Кончар“ ја зајакнува сопствената инфраструктура преку помали интерни центри, вклучувајќи и развој на комплетни решенија за дата-центри.

Засега државата не покажува посебен интерес за директни инвестиции во оваа област. Ѓорески објаснува дека изградбата и управувањето со дата-центар е сложен процес, кој бара многу финансии и високоспецијализирани знаења.

„Најдобри резултати постигнуваат компаниите што професионално се занимаваат со тоа“, вели тој.

Енергијата – најголем предизвик

Најголемиот предизвик за развојот на ВИ дата-центри и понатаму е енергијата. Притисокот врз електроенергетските мрежи е огромен – како пример Сучиќ ја наведува Ирска, каде што дата-центрите трошат повеќе од 20 отсто од вкупната електрична енергија во земјата. За посериозно проширување се потребни достапна електрична енергија и добро развиена оптичка мрежа.

„Потребни се и промени во регулативата – од забрзани постапки за издавање дозволи до можни даночни олеснувања“, истакнува Сучиќ. Тој ја нагласува и важноста на обновливите извори на енергија и на ефикасните системи за ладење како клучни елементи на идната енергетска одржливост.

Стипе Сучиќ, директор на компанијата „Кончар – Дигитал“/ фото: Пиксел

 

Веќе постојат придобивки, но прозорецот се затвора

Инвестициите во дата-центри веќе носат директни придобивки за локалната економија.

„Операторите на центрите соработуваат со локални доставувачи, инвестираат во кадар и придонесуваат кон развојот на ИТ-компетенции“, додава Ѓорески.

Достапноста на квалитетни центри, според него, може да им овозможи на локалните компании побрз развој на услуги, подобра конкурентност и полесен премин кон економија заснована на вештачка интелигенција.

„Хрватска има реална шанса да го искористи тоа – но временскиот прозорец за дејствување не е бесконечен“, предупредува тој.

Словенија гради ВИ-јазол со Вега 2 – почеток на дигиталната трансформација

Словенија, една од помалите членки на Европската Унија, забрзано вложува во инфраструктура за вештачка интелигенција. Клучна пресвртница на тој пат е проектот Вега 2 (Vega 2), кој претставува надградба на постојниот суперкомпјутер Вега и премин на државата во нова фаза на дигитален суверенитет. Целта е да стане водечки снабдувач со ВИ-капацитети во регионот Адрија  – не само во академски туку и во комерцијален контекст.

Системот Вега беше пуштен во употреба во 2021 година како прв словенечки јазол од европската иницијатива EuroHPC. Сместен е во Марибор, при институцијата ИЗУМ (IZUM), и во тој момент беше најмоќниот суперкомпјутер во Југоисточна Европа, првенствено наменет за научноистражувачки проекти. Но, само неколку години подоцна, потребата од поголеми капацитети стана очигледна.

„Ако претходно имавме добар брз спортски автомобил, сега добиваме болид од Формула 1“, изјави Драги Коцев од институтот „Јожеф Штефан“, сликовито опишувајќи ја големината на напредокот што го носи следната фаза.

Драги Коцев од институтот „Јожеф Штефан“/ Фото: Нејц Пернек

 

Во март 2025 година, EuroHPC JU ѝ додели на Словенија еден од шесте нови ВИ-јазли во рамките на проектот „ВИ фабрики“ (AI Factories). Така ќе се изгради новиот систем Вега 2, заедно со поврзаниот дата-центар на АРНЕС (ARNES), сместен во непосредна близина на хидроцентралата Мариборски остров. Локацијата е стратешки важна – овозможува пристап до обновлива електрична енергија, пасивно ладење и силна поврзаност преку европската академска мрежа GÉANT.

Вега 2 ќе има капацитет до 10 ексафлопси за ВИ и повеќе од 100 петафлопси за класични HPC (високоперформансни компјутерски) оптоварувања. Проектот ќе се надградува постепено со дополнителни графички единици, што ќе ѝ овозможи на Словенија развој на инфраструктура споредлива со најголемите европски центри како финскиот ЛУМИ (LUMI) и италијанскиот „Леонадро“ (Leonardo).

