Курс за шпионажа и изложба на МИ5: Ѕирнете во тајниот свет на агентите

Сите ние имаме вродена потреба да се чувствуваме безбедно, но понекогаш посакуваме и авантура, возбуда, нешто што ќе нè одвлече од рутината на секојдневниот живот. Затоа не изненадува што приказните, сериите и филмовите за тајни агенти и шпионски интриги повторно стануваат сè попопуларни. Се чини дека ескапизмот во таквиот свет го задоволува нашиот глад за интриги, бидејќи дава чувство на разврска, особено кога светот околу нас е нејасен и двосмислен.

Ова објаснува зошто пазарот на шпионски трилери пораснал дури за 45 проценти во 2024 година, достигнувајќи 9,7 милиони фунти, според податоците на „Нилсен букдата“ (Nielsen BookData). Исто така, првата сезона (навистина одлична!) на серијата „Ноќниот агент“ (The Night Agent), која има поврзаност и со Балканот, беше седма најгледана серија на Нетфликс во историјата, со 98,2 милиони прегледи!

Најзначајни шпиони од минатиот век и еден (не)обичен лимон

Популарноста на жанрот го објаснува и фактот што изложбата на агенцијата МИ5 (MI5) во Националниот архив во Лондон стана најпосетена во историјата на оваа институција. Тоа беше можност по првпат во 115-годишната историја на МИ5 јавноста да нурне во светот на шпионажата и безбедносните закани преку оригинални досиеја на случаи, фотографии и автентична опрема што ја користеле шпионите и тие што ги следеле, од отворањето на агенцијата до денес.

Првата камера на МИ5, „енсигнет“, џебна камера што била направена од компанијата „Хјутон“ во 1910 година Фото: Nataša Kočiš 

На изложбата беа достапни декласифицирани записи и досиеја чувани од Националниот архив и предмети позајмени од тајниот музеј во Темза хаус, седиштето на МИ5 во Лондон. Таму беше изложена и првата камера на МИ5, „енсигнет“ (Ensignette), џебна камера што била направена од компанијата „Хјутон“ (Houghton Ltd) во 1910 година, како и фотографии на осомничени шпиони, вклучувајќи го и Душко Попов, кои беа дел од специјалната секција на изложбата: „МИ5: Официјални тајни“.

Таму беше изложен и смрзнат лимон стар 110 години, пронајден во 1915 година во фиока во куќата на Карл Милер, бродски агент и наводен руски бегалец, за кого агенцијата се сомневала дека е германски шпион.

Лимонот на Карл Милер Фото: Nataša Kočiš 

 

Милер инсистирал дека лимонот го користел за чистење на забите; всушност, го користел неговиот сок како невидливо мастило, што било откриено кога агентот поминал со топла пегла преку наизглед обично писмо адресирано за Ротердам, откривајќи тајна порака со детали за движењето на трупите.

Изложените артефакти дополнително овозможија за момент да се влезе во светот на контрашпионажата и храбрите двојни агенти за време на светските војни, неверојатни приказни од времето на Студената војна и антитероризмот на современото време.

Како започнало сè

Агенцијата МИ5 повеќе од сто години функционирала речиси во целосна тајност, оставајќи простор за писатели на фикција да го задоволат нашиот интерес за светот на шпионите, како што направи Мик Херон, автор на серијата „Бавни коњи“ (Slow Horses), базирана на серијата книги „Слау хаус“ (Slough House), која следи дисфункционална екипа на британски шпионски агенти.

Денес МИ5 (The Security Service) е фокусирана на заштита на Велика Британија од закани како што се тероризмот и шпионажата во рамките на границите на земјата, додека МИ6 (The Secret Intelligence Service) е служба одговорна за собирање разузнавачки информации во странство за поддршка на владата во надворешната политика, одбраната и економските стратегии. Depositphotos

 

Историјата на МИ5 не може да се одвои од МИ6, бидејќи двете агенции првично започнале како една организација наречена Биро за тајни служби (Тhe Secret Service Bureau), каде што на почетокот работеле само двајца офицери: педесетгодишниот командант на Кралската морнарица, командирот Менсфилд Каминг, и четиринаесет години помладиот капетан на армијата, генерал-мајор сер Вернон Кел.

