.webp){kind=icon}
Иако се нарекува уметност (класифициран како седма уметност), верувам ќе се согласите дека филмот е многу повеќе од само уметност. Тој е амбасадор, трансмитер на култура, претставува возвишен начин на комуникација, тој значи едукација, влијае на расположението, на секојдневието и генерално на животот на луѓето во секоја смисла. Но филмот е и бизнис, доколку е доволно успешен, ја враќа инвестицијата многукратно, не само за тие што стојат зад него туку за целата држава. Впрочем, како што е случај и со секој друг бизнис. Токму затоа од само уметност низ годините прерасна во огромна филмска машинерија, прерасна во цела индустрија.
Па, оттука, легитимно е да прашаме дали и кај нас филмот еволуираше во индустрија. Дали Македонија има доволно талентирани филмски работници и дали се продуцираат филмови што ги полнат киносалите во светот или се меѓу погледаните на специјализираните платформи?
Ако целиот годишен буџет за филмови во Македонија чини колку просечниот буџет за еден филм во Европа, ако немаме филмски студија, ако недостига соодветна законска регулатива, тогаш повеќе од јасно е дека филмовите од „светски калибар“ не се одлика на македонската филмска индустрија, туку единствено на индивидуалните способности на креативците и евентуално нишка среќа што ќе помогне едно филмско дело да се вивне меѓу ѕвездите. Ова може да се сведе како заклучок од ставовите на нашите соговорници, експерти и режисери, чие разочарување од поддршката од државата за филмската уметност е повеќе од видливо.
Прочитај повеќе
Почувствувајте го духот на минатото преку филм
Кога дигитализацијата ќе разбуди добри стари незаборавни филмови од минатиот век.
21.04.2023
Манчевски: За успех треба да се вежба режисерскиот мускул
Македонија има потенцијал за големи успеси во филмската индустрија во светот, вели најнаградуваниот македонски режисер Милчо Манчевски.
29.03.2024
Mакедонските филмови и серии што го освоија светот
„Домаќинство за почетници“ ја освои главната награда „Аурора“ на Меѓународниот филмски фестивал во Тромсе.
31.01.2024
Фактите говорат дека Македонија има скромен фонд на филмови што се одликуваат со интернационален успех. Владимир Ангелов, виш филмолог во Кинотеката на Македонија, член на ФИПРЕСЦИ (Меѓународна федерација на професионални филмски критичари и филмски новинари), смета дека за некој филм да стане таков, од светски калибар, треба многу среќа, а не само филмот да биде добар. Според него, такви се „Пред дождот“, како единствена македонска филмска класика, и „Медена земја“, а најблиску до нив се „Јас сум од Титов Велес“ и „Господ постои, името ѝ е Петрунија“.
„Мислам дека наградите се најрелевантен доказ за успешност на еден македонски филм. Ако има награди, филмот ќе има дистрибуција и гледаност во светски рамки. Без тоа нашите филмови се осудени на локалните балкански и македонски фестивали и на понекоја проекција во неколкуте кина во Македонија. Дури ни телевизиите немаат интерес за прикажување македонски филмови, ниту, пак, продуцентите имаат желба и интерес да ги понудат. Сега има платформи за гледање филмови и лесно може да се пресмета гледаноста на нашите филмови, а според она што неофицијално го знам, резултатите се идентични на популарноста на филмот т.е. повеќе од скромни“, вели филмологот Владимир Ангелов.
Владимир Ангелов, виш филмолог во Кинотеката на Македонија
Фото: Приватна архива
Во македонската кинематографија има извонредни филмови со силен авторски печат, меѓународно афирмирани и наградувани. Но прашање е колку се сменети работите од пред неколку децении, кога многу тешко се доаѓало до шанса за снимање прв филм, истакнува филмската новинарка Миланка Рашиќ.
„На пример, сценариото за ‘Пред дождот’ на режисерот Милчо Манчевски стоело со години во фиока, а ова ремек-дело испиша историја во 1994 година, освојувајќи го ‘златниот лав’ во Венеција, како и над 40 меѓународни награди и номинација за ’оскар’“, вели Рашиќ.
Милчо Манчевски
Фото: Приватна архива
Таа потсетува и на еуфоријата што нè обзеде сите кога пред некоја година до доцна во ноќта го чекавме прогласувањето на добитниците на „оскари“ навивајќи за нашите „медени“ претставници.
„Навистина е неверојатно чувството на гордост кога македонски филм се бори за ’оскар’, а цела нација навива и трепери, како што беше во 2020 година со ‘Медена земја’ на Тамара Котевска и Љубомир Стефанов. Ова чудесно остварување, наградено на ’Санденс’, ја избриша границата меѓу документарниот и играниот филм добивајќи две номинации за ’оскар’“, вели таа.