Широка поддршка и вмрежување

Развојот на проектот го води конзорциумот СЛАИФ (SLAIF – Slovenian Artificial Intelligence Factory). Меѓу клучните партнери се: институтот „Јожеф Штефан“, Универзитетот во Љубљана, Универзитетот во Марибор, АРНЕС, ИЗУМ, Стопанската комора на Словенија и Технолошкиот парк Љубљана. Структурата на проектот е замислена така што ги надминува традиционалните истражувачки рамки – вклучува поддршка и за стартапите, малите и средните претпријатија, индустријата и јавната администрација.

Планирани се и механизми за примена на големи јазични модели, генеративни ВИ-платформи, техничка обука и специјализирани „сендбокс“ (sandbox) системи за тестирање.

На настанот „Фјучр фјужн самит“ (Future Fusion Summit), директорот на ИЗУМ, Алеш Бошњак, го истакна системското значење на новата инфраструктура:

„Компјутерската моќ ќе се зголеми до незамисливи размери“. Тој предупреди и на логистичките предизвици – особено на проблемите со испорака на високоспецијализирани компоненти, на кои се чека со месеци, па дури и со години. Бошњак ја нагласи и важноста од соработка меѓу истражувачите, индустријата и државата.

„Повеќе не сме во фаза на концепт. Ова е оперативен проект“.

Алеш Бошњак, директор на ИЗУМ / Фото: Нејц Пренек

Енергија и одржливост – основа на системот

Енергетската рамка на проектот е еден од клучните фактори. Андреј Филипчич од институтот „Јожеф Штефан“ појасни во интервју дека Вега 2 ќе бара најмалку десет пати повеќе енергија од постојната инфраструктура. Основната конфигурација ќе троши околу шест мегавати – што веќе претставува четвртина од производството на една помала хидроцентрала – а крајниот систем може да достигне неколку стотици мегавати. Најголемите европски системи веќе надминуваат 100 мегавати.

Филипчич предупредува: „Тоа значи речиси една третина од капацитетот на нуклеарната централа Кршко“.

Одржливоста затоа е вградена во проектот од самиот почеток. Дата-центарот на АРНЕС ќе го користи вишокот топлина за локално затоплување, а ќе ја искористи и блискоста со хидрцентралата за стабилно снабдување со енергија. Со тоа, Словенија станува една од првите земји во регионот што ја планираат ВИ-инфраструктурата и од еколошки и од енергетски аспект.

Нов кадар и меѓународна експертиза

Според зборовите на Бошњак, само во првите три години од проектот ќе бидат вклучени околу 145 нови соработници, главно од областа на компјутерството, одржување системи и наука за податоци. Се очекува и пораст на бројот на истражувачи и експерти од странство, кои ќе работат во рамки на конзорциумот СЛАИФ.

Вега 2 како темел на комерцијалниот екосистем за вештачка интелигенција

„Имплементацијата на вештачката интелигенција ја поставивме на три столба“, изјави словенечката министерка за дигитална трансформација Ксенија Клампфер на конференцијата на „Блумберг Адрија“, „Фјучр фјужн самит“. Тоа се: безбедна инфраструктура, воспоставување стратешки документи и пилот-проекти. Ако Вега 2 е инфраструктурен симбол на новата доба, нејзината вистинска вредност лежи во тоа што овозможува – пред сè во развојот на домашната вештачка интелигенција надвор од академските рамки. Според соговорниците од бизнис-секторот и истражувачките кругови, новата платформа ќе биде клучна за создавање услови во кои ќе може да се развиваат, тестираат и интегрираат напредни ВИ-модели во рамките на словенечкиот и поширокиот регионален пазар.

Една од позначајните иницијативи во таа насока е проектот GaMS, преку кој конзорциумот СЛАИФ планира да развие сопствени големи јазични модели приспособени на словенечкиот јазик и законска рамка. Овие модели ќе бидат основа за решенија во областа на правната информатика, јавната администрација, здравството и медиумите, а компаниите ќе можат да им пристапат преку безбедна околина во дата-центарот на АРНЕС. „Важно е ВИ да не остане во доменот на академски симулации“, дополнително истакна Алеш Бошњак. „Целта е развој на применливи решенија што можат да им помогнат на државата и на компаниите во решавањето реални предизвици“.

