Анализираме како инфлацијата го зголеми јазот меѓу сиромашните и богатите

Од октомври, кога го достигна врвот, до април инфлацијата се намалува. Од тогашните 19,8, минатиот месец се сведе на 13 отсто. Според процените на власта, трендот ќе продолжи и во наредниот период. Министерот за економија Бектеши очекува дека веќе во јуни инфлацијата ќе биде едноцифрена.

И платите растат, но не со толку брзо темпо како и инфлацијата. Во март, кога индексот на трошоците на живот изнесуваше 14,7 отсто, просечната плата забележа раст од 12,4 отсто. Растот е номинален, реално, просечната плата е пониска за два отсто.

Во октомври, кога инфлацијата ги достигна највисоките 19,8 отсто, растот на платата изнесуваше 13,6 отсто. Тогаш реалниот пад на платата поради високите цени надмина пет отсто на годишно ниво.

Во вакви услови на висока инфлација и пад на реалната плата, расте јазот меѓу сиромашните и богатите. Извештај на Светската банка покажува дека најсиромашните почувствувале за два процентни поена посилна инфлација од тие што имаат поголем доход. Оваа разлика е помала во побогатите земји. Таму најранливите за 1,6 отсто посилно ја почувствувале инфлацијата. Во регионот на Западен Балкан, процентите се значително поголеми. За 6,6 процентни поени инфлацијата удрила посилно врз сиромашните во споредба со богатите или за 3,6 процентни поени повеќе од европскиот просек.

Владините мерки требаше да бидат повеќе насочени кон најранливите

Во услови кога не само македонската туку сите влади излегуваат со пакети помош што требаше да ја ублажат инфлацијата за најсиромашните, анализираме зошто јазот меѓу нив и богатите дополнително се зголеми.

Несоодветните мерки се само дел од проблемот, велат експертите. Примерот со струјата е најдобар за илустрација. Повластена даночна стапка плаќаа сите, а не само најсиромашните, чија куповна моќ беше многу попогодена отколку на другите. 

„Инфлацијата на сиромашните е повисока од инфлацијата на богатите. Сиромашните трошат повеќе од својот буџет на храна и енергија отколку богатите, а тие две компоненти најмногу поскапеа во изминатата година. Потоа, приходите на сиромашните помалку пораснаа од приходите на богатите. Приходите на сиромашните се состојат од социјална помош, плати и пензии, а сите тие пораснаа помалку отколку што изнесуваше инфлацијата. Од друга страна, приходите на богатите доаѓаат првенствено од капитал – дивиденди и профити на фирми, а тие пораснаа повеќе отколку што порасна инфлацијата“, вели во изјава за „Блумберг Адрија“ Бранимир Јовановиќ од Виенскиот институт за меѓународни економски студии.  

Статистиката покажува дека цените на храната во април годинава биле за 16,7 проценти повисоки од истиот месец лани. Најголем раст бележат цената на лебот и месото, од 25 и 26 отсто соодветно на годишно ниво. Сметките за домување за една година се зголемиле за над 15 отсто, а транспортот за над пет отсто.

Токму овие ставки најмногу ги исцрпуваат и така тенките буџети на сиромашните семејства, се согласува и Благица Петрески од Институтот за економски истражувања и политики „Фајнанс тинк“.

„Пред сè, да немаме илузија дека некој искористил од инфлацијата, таа е погубна за сите, односно го намалува реалниот доход за сите домаќинства, без оглед дали се сиромашни или богати. Но ефектот кај посиромашните домаќинства е посилен, бидејќи тие трошат поголем дел од својата потрошувачка кошничка за храна, а инфлацијата на цените на храната беше голема, кај одредени производствени групи во 2022 надмина и 30 отсто. Според тоа, посиромашните домаќинства губеа повеќе од својот реален доход, но да забележиме дека разликите во однос на уделот на храна и енергија помеѓу пониските и повисоките децили од доходната дистрибуција не се големи. Сепак, ова беше основа да се аргументира дека мерките на Владата требаше и сè уште треба да бидат насочени кон сегментите од популацијата што тој товар го чувствуваат за потежок“, вели Петрески.

Јазот и натаму ќе се зголемува

Ударот на инфлацијата лани беше најголем кај храната и енергијата, но годинава се проширува врз услугите односно врз пошироката потрошувачка кошничка. Тоа, според Петрески, значи дека „разликата во силината на ударот помеѓу пониските и повисоките (во поглед на доход) домаќинства годинава ќе биде помала“.

