.webp){kind=icon}
Земјите денес се во полоша финансиска состојба отколку пред должничката криза. Може ли да се повтори сценариото од 2011 година, кога некои беа дури и пред банкрот и кога се зборуваше за колапс на еврото?
Иако на некои места инфлацијата се намалува, централните банки продолжуваат да ги зголемуваат клучните каматни стапки. На пример Европската централна банка (ЕЦБ), по пет последователни зголемувања, ја одреди основната каматна стапка на 2,5 отсто, а пазарот во моментов очекува циклусот на затегнување да заврши на 3,25 отсто во текот на летото, додека агенцијата за кредитен рејтинг Фич предвидува четири проценти. Со зголемување на трошоците за задолжување, централните банки директно и индиректно влијаат на побарувачката за кредити, што би требало да ја ублажи инфлацијата, но брзиот пораст на каматните стапки и намалувањето на ликвидноста може да имаат многу подалекосежни последици.
Како се „крчка“ должничка криза?
Последното монетарно затегнување на ременот во 2011 година, кога каматната стапка беше зголемена во два чекора од еден на 1,5 отсто, во суштина не ја започна европската должничка криза, но имајќи предвид дека таа почна да се вжештува порано, донекаде ја влоши. Тогаш беше клучно пред сѐ да се скријат податоците за должниците, високата задолженост на државите, последиците од светската финансиска криза што избувна во 2008 година, како и локалните банкарски кризи во одредени земји. Тоа доведе до извонредно зголемување на недовербата во можноста за отплата на долгот, особено во земјите од Јужна Европа. Најпогодени беа Грција, Ирска, Португалија, Кипар, Шпанија и Италија, а под сериозен притисок беше и Словенија. Кризата во Европа делумно се прошири и во другите земји од регионот Адрија, но не ги загрози банкарските системи, како што беше случајот во споменатите земји, или барем не на тој начин што државата треба систематски да ги санира банките.
Да потсетиме: дефицитот или дополнителното задолжување на Ирска во 2010 година изнесуваше 32 отсто од бруто-домашниот производ (БДП), а според податоците на ММФ, во случајот со Словенија тој процент изнесуваше 14,6 отсто. Земјите од Западен Балкан ги решија негативните ефекти од рецесијата или анемичната економска активност што ја следеше светската, а потоа и евродолжничката криза, со зголемување на потрошувачката, поради што учеството на долгот во БДП, на пример во Хрватска и Србија, беше повеќе од двојно зголемен. Така, задолженоста на тие две земји се искачи од многу ниски нивоа на 83 односно 75 отсто од БДП. Иако тие нивоа не беа занемарливи, тие беа блиску до просекот на ЕУ во тоа време, но сепак значително пониски отколку во Италија. Треба да се напомене дека ниту Хрватска ниту Србија, а уште помалку другите земји од регионот, никогаш не уживале привилегии за пристап до должничкиот пазар како што се земјите што го воведоа еврото како т.н. тврда валута, т.е. евтините пари не беа еднакво достапни за споменатите земји.
Должничката криза на еврото отиде дотаму што веќе во 2011 година ЕЦБ почна да ги намалува каматните стапки на нула, а во 2012 година почна да откупува државни обврзници и да воведува други мерки. Последица од различните програми создадени како резултат на кризата е тоа што ЕЦБ моментално има обврзници во вредност од околу 5.100 милијарди евра во своето портфолио, од кои две третини имаат намалена изложеност како резултат на тековната политика на затегнување на ременот. Имено, во декември минатата година ЕЦБ објави дека почнувајќи од март постепено ќе го намалува процесот на реинвестирање средства што централната банка ги добива кога должниците ги намируваат своите обврски. Со тоа од пазарот постепено ќе се повлекува „инвеститорот“ што во програмата за купување обврзници што истекува (англ. asset purchase programme - APP) држи повеќе од една петтина од долгот на земјите од еврозоната.
Земјите сѐ уште се целосно неподготвени
„Монетарната политика направи сѐ што е во нејзина моќ, сега на ред се самите држави“, предупредуваше поранешниот гувернер на ЕЦБ, Марио Драги, во секоја пригода за време на европската должничка криза и потоа. Во изминатите години државите требаше да спроведат структурни реформи во насока на штедење, проширување на даночната основа и побрз економски раст, но претходните чекори одеа во спротивна насока. Покрај тоа, со кризата со ковид-19 и војната во Украина, најпроблематичните земји беа уште помалку подготвени за зголемување на каматните стапки.