Во рамките на Вега 2 ќе биде достапна таканаречена „сендбокс“ околина, во која малите и средните претпријатија ќе можат да ги тестираат своите решенија на безбедна и моќна инфраструктура – без големи почетни трошоци. Технолошкиот парк Љубљана и Стопанската комора на Словенија веќе подготвуваат модели за соработка со стопанството, вклучувајќи обуки и субвенциониран пристап до ресурсите.

На стратешко ниво, проектот ги поддржува и националните дигитални цели. Според експертите, Вега 2 е директен одговор на европскиот повик за дигитален суверенитет: Словенија првпат гради ВИ-инфраструктура што не е само истражувачка туку и економска. Тоа значи дека компаниите ќе имаат пристап до исти алатки како во Франкфурт или во Париз – но побрзо и поевтино.

Клучна улога во сето ова има и АРНЕС, кој ќе управува со дата-центарот и ќе се грижи за доверливоста, безбедноста и поврзаноста. Соработката со европската мрежа GÉANT осигурува дека Вега 2 може да служи и како транзитен јазол за прекугранични истражувачки иницијативи – вклучувајќи заеднички проекти со Австрија, Унгарија и Италија.

На ниво на човечки ресурси, Вега 2 носи нова динамика. Во првите три години во проектот ќе бидат вклучени над 145 стручњаци, не само од областа на HPC (high-performance computing) и ИТ-инфраструктурата туку и од примена на ВИ, етика на вештачката интелигенција и комуникација меѓу науката и индустријата. Покрај домашните истражувачи, во проектот ќе се вклучат и меѓународни партнери, бидејќи Вега 2 станува референтен пример за средно големи држави што сакаат да воспостават сопствен ВИ-суверенитет.

СЛАИФ не застанува со Вега 2. Во план се и дополнителни надградби, вклучувајќи т.н. HPC Booster Nodes, кои ќе бидат поврзани со специјализирани области (на пример, за биоинформатика или мобилност). Така, инфраструктурата ќе може да поддржи широк спектар на примени – од симулации во метеорологијата и здравството до тренирање генеративни модели за природен јазик и визуелна аналитика.

На енергетско ниво, проектот се потпира на долгорочна одржливост. Освен користењето хидроенергија, новите модули ќе користат и напредни системи за пасивно ладење, рекуперација на топлина и локална енергетска самодоволност. И тоа е една од причините зошто дата-центарот на АРНЕС нема да биде само технолошки туку и еколошки пилот-проект.

Во соработка со образовни партнери се подготвува и развој на наставни програми за користење генеративна вештачка интелигенција, безбедно работење со модели, како и разбирање на етичките и правните импликации. Така, Словенија не гради само физичка инфраструктура туку и интелектуална и општествена платформа што треба да овозможи долгорочен развој и самостојност во областа на вештачката интелигенција.

Босна и Херцеговина – регионални амбиции ограничени од инфраструктурата

Во Босна и Херцеговина моментално не постојат специјализирани дата-центри за вештачка интелигенција (ВИ), но во земјата има одредени иницијативи и објекти што во иднина би можеле да го поддржат развојот на таква инфраструктура. Според мислењето на експертите, земјата има голем геостратешки потенцијал, но засега ограничени капацитети.

Александар Мастиловиќ, експерт за паметни технологии, во разговор за „Блумберг Адрија“ објаснува дека Босна и Херцеговина генерално не ја препознала важноста од градењето сопствена инфраструктура во областа на ИКТ (информациско-комуникациски технологии), при што ниту дата-центрите не се исклучок.

„Постојат некои почетни чекори за развој на помали дата-центри со ограничена процесорска моќ во рамките на телекомуникациски компании, кои засега добро ги задоволуваат потребите за таканаречени услуги во облак. Сепак, за поамбициозни проекти, како што се тренирање и одржување ВИ-решенија во продукциска средина, не сме подготвени“, заклучува Мастиловиќ.