 

Прирачник за шпиони Фото: Nataša Kočiš 

Куриозитет е тоа што обележјето на сите шефови на МИ6 потекнува од иницијалите на Каминг – Mr C. Тоа и денес се користи како официјален потпис на шефовите на МИ6, и тоа секогаш со зелено мастило.

Тоа било и главната инспирација за Ијан Флеминг кога ги пишувал книгите за Џејмс Бонд, каде што шефот на МИ6 и надреден на Бонд беше познат како „М“. Инаку, самиот Флеминг бил шпион што работел во Одделот за поморска разузнавачка служба на Кралската морнарица за време на Втората светска војна, каде што бил вклучен во осмислување и водење тајни операции, а неговите воени искуства имале големо влијание врз романите за Бонд што подоцна ги напишал.

 

Сите филмски верзии на Џејмс Бонд во музејот на восочни фигури „Мадам Тисо“ во Лондон Depositphotos

Српскиот Џејмс Бонд

Кога сме веќе кај Бонд, невозможно е да се прескокне приказната за Душко Попов, српскиот шпион, односно југословенски троен агент што работел за Британската тајна служба за време на Втората светска војна и за кого се тврди дека всушност бил главната инспирација за ликот на Бонд, но не само за него туку и за многу други писатели.

Роден е во 1912 година во богато семејство во Тител. Семејното богатство потекнува од неговиот дедо по таткова линија, Омер, богат банкар и индустријалец што основал низа фабрики, рудници и малопродажни претпријатија. Тие потекнувале од селото Карлово (денес Ново Милошево).

Записите од 1773 година го опишуваат како најимотно семејство во овој крај. Таткото на Попов ја проширил семејната деловна активност и на недвижности. Кога Попов бил бебе, семејството го напуштило Тител и се преселило во својата резиденција во Дубровник, која, заедно со Белград, била нивен дом во поголем дел од годината.

Попов се школувал во Дубровник, Англија и Франција. Завршил правни науки во Белград, а потоа започнал постдипломски студии во Фрајбург. Благодарение на тоа, многу рано научил француски, германски и англиски јазик, што било од голема корист за неговата кариера.

Класичните „униформи“ на тајните агенти имаат посебно место на изложбата Фото: Nataša Kočiš 

На почетокот на Втората светска војна тој започнал да работи за Абвер, германската воена разузнавачка служба, која била одговорна за шпионажа и контрашпионажа за Рајхсвер и Вермахт, на чие чело бил адмиралот Вилхелм Канарис. Попов бил регрутиран од неговиот германски пријател Јохан Јебсен, а неговата прва задача била да оди во Франција и да известува за политички лидери што можеле да бидат од корист за нацистите.

Иако во почетокот ги испраќал потребните информации до Абвер, со текот на времето Попов бил длабоко  вознемирен од начинот на кој Адолф Хитлер ја прекројувал Европа, како и од начинот на кој се справувал со раздорот внатре во Германија. Донесувајќи одлука што ќе го промени остатокот од неговиот живот, Попов решил да им понуди свои услуги на Британците и да стане двоен агент, ако го прифатат.

 

Изложбите се продолжени до крајот на ноември поради големиот интерес и листата на чекање Фото: Nataša Kočiš 

Специјален опус за Трицикл

По деталната средба со МИ5, утврдено е дека Попов навистина бил тоа што се претставувал дека е, па британската тајна служба брзо го испланирала неговиот прием. Попов тогаш го добил првото кодно име Скут (Scoot), но подоцна тоа било променето во Трицикл (Tricycle), по што ќе остане запаметен, а така и беше претставен на актуелната изложба на МИ5.

Постојат различни интерпретации за тоа зошто е избрано токму ова име – од тоа што бил лидер на тричлен шпионски тим, каде што тој бил „големото тркало“, а двајцата други агенти (маж и жена) биле „мали тркалца“, до тврдењето дека често имал сексуални односи со две жени истовремено. Без разлика на тоа, Попов оставил незаборавен траен печат и поради своите заслуги, вклучувајќи ја неговата клучна улога во измамувањето на Германците да веруваат дека сојузничката инвазија ќе се насочи кон Кале (Calais) наместо кон Нормандија. Бил одликуван со Орденот на Британската Империја (OBE).

 

Декласифицирано: Досиеја на тајни агенти Фото: Nataša Kočiš 

Токму во едно телевизиско интервју Попов изјавил дека на ФБИ (FBI) им ја дал информацијата за претстојниот напад на Перл Харбор на 12 август 1941 година. Или директорот на ФБИ, Џ. Едгар Хувер, не им ја пренел оваа информација на своите надредени или тие, поради свои причини, не презеле никакви мерки.