Од податоците на Меѓународниот монетарен фонд (ММФ) може да се види дека учеството на долгот во БДП на повеќето од најпроблематичните земји е зголемено во последните десет години. Иако периодот на „дебелите крави“ до крајот на 2019 година имаше поволно влијание врз нивото на задолженост во некои случаи, состојбата во државите повторно се влоши во 2020 година поради падот на бруто-домашниот производ. Од податоците на ММФ е видливо и дека до 2015 година Грците речиси ги поништија ефектите од контролираниот банкрот и отписот на долгови, а должничката криза не беше лекција ниту за Италија и Шпанија, кои се на второто и четвртото место на должници во Европа. Иако последните две години по пандемијата придонесоа за брзо закрепнување на БДП, а со тоа и за подобрување на показателите, задолженоста на повеќето земји не се приближи до позицијата од 2010 година, додека номиналниот долг дури и се зголеми.
Долгорочната политика на ниски каматни стапки не ги поттикна земјите да го променат своето однесување. Иако задолженоста е зголемена, дури и во најзадолжените земји цената на каматите на долгот е намалена во однос на БДП. Намалувањето на каматните стапки, а пред сѐ откупот на државниот долг од страна на централните банки, доведе до намалување на очекуваните приноси. Сепак, не добија поволни услови само земјите од еврозоната туку и регионот Адрија тргна во лов на приноси. Земјите не најдоа купувачи само кај домашните инвеститори, туку, особено Србија и Северна Македонија, почнаа да бараат поволни каматни стапки на меѓународниот пазар, во обврзници издадени во евра и долари. Така, активноста на централните банки и трендовите на пазарите на обврзници повеќе беа поттик за задолжување отколку за раздолжување. Овој пат на фестивалот на евтино задолжување многу повеќе учествуваа другите земји од регионот Адрија, а не само Хрватска, која го воведе еврото во почетокот на 2023 година, со што обезбеди уште полесен пристап до европските должнички пазари.
Зголемени трошоци за долгот
Промената на политиката на централните банки го промени трендот на бараните приноси, а со тоа се појави и ризикот од зголемување на трошоците за задолжување. Затоа, повисоки каматни стапки најбрзо ќе почувствуваат земјите што треба да рефинансираат поголем дел од долгот во наредните години, бидејќи каматните стапки се променливи и зависат од референтната каматна стапка. Од споменатите земји, во најлоша позиција се Италија и Шпанија, кои до крајот на 2027 година треба да отплатат повеќе од две петтини од долгот, а по нив е Грција, која има најмногу проблеми поради долгот со променлива каматна стапка. Словенија во последните години релативно добро се грижи за иднината, бидејќи до 2027 година достасува за наплата само четвртина од долгот издаден на меѓународниот пазар.
За да одговориме на прашањето колку ќе пораснат трошоците за долгот, треба да знаеме со која каматна стапка ќе се задолжува владата во иднина. Тоа зависи од рочноста на долгот и пазарните каматни стапки. Доколку од почетокот на оваа година споменатите земји треба да се задолжуваат со каматна стапка за еден процентен поен повисока од потребниот принос на 10-годишните обврзници (можно е дополнително влијание на зголемувањето на каматната стапка на ЕЦБ оваа година), износите за камати на почетокот на следната деценија би можеле да бидат два- три пати поголеми отколку што сме навикнати во последните години.
Оваа процена на порастот е само на сметка на повисоките каматни стапки, но можеме да очекуваме овие износи да бидат уште повисоки поради потенцијалните примарни дефицити во јавната потрошувачка. Кога зборуваме за показателите за долгот, растот на БДП ќе биде многу важен. На пример, во случај на просечен годишен раст на бруто-домашниот производ од два отсто, показателите за задолженоста може да се влошат. Цената на долгот ќе расте и со евентуалното ниско ниво на раст на бруто-домашниот производ, при што ќе почне да врши притисок врз нивото на задолженост. Отплатата на каматата ќе се решава со ново задолжување. Дополнителна димензија на потенцијална опасност претставува гореспоменатата активност, пред сѐ на Србија и Северна Македонија, на меѓународните финансиски пазари. Пропорционално на растот на долгот, тие земји бараат извори за задолжување и во странски валути. Со тоа се зголеми нивната изложеност не само поради идните зголемени каматни стапки, туку и поради валутниот ризик.