Според него, ова прашање во иднина ќе стане прашање не само на достапност туку и на неопходност, поради што мора да се започне дискусија уште сега, бидејќи изградбата на такви капацитети е долгорочен процес. Како добар пример на стратешки пристап ја наведува Србија, која во фазата на изградба на државниот дата-центар во Крагуевац склучи стратешко партнерство со „Амазон“ – што привлече и други глобални играчи, кои почнаа да градат нови центри или да ги префрлаат постојните. По пандемијата во 2022 година, голем број руски и кинески компании решија да инвестираат во големи „бетонски хали полни со кабли и вентилатори“, главно поради ниската цена на трудот и евтина електрична енергија со сигурна испорака.

„Поголемиот дел од тие центри се мали или средни по големина и претежно се концентрирани околу Нови Сад и Крагуевац, каде што инфраструктурата веќе е релативно воспоставена – и во поглед на енергија и телекомуникациска поврзаност. Се разбира, дата-центри од ЕУ нема да се преселат надвор од Унијата поради заштита на приватноста и општата регулатива за заштита на податоци, но другите инвеститори ќе бараат можности“, додава Мастиловиќ.

Според неговото мислење, БиХ има слични услови за привлекување такви инвестиции, кои, според процените на „Мекинси“ (McKinsey), до 2030 година ќе надминат илјада милијарди американски долари. Таа сума ги вклучува инвестициите во оптичка инфраструктура, резервно напојување, како и производство на енергија од обновливи извори – бидејќи дата-центрите стануваат големи потрошувачи. Меѓу водечките актери во оваа област се „Амазон веб сервисис“, „Мета“, „Мајкрософт“ и „Гугл“, но и инвестициски фондови како „Блекстоун“, „Брукфилд“ и ККР – последниот познат и како инвеститор во „Јунајтед груп“ во регионот. Најголем дел инвестиции се очекуваат во САД (особено Аризона, Тексас и Невада) и во Европа, каде што предничат Ирска и Данска поради пристапот до зелена енергија и стабилна енергетска инфраструктура.

„Ако ги прашате ИТ-заедницата и академските кругови, сигурно ќе ви одговорат потврдно – вакви капацитети се неопходни за да се одржи чекор со развиените земји и технолошките трендови. Но ние немаме стратешки пристап, ниту е јасно кој би требало да го води или координира тој процес. Комерцијален интерес постои и тој ќе продолжи да расте со дигитализацијата на јавниот сектор и економијата, кога ќе биде потребно да се обработуваат сè поголеми количества на податоци со помош на ВИ-алатки за да се донесуваат подобри одлуки. Голем дел од тие податоци не треба да ја напушти БиХ. Дали сме подготвени? Можеби не сме. Но ќе мора да бидеме. Прашањето е – колку брзо“, вели Мастиловиќ.

Тој предупредува дека дигиталната писменост и подготвеност денес значат конкурентна предност во глобалната економија. „Словенија е очигледно пред другите земји од поранешна Југославија. Тоа е резултат на децениски стратешки пристап што не останал само на хартија. БиХ заостанува – не сме членка на ЕУ и не е јасно кога би можеле да станеме, поради што немаме ниту пристап до заедничкиот дигитален пазар“.

Според него, во БиХ треба јасно да се нагласи дека само со силни инвестиции во инфраструктура и нови дигитални алатки може да се привлечат не само инвеститори и компании туку и таленти – на пример, дигитални номади, а тоа е можно само со соодветна инфраструктура, политичка стабилност и квалитетна животна средина. Како примери за добра практика ги наведува Словенија и Србија и предлага од нивните модели да се учи што е можно повеќе.

Сеад Делалиќ, доктор на компјутерски науки и советник за вештачка интелигенција со долгогодишно искуство, додава дека постојните дата-центри во БиХ немаат капацитет за изведување напредни ВИ-операции. Сепак, одреден потенцијал постои. „Имаме релативно евтина енергија и добра база на ИТ-експерти. Но без јасна државна стратегија, стабилна регулаторна средина и стимулативна даночна политика, не можеме да очекуваме големите инвеститори да нè стават пред другите земји во регионот“.

