Моторот на македонската економија оставен на немилост

Македонскиот пазар е црно-бел. Компаниите или се глобално конкурентни или воопшто не се. Македонија има компании што на странските пазари држат чекор со најголемите. Извезуваат дури 90 отсто од тоа што го произведуваат, но, од друга страна, има и фирми на кои им треба сериозна поддршка за да пуштат чекор напред.

Според познавачите, токму сега е моментот да се разговара за конкурентноста на домашната економија, затоа што за пет години ќе биде премногу доцна за да се стори нешто.

Во согласност со Светскиот економски форум, на листата на конкурентност земјава во 2021 година се наоѓаше на 59-то место од вкупно 130 рангирани земји. Оваа позиција е за четири места влошена во однос на 2015 година, кога биле опфатени 141 земја.

Во рангирањето на Светскиот економски форум се бодуваат повеќе фактори, а клучни се институциите, инфраструктурата, макроекономската стабилност, здравството, образованието...

Компаниите немаат суштинска институционална поддршка

Во публикацијата „Конкурентноста на македонските компании на внатрешниот пазар на ЕУ“, издадена минатиот месец од страна на „Центарот за управување со промени“, се наведува дека поддршката во вид на субвенции кон приватниот сектор се намалува, а расте кон јавните претпријатија и во 2021 година стигнала до 1,6 милијарда денари. Сумата не може да се споредува со таа во приватниот сектор, што не оди во прилог на раст на конкурентноста. 

Домашните менаџери велат дека компаниите од земјава кога излегуваат на странскиот пазар имаат понеповолна почетна позиција и заднина во однос на тие од другите земји. Клучниот проблем, според Љупчо Велески, директор за извоз во „Витаминка“, е тоа што институционалната поддршка во земјава за извозно ориентираните компании е повеќе формална отколку суштинска.  

„Отсуствува паметна и делотворна институционална поддршка во сите сфери и фази на работењето. Странските компании од западните земји, па и од регионот (на пр. Турција), имаат подобар пристап до финансиски капитал, подобра вкупна инфраструктура, предмет се на извозни субвенционирања, подобар пристап и административна поддршка за имплементирање нови технологии, поефикасен државен апарат, поддршка за промотивни активности во странство и слично. Ние сето тоа го гледаме во секојдневното работење, бидејќи токму со тие компании си конкурираме на пазарот“, набројува Велески.  

Љупчо Велески, Витаминка

„Сега сме во процес на менување на Законот за работни односи. Вака како што е замислен, тој дополнително негативно ќе влијае на конкурентноста, затоа власта кога носи закони треба да го слуша гласот на компаниите што создаваат вредност, а не да крои популистички закони што ќе бидат по мера на работниците во јавниот сектор. Друг проблем се парафискалните давачки, кои мора да се намалат. Институциите ги наплатуваат, а тие немаат сериозно влијание на нивните буџети, но затоа, пак, и тоа како имаат негативен импакт на приватните компании. Времето за чекање административни дозволи е долго. Бавни се процедурите за носење генерални урбанистички планови, издавање одобренија за градба, што ја задушува иницијативата на компаниите за инвестиции“, објаснува Јакимовска.  

Потребата од поголема поддршка од државата особено се виде во изминатите години на тешки кризи, прво здравствена, а потоа и енергетска.

Енергетската криза удри посилно на конкурентноста од ковид-кризата

„Мислам дека двете кризи нè научија дека флексибилноста, брзината на реакција и диверзификацијата се клучни карактеристики за опстанок на секоја компанија, особено во кризни времиња. Во такви околности, секоја институционална поддршка е добредојдена. Мислам дека оваа втора криза, воената, веројатно од економски аспект е потешка и со поголеми последици, бидејќи иницира многу поразорни глобални негативни економски процеси, како: недостиг и поскапување на енергентите, глобални инфлаторни движења, поскапување на финансиите, пад на куповната моќ, општа неизвесност, редефинирање на глобалните економски стратегии и слично. Сето ова има силен негативен импакт врз секојдневниот живот и работењето. Во таа смисла, помошта кон стопанството во оваа криза треба да се профилира во согласност со тежината и локацијата на импликациите, кои се поинакви отколку во ковид-кризата“, вели Велески.

Јакимовска ова го илустрира со сметките за струја во нејзината компанија. „Комфи Ангел“ се снабдува на слободниот пазар и лани плаќаше високи сметки.

„Сметките за струја лани однесоа 800.000 евра од заработувачката на компанијата. Тоа се четири нови машини што ќе ја подобреа продуктивноста, а со тоа и конкурентноста. Државата требаше да води сметка за индустриите, како што се трудоинтензивните, и да помогне“.

Според неа, основен услов за раст на конкурентноста е раст на продуктивноста. За таа да се зголеми, треба работниците да се едуцираат за корпоративната култура и да научат дека мотивацијата не е само од финансиска природа.

Ирена Јакимовска, „Комфи Ангел“

„Чекор треба да направат работодавците. Мора да се фокусираат на најголемиот капитал што го имаат, а тоа е човечкиот капитал. Џабе роботите стануваат сè поактуелни. Работниците се клучниот капитал и газдите мора да го одврзат ќесето и да платат, затоа што тие пари не се нивни лични, туку на компанијата, која ја создаваат заедно со работниците“, вели Јакимовска.

Ќе следува рекомпонирање на домашниот пазар – потребна е суштинска државна стратегија

„Витаминка“, како што вели Велески, упорно работи на подигање на ефикасноста и продуктивноста и во работењето и на своите техничко-технолошки перформанси за да може да им парира на глобалните предизвици. Затоа што, според него, ниту една конкурентска предност не е вечна. Најдобар е примерот со предноста што ја имаше земјава до скоро - евтината работна сила. „Видовме колку брзо се стопи оваа конкурентска предност“, вели Велески.

„Не секоја индустриска гранка во Македонија и не секоја компанија имаат толку лоши конкурентски перформанси. Напротив, некои од нив многу добро котираат на меѓународните пазари. Погледнете ја, на пример, винската индустрија или индустријата за преработка на овошје, кои над 90 отсто од своите производи ги извезуваат низ целиот свет. Или компании од прехранбената индустрија, вклучувајќи ја и ’Витаминка’, кои имаат соработка со некои од најголемите малопродажни трговци во светот: ’Лидл’, ’Волмарт’, ’Алди’ и слично. Тоа, ако зборувате со јазикот на ИТ-индустријата, е исто како да соработувате со ’Епл’ и ’Мајкрософт’ или со ’Мерцедес’ и ’Тесла’ во автомобилскиот сектор“, вели тој.

Ваквите компании имаат корпоративен имунитет и подобро можат да се справуваат со следни кризи. Но и без кризи, трендовите на домашниот пазар не се поволни и ќе следува рекомпонирање, кое за некои може да заврши лошо.

„Токму од тие причини сметам дека државата треба да излезе со суштинска, а не само со формална стратегија за поддршка на конкурентските перформанси и процесите на интернационализација пред сè на малите и средните македонски компании, за на некој начин да ја постави македонската економија на нови, поперспективни патеки, како што во минатото направија Словенија и Естонија“, заклучува Велески.