Развојот на должничката криза во рацете на пазарот
Развојот на должничката криза, на кој укажува опишаното сценарио, не е ни приближно толку статичен. Минатото поместување на потребните приноси и очекуваното влијание на дополнителните зголемувања се само еден дел од приказната, додека другиот дел е составен од пазар што како фактор вообичаено го зема широкиот опсег на општи ризици во цените на обврзниците, како и специфичните ризици за земјата. Покрај бавното спуштање на должничка спирала, инвеститорите им посветуваат особено внимание на настани што можат дополнително да го забрзаат овој процес. Добар пример е Обединетото Кралство, чиј долг е околу 80 отсто од БДП, а 2,7 отсто од БДП во 2021 година беа планирани за камати. Иако каматните стапки ќе растат и на Островот, тие претставуваат долгорочен предизвик, но нивото на задолженост не е толку проблематично. Покрај тоа, Британците доживеаја мала должничка криза во септември минатата година. Инвеститорите одговорија на најавата на владата за намалување на даноците и програмите за субвенционирање. Тој потег предизвика мала паника на пазарот и ја загрози стабилноста на пензиските фондови, додека приносот на 10-годишната државна обврзница порасна за повеќе од процентен поен, на 4,5 отсто за неколку дена. Поради реакцијата на инвеститорите на најавите на владата, Лиз Трас ја напушти премиерската фотелја по само 44 дена. Тоа е сериозно предупредување за владите што ја земаат стабилноста здраво за готово.
Другите земји исто така ќе се борат не само со политичките предизвици туку и со зголемените финансиски трошоци. Да споменеме уште неколку можни проблеми.
Особено актуелна тема ќе биде буџетскиот дефицит поради почетокот на преговорите за содржината на Пактот за стабилност – правилата за усогласување на буџетските политики на земјите од ЕУ. Имено, правилата беа ублажени поради пандемијата, но тие повторно ќе стапат во сила на крајот на оваа година. Доколку не постигнат договор до март, владите можеби ќе треба да почнат да го подготвуваат буџетот за следната година според старите правила. Постојните правила предвидуваат ограничување на долгот од 60 отсто од БДП и три отсто дефицит од јавните финансии. Само неколку земји во моментов ги следат овие правила.
Програмата за купување обврзници или квантитативно олеснување на ЕЦБ завршува во март. Намалувањето на побарувачката може да доведе до уште повисоки каматни стапки.
Главни купувачи на обврзници се осигурителните компании, чии портфолија бележат високи загуби поради растот на каматните стапки, што, пак, се одразува во падот на капиталот на осигурителните компании. Така, осигурителните компании ќе бидат многу повнимателни кога купуваат поризични финансиски инструменти.
Државите ќе бараат извори на финансирање кај банките и другите институционални инвеститори, што значи дека ќе бидат достапни помалку средства за компаниите и домаќинствата или каматните стапки за овие субјекти ќе бидат повисоки. Тоа ќе има негативно влијание врз растот на бруто-домашниот производ и даночните приходи.
Должничката спирала води кон „непродуктивно“ задолжување, бидејќи дополнителниот долг не се користи за потрошувачка, со што не се стимулира растот на БДП. Поради тоа, показателите за долгот ќе бидат под дополнителен притисок.
Светската економија е на работ на рецесија, каде што тешко ќе се избегне пад на даночните приходи, а зголемената невработеност обично значи и поголеми буџетски расходи.
Повеќето европски земји имаат сè постаро население, па во следната деценија сè повеќе ќе се соочуваат со големи проблеми за обезбедување одржливост на опфатот на сегашните права на граѓаните од пензискиот фонд и работењето на јавниот здравствен систем.
Сите споменати потенцијални проблеми му додаваат сосема нови димензии на статичното сценарио, а идните тенденции би можеле да бидат многу полоши. Иако е тешко со сигурност да се предвидат иднината и должничката криза, случајот со Обединетото Кралство покажа дека, со сите горенаведени фактори, инвеститорите се многу чувствителни на политички одлуки што би можеле да укажат на зголемување на трошоците.
Времето на ниски камати е зад нас, а државите очигледно ќе треба да се подготват за период на ограничени финансиски средства. Тоа значи дека зголеменото трошење, купувањето политичка поддршка и потенцијалните политички кризи ќе бидат под лупа на инвеститорите, кои, за разлика од централните банки, можат многу брзо да ја достават сметката за погрешните политички одлуки. За некои држави, таа сметка може брзо да стане превисока.
Текстот го преведе Наташа Хаџиспиркоска Стефанова