Уметноста и квалитетот не се секогаш предуслов за успех
Милчо Манчевски, режисер на повеќе од десетина интернационално наградувани долгометражни и краткометражни филмови, меѓу кои „Пред дождот“, кој е прв македонски филм номиниран за „оскар“ и меѓу другите награди се закити со „златен лав“ за најдобар филм на фестивалот во Венеција, потоа „Прашина“, „Сенки“, „Мајки“, „Бикини Мун“, „Врба“, „Кајмак“ и други, вели дека често уметноста и квалитетот не се пресудни за успешноста на едно филмско дело.
„Би сакал да мислам дека за меѓународен успех на филм од мала земја најважен е квалитетот на самиот филм. Меѓутоа, праксата нѐ подучува дека не е секогаш така, дека фестивалската политика, дека идеологијата што преовладува, како и позитивните и негативните предрасуди исто така играат улога. Во европската филмска индустрија секојдневно гледаме непријатни илустрации на размислувањата за ориентализмот на Едвард Саид и на Марија Тодорова. Што се однесува до публиката, моето искуство е дека морам да работам за две различни публики, домашната и странската, кои, за жал, имаат свои фиксни очекувања, а кои произлегуваат од географијата, а не од уметноста“, вели режисерот Милчо Манчевски, а за што опширно пишува во неговиот есеј „Големите очекувања: кога еден филм не е доволно македонски“, кој е дел од неговата книга „Манчевски: пет есеи“.
Режисерот Манчевски го потенцира менаџирањето со државните пари како најслаба алка во синџирот на филмската индустрија.
Милчо Манчевски, режисер
Фото: Приватна архива
„Таленти има, ама најслаби алки во синџирот се сценариото и администрирањето со индустријата и со државните пари. На сценаријата им недостигаат храброст и личен став, честопати се небаре пишувани по нарачка за она што ќе помине кај странскиот нарачател (фонд, фестивал, дистрибутер)“, вели Манчевски за „Блумберг Адрија“.
Филмската индустрија како сираче
Најголемите критики во македонската филмска индустрија одат на конто на државата, односно недоволната и често несоодветна поддршка на филмската индустрија. Конкретно, годинава за Агенцијата за филм за финансирање проекти од филмската дејност се одвоени 131.400.000 денари, односно околу 2,13 милиони евра, што претставува само 2,76 проценти од буџетот на Министерството за култура и туризам. Оттаму велат дека во наредниот период ќе се подготви стратегија за развој на македонската филмска продукција.
„Секако дека се планира поголема финансиска поддршка на филмската уметност во земјава. Во моментот се прават сеопфатни анализи во Агенцијата за филм, каде што состојбата е многу лоша, односно катастрофална, и каде што има голем број преземени, а неисплатени обврски“, велат од Министерството за култура и туризам.
„Државата дефинитивно потфрла во поддршката на филмот не само во финансиите туку и во регулирањето на оваа дејност“, вели филмологот Владимир Ангелов, според кого одвоениот процент од буџетот е многу мал, особено ако се има предвид успехот на филмската уметност, а уште повеќе ако се направи споредба со успешноста на другите области финансирани од државата.
„Буџетот за култура во 2024 година е 4,6 милијарди денари, а за филм околу 130 милиони денари, што не е три проценти од буџетот. Значи 97 отсто одат за другите области, како театар, музика, литература, сликарство, заштита на културни добра... И сето тоа оди главно за плати за вработените по околу стоте национални и локални установи од областа на културата и за самото Министерство за култура, а многу малку за програма на овие институции“, вели Ангелов.
Филмаџиите немаат матична куќа во која би гравитирале, како што имаат музичарите со Филхармонија, Опера и балет или Националниот џез-оркестар или, пак, како актерите, па дури и театарските режисери со Македонскиот народен театар и уште десетина други театри.
„Ако пандан на овие институции се филмските студија, во Македонија нема филмски студија и државата не плаќа за одржување на истите тие. Треба да се знае и дека голем дел филмаџии се фриленсери, а филмската дејност е чедо на квазипазарни услови во кои државата е најголем акционер, алфа и омега. И затоа проблемот со (малите) финансии е само една страна од медалот“, посочува филмологот Ангелов.
„За да го објаснам пластично проблемот со финансиите ќе кажам дека просечно чинење на еден филм во Европа во 2020 година е колку што изнесува целиот буџет за филм на Македонија (просечниот буџет за филм на големите европски пазари, како Франција, Германија, Италија, Полска или Обединетото Кралство, во 2020 година се проценува на 2,7 милиони евра, на средно развиените пазари се проценува на 1,8 милион евра, додека на малите пазари буџетот за еден филм во просек изнесува 1,1 милион евра)“, вели филмологот Ангелов.