„И лани и годинава имаме номинален пораст на доходот. Да, тој пораст не беше доволен за да го компензира растот на трошоците на животот, а конкретно просечната плата сè уште расте пониско од растот на трошоците на животот, но очекувам дека оваа и следната година ќе имаме ребалансирање, односно платата ќе се приспособи за да ја компензира таа загуба, особено што инфлацијата сега е во надолна линија. Трето, и најважно, е што растот на доходите е застапен и во пониските сегменти, на пример се приспособи минималната плата, се приспособија пензиите, социјалните надоместоци, а најважно е и што имаме пазарен притисок врз платите воден од состојбата на пазарот на трудот во која има хроничен недостиг од квалификувана работна сила. Значи, кога ќе се земат предвид сите овие фактори, тогаш очекувам дека инфлацијата и годинава неповолно ќе влијае врз сите нас, но немаме основа да тврдиме дека јазот помеѓу сиромашните и богатите понатамошно и драматично би се продлабочувал“, вели таа.

Без соодветни мерки, јазот меѓу сиромашните и богатите и натаму ќе се зголемува, вели и Јовановиќ, затоа што приказната со високата инфлација сè уште не е завршена.

Бранимир Јовановиќ

„Тоа ќе зависи од мерките што ќе бидат преземени од страна на владите, но судејќи според она што го видовме досега и она што се најавува, нема причина да се очекува нешто да се промени во однос на изминатата година. Инфлацијата сѐ уште е движена од храната и енергијата, што значи дека трошоците на посиромашните повторно ќе растат повеќе од трошоците на побогатите. Платите сѐ уште растат побавно од инфлацијата, а профитите на фирмите побрзо, што значи дека повторно може да се очекува примањата на побогатите да пораснат повеќе од примањата на сиромашните“, објаснува тој.

Како да се ублажат последиците при идни ценовни шокови?

Според Јовановиќ, најсиромашните граѓани можат да бидат позаштитени од идни ценови шокови ако владите спроведат три групи на мерки. Првата и најважна е контрола на инфлацијата.

„Ова може да се постигне преку ценовни контроли од типот на ’замрзнувањата’ што ги видовме во неколку балкански земји, но исто така и преку зголемување на понудата на производите чии цени најмногу растат, преку поттикнување на домашното производство на храна и енергија. Второ, владите треба да ги зголемат примањата на посиромашните слоеви за повеќе отколку што изнесува инфлацијата, односно да ги зголемат социјалната помош, пензиите, минималната плата и платите во јавниот сектор. Трето, владите треба да воведат данок на екстра-добивка, со што би ги оданочиле оние фирми што ги зголемија своите профити во оваа криза, при што тие пари потоа би ги пренасочиле кон посиромашните“, вели тој.

Мерките што од почетокот на кризата ги презеде македонската влада, како што се политиките за контрола на цените и за поддршка на доходот, според истражувањето на „Фајнанс тинк“  и УНИЦЕФ, го заштитија животниот стандард на населението во обем од околу 60 отсто, односно за толкав интензитет кризата ќе беше подлабока ако не постоеја тие мерки.

„Клучното прашање е дали мерките можеше и требаше да се подобро дизајнирани, а секако одговорот е „да“, главно во сегментот на нивната насоченост. На пример, струјата сè уште се продава по повластена даночна стапка од 10 отсто, но од тоа корист имаат не само сиромашните домаќинства туку и оние што може  да го носат тој товар, па дури и оние што одлучиле да не штедат на струја. Значи, таа т.н. линеарна компонента кај владините мерки треба фазно, но во релативно краток период да се напушти, и добро е што конкретно за струјата имаме најави за враќање на ДДВ на стандардната стапка“, вели Петрески.

Благица Петрески

„Исклучок од овој став се секако мерките што се линеарни, но кои треба да коригираат некоја друга пазарна аномалија“, вели таа, а пред сè мисли на мерките за замрзнување на цените и маржите, кои имаа цел да му се спротивстават на картелското однесување на производителите и трговците кај одредени производствени групи, на пример лебот, млекото, зеленчуците.

„Мислам дека таа состојба пополека се смирува и дека ќе спласне и потребата од тие мерки. Генерално, ќе остане потребата од целосно и стриктно насочени мерки кон најсиромашните сегменти од популацијата, а не е далеку моментот кога ќе треба и таква помош да биде условена од нивната активација на пазарот на трудот, или доколку работат во сиви зони, наоѓање механизми за формализација на нивната работа и доход“, вели Петрески.

Во 2020 година, во согласност со последните расположливи податоци објавени од Државниот завод за статистика, се забележува зголемување на стапката на сиромашни како процент од населението за 0,2 процентни поени, односно од 21,6 на 21,8 отсто (Лаекенски индикатори). Тоа е резултат од пандемијата, кога забележуваме раст на оваа стапка по неколку години опаѓање. Според последниот податок на домашната статистика за сиромаштијата во земјава, за 2020 година, сиромашни се 21,8 отсто од населението. Процентот е повисок во однос на 2019-та поради пандемијата, но и доста понизок споредено со пред десетина години.

Земјава во овој поглед не отстапува од просекот на Европската Унија. Медијата таму изнесува 21,7 отсто, со тоа што процентот во Романија е дури 34, а во Чешка 10 отсто.