Тој објаснува дека локален ВИ дата-центар би значел можност за локално тренирање на модели, пониски трошоци, подобра заштита на податоците и пристап до ресурси за стартапи и истражувачи, кои моментално често немаат пристап ни до основни капацитети – освен ако самите не ги финансираат. „Домашни компании би можеле да развиваат ВИ-решенија без зависност од странски провајдери, а јавниот сектор би можел да користи ВИ без извоз на чувствителни податоци. Тоа е основен предуслов за одговорна дигитална трансформација“.

Тој додава дека БиХ има многу талентирани ИТ-кадри и силни технички факултети. Некои ВИ-алатки што се развиваат во БиХ веќе се користат на светскиот пазар. Но за изградба на таква инфраструктура не се доволни само софтверски инженери – потребни се дата-инженери, MLOps експерти, експерти за безбедност и други профили.

„На пример, на Природно-математичкиот факултет во Сараево веќе се реализира проектот ’Сараевски јонски акцелератор‘, што покажува дека, и покрај предизвиците, може да се воспостават сериозни технички капацитети. Словенија е добар пример – знаеше да ги искористи европските фондови, да ги поврзе клучните чинители и да изгради суперкомпјутерски центар што им служи и на вештачката интелигенција и на науката“.

Делалиќ истакнува дека нивниот модел – комбинација од ЕУ-фондови, институционална поддршка и конкретни проекти – може да биде добар пат и за БиХ. „Кај нас често недостига поврзаност помеѓу академската заедница и индустријата, како и основно разбирање зошто се важни истражувањата во претприемачки контекст. Ако го надминеме тоа, имаме реални шанси да тргнеме по сличен пат“, заклучува тој.

Македонија може да стане регионален хаб

Македонија активно работи на создавање поволна бизнис-клима за привлекување иновативни инвестиции во дата-центри и дигитална инфраструктура. Во изјава за „Блумберг Адрија“ од Министерството за дигитална трансформација велат дека во изминатите неколку месеци веќе имало и почетни разговори со неколку светски компании што изразиле интерес за вакви проекти. Овие евентуални инвеститори не бараат директна финансиска поддршка од државата, туку само поволна клима за водење бизнис.

„Македонија има реални шанси да биде конкурентна во регионот, особено ако се земат предвид нејзината геостратешка положба и стабилната политичка ситуација, како и проактивниот пристап кон странските инвеститори и дигитализацијата“, велат од Министерството.

Предност за земјава во „ловењето“ на инвеститорите е тоа што тука се создава одличен ИТ-кадар, добра е енергетската поврзаност со регионот, а има и добри поволности за почнување бизнис, особено во индустриските и економските зони.

„Оттука, државата може да се позиционира како регионален хаб за доверливи дигитални услуги. Важно е да се инвестира во инфраструктурата, но и да се обезбедат правни можности за безбедност и услови за операторите“, велат во Министерството за дигитална трансформација.

Магистер Владислав Бидиков, одговорен за инфраструктура (дата-центар и мрежа) на Факултетот за информатички науки и компјутерско инженерство (во понатамошниот текст ФИНКИ) се согласува дека земјава има потенцијал да стане регионален хаб во овој контекст и можеби во иднина ќе има центар сличен на тие што се градат во Словенија, Грција, Италија. Македонија својата шанса може да ја гледа и во релативно добро развиената дигитална инфраструктура, вели Бидиков во разговор за „Блумберг Адрија“, затоа што на овој план има база за развивање сервиси и за дигитализација.

„Овој процес сериозно забрза за време на пандемијата и сè уште е во позитивен циклус на развој. Достапноста на интернет-сервиси со големи брзини овозможува развој на уште подобра дигитална инфраструктура“, вели тој.

Градењето вакви центри е скапа инвестиција

Според него, за почеток фокусот треба да биде во насока на изградба на дигиталната инфраструктура на начин што во Македонија би се користел ваков центар (или центри) за развој, но во помал размер, а потоа преку систем на регионална и глобална соработка, да дојде до вклучување во ваквите големи регионални центри како партнери.