Се тврди дека Хувер не му верувал на Попов, бидејќи бил двоен агент, иако МИ6 ја известил ФБИ во Њујорк дека Попов ќе пристигне. Самиот Попов изјавил дека Хувер бил многу сомничав и недоверлив кон него, дури му се заканувал со апсење ако веднаш не ја напушти Америка.

Попов кон крајот на 1942 година позајмил тогашни 10.000 фунти од својата љубовница, француската филмска актерка Симоне Симон, непосредно пред да ја напушти земјата и да замине во Португалија, каде што се среќава со Флеминг.

По завршувањето на Втората светска војна, Попов престанал активно да се занимава со разузнавачка работа и дури во 1974 година, со објавувањето на своите мемоари „Шифра Трицикл“ (оригинално „Spy/Counterspy“), ги открил деталите од својот возбудлив живот. Познат по својот начин на живот како плејбој, годините на интензивно консумирање цигари и алкохол оставиле последици на неговото здравје. Тој починал во Опио, на југоистокот од Франција, во 1981 година, на 69 години.

Зградата на МИ5 во Лондон Depositphotos

Првиот шпионски курс со балкански потпис

А кога сме веќе кај оваа тема, сакам да се осврнам и на современикот на Попов, Стеван Дедиер, кој не е дел од изложбата, но на кого наидов при посета на градот Лунд, универзитетски град во Шведска. Пријателка на Душко Радасављевиќ, која исто така се занимаваше со истражување на неговото дело, ми укажа на врската на Дедиер со овој град и неверојатната животна приказна, која е релевантна за овој контекст.

Дедиер е основач на концептот на деловно разузнавање (business intelligence). Роден е во Сараево во 1911 година. За време на својата кариера станал член на Шведската академија на науките, откако на Универзитетот во Лунд го основал Институтот за истражувачка политика, како и првиот „шпионски курс“.

Неговиот брат, Владимир Дедиер, бил личен биограф на Тито.

Тој е образован во истакнати меѓународни школи во Рим и Америка, а дипломирал теориска физика на Универзитетот „Принстон“. За време на Втората светска војна, како доброволец во американската војска – падобранец во 101. воздушно-десантна дивизија, учествувал во битките во Холандија и Белгија.

 

Братот на Стеван Дедиер, Владимир, бил личен биограф на Тито. На сликата: статуа на Јосип Броз-Тито во Мексико Сити Depositphotos

По Втората светска војна, тој се вратил во Југославија, каде што се занимавал со новинарство, преведувачки и разузнавачки работи, а потоа бил ангажиран како физичар во институтот за нуклеарни науки „Винча“, на обидот на југословенската власт да ја совлада технологијата за производство на нуклеарна бомба.

Од 1961 година живеел во Шведска, каде што работел како професор на Универзитетот во Лунд, консултант на шведската и други влади и предавач на повеќе универзитети. Се занимавал со разузнавачки истражувања за потребите на развојот на науката и технологијата. Тој бил првата личност во Европа што предавала деловно разузнавање на универзитет, а исто така бил и коосновач на шведската разузнавачка мрежа БИСНЕС / BISNES (Business Intelligence & Strategy Network Scandinavia), што се само некои од причините зошто неговиот долгогодишен пријател Вилијам Колби, поранешен директор на ЦИА, го нарекол „дедо на бизнис-разузнавањето“.

 

Дел од изложбата е посветен и на шпионите вклучени во проекти за развој на нуклеарно оружје Фото: Nataša Kočiš 

 

Радасављевиќ ми укажа дека Дедиеровиот тематски фокус на „приватноста“ или „тајноста“ е особено интересен, бидејќи во него се крие клучот на неговата работа и размислување за разузнавачките служби на 20 век.

Неговата апсолутна верба во отвореноста и целосната транспарентност била радикална идеја во времето на тајните разузнавачки мисии, што сега, две децении по неговата смрт, претставува златен стандард во повеќето аспекти на глобалната истражувачка политика. Дедиер починал во 2004 година во својата куќа во Дубровник.

Повеќе детали можете да најдете во неговата автобиографија „Шпионот што го сакавме: Автобиографија“.