„ФИНКИ веќе активно работи и учествува токму во оваа насока со цел државата да има пристап до вакви ресурси, а притоа да го има предвид фактот на економска исплатливост и обемот на овие инвестиции. Градењето вакви центри бара многу време и големи финансиски и логистички инвестиции, па токму затоа и на ниво на цела Европа гледаме активности во насока на градење и заедничко користење на вакви големи центри со цел подобра употребливост на инвестицијата (во опрема, експерти, знаење, енергија, достапност и поврзаност)“, објаснува Бидиков.

Според него, дата-центрите за вештачка интелигенција не се многу различни од класичните дата-центри.

„Всушност, станува збор за можност за користење дата-центар за инсталација на хардверска опрема што ќе се користи за развој на вештачката интелигенција. Причината зошто сѐ повеќе слушаме за нив е поради фактот што оваа инфраструктура бара поголеми ресурси за напојување на опремата и за нејзино ладење, што за дел од класичните дата-центри е веќе ограничувачки фактор“, вели Бидиков.

Зошто се сега толку актуелни? Причината за ова лежи во фактот што тие ќе бидат проектирани да држат чекор со зголемената побарувачка на овие ресурси.

„Некои од класичните дата-центри ќе се модернизираат и ќе станат дата-центри за вештачка интелигенција, но секако ќе видиме и голем број нови комплекси т.е градби што ќе бидат проектирани првично да бидат дом на опремата за развој на вештачката интелигенција. Секако, некои од овие нови дата-центри и понатаму ќе се користат и за класични инфраструктурни потреби (сервери и мрежна опрема) бидејќи истите тие се потребни за крајните корисници да може да пристапат до оваа инфраструктура за вештачка интелигенција“, вели тој.

Стефан Андоновски, министер за дигитална трансформација/Блумберг Адрија

Имаме вишок струја од обновливи извори

Од Министерството за дигитална трансформација велат дека изградбата на дата-центрите е во срцето на стратегијата за зелена дигитализација.

„Владата создава можности потенцијалните дата-центри да се напојуваат преку обновливи извори на енергија (ОИЕ), со што ќе се придонесе и кон балансирање на потрошувачката“, велат оттаму.

Напливот на обновливи извори на енергија, особено соларните електроцентрали придонесе, на пример, минатата година производството на струја од сонце да се зголеми за 186 отсто споредено со 2023 година. Ова количество струја веќе создава проблеми во електроенергетскиот систем во периодите на пониска потрошувачка. На средината на мај половина држава остана без струја откако се случил дефект и краткотраен испад на 110-киловолтната преносна мрежа.

Претходно, Министерството за енергетика им даде насоки на Регулаторната комисија за енергетика и на државната компанија за пренос МЕПСО за активирање посебни мерки што предвидуваат дека ако се појави потреба, некои од фотоволтаичните централи ќе бидат исклучувани во периодот од мај до октомври.

Пречка може да биде државата – таа не може да држи чекор со приватниот сектор

Како единствен проблем за реализација на вакви проекти може да се покаже тоа што државата и приватниот сектор не се синхронизирани.

„Лично сметам дека имаме добра основа, но имаме сериозна разлика во нивото на развој и дигитализација во индустријата и во државните институции. Иако ја имаме основата како дигитална инфраструктура и законски основи, овој процес сè уште оди бавно и не е доволно синхронизиран за да можеме целосно да ги видиме предностите на дигитализацијата“, вели Бидиков.

Дека државата доцни и не го следи трендот на дигитализација што одамна го наметнува приватниот сектор потврдува и министерот за дигитална трансформација Стефан Андоновски.

„Македонија долго има свесност за дигитализацијата, со први е-комерц платформи уште од 2010 година, кога регионот не ни помислуваше за тоа. За жал, државата престана да го следи трендот што го наметнуваше приватниот сектор, иако некои од компаниите уште наметнуваат стандарди“, рече тој во рамките на своето излагање на конференцијата на „Блумберг Адрија“ што се одржа во Скопје на почетокот на јуни.

При пишувањето на текстот помогнаа Ива Лачан, Ана Ристовиќ, Наташа Хаџиспиркоска Стефанова, Нејра Џаферагиќ и Марта Премужак.

Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...

Остави коментар