Менаџирањето со парите го кочи развојот на филмската индустрија, корупцијата го труе филмот
Режисерот Милчо Манчевски веќе повеќе години јавно посочува на корупцијата во Агенцијата за филм, институција што ги распределува парите од буџетот за култура што се наменети за проекти од филмската дејност.
„Администрирањето т.е. Агенцијата за филм е терминално заразена со корупција, судир на интереси, мести конкурси, изнудување и друг криминал, кој го констатираа повеќе државни и други институции - Антикорупциска, Државниот завод за ревизија, Министерството за култура, Транспаренси интернешанл, ама ниту Владата ниту Основното јавно обвинителство не презедоа ништо. Сѐ додека владее криминал во Агенцијата за филм и во приватното здружение на филмаџии, потенцијалот на македонскиот филм нема да биде остварен. Ќар ќе имаат само криминалците и неталентираните“, вели Манчевски.
Милчо Манчевски, режисер
Фото: Приватна архива
Иако веќе два месеца со Агенцијата за филм раководи нов кадар, ние повеќепати се обидовме да добиеме одговор на неколку прашања поврзани со филмската индустрија и начинот на работа. Одмина веќе месец и половина, но не добивме официјален одговор на прашањата освен молба за разбирање дека им е потребно повеќе време за, како што велат, да ја увидат детално состојбата (која, инаку, ја нарекуваат катастрофална) и ветување дека ќе бидат потранспарентни и ќе ги променат работите.
Еден од помладите режисери, Игор Алексов, чие првенче (филмот „Лена и Владимир“) веќе реди награди на полиците, посочува на нелогични критериуми и несоодветна распределба на буџетските пари.
„Има многу начини како можат да се подобрат проблемите со кои се соочуваме во моментов. Веќе подолго време филмските работници се залагаат да се смени начинот на кој се доделуваат средствата. Ние бараме да има посебен конкурс за развој на проекти, за што хипотетички ќе се доделат малку средства за развој на 10 филма, од тие на крајот ќе се одберат најдобрите три проекти и тие ќе бидат финансирани. На тој начин нема да се доделуваат повеќе средства на повеќе проекти и средствата ќе им се доделат само на најдобрите проекти“, вели Алексов, кој, инаку, добил пари и за втор долгометражен филм, и тоа одново како за дебитантски филм, што, според него, е неразумно.
Игор Алексов, режисер
Фото: Ванчо Мираковски
„Кај нас е доволно продуцентската куќа, продуцентот или режисерот да се дебитанти и филмот автоматски е дебитантски. За мене нема логика ако е тоа мој втор долгометражен филм, а на продуцентот му е дебитантски, да се води како дебитантски филм“, критикува Алексов.
Тој се жали на тоа дека нема никаква пракса за мецени во уметноста, а секако посочува дека мора да се донесат нови правила за игра, но правила што ќе се следат.
Македонскиот инает го исфрла квалитетот на површина
Малку пари, нема филмски студија, нема ниту матичен дом за филмските работници, но и покрај тоа има филмови чиј успех му пркоси на сето споменато. Токму таков е „Лена и Владимир“ на режисерот Игор Алексов. Тоа е негов дебитантски долгометражен филм, кој веќе собра четири награди од меѓународни филмски фестивали.
Снимање на филмот „Лена и Владимир“ на режисерот Игор Алексов
Фото: Дона Дамеска
Целокупниот процес на создавање на филмот траеше седум години, главно поради недостигот од финансии. Иако за овој филм биле проектирани 400.000 евра, со кои делото, според режисерот, ќе добиело поголема продукциска вредност, од Агенцијата за филм добиле само 244.000 евра. Подоцна, со помош на копродукција од Србија, во износ од 38.000 евра, филмот лани конечно беше завршен. Освен за финансиската поддршка од државата, режисерот Алексов има забелешки и кон законската регулатива.
„Треба да се сменат постојниот филмски закон и некои од правилниците или непишаните правила што се следат. За жал, не се консултираат со филмските работници кога се подготвуваат законите и правилниците и тоа мора да се смени. Со години чекаме да почне да функционира Асоцијацијата за заштита на авторски и сродни права, која има лиценца осум години, а не е активна. Сите наши соседи имаат такви асоцијации, само ние заостануваме. Ова е само мал дел од работите на кои треба да се работи за да се оди понатаму, а со тоа ќе се надминат многу пречки во иднина“, вели Алексов.
Секој компромис е таен убиец на оригиналната визија за филмот
Создавањето еден филм е долготраен и сложен процес, во кој многу фактори одлучуваат за крајниот изглед на филмот, вели Миланка Рашиќ, истакната долгогодишна филмска новинарка.
„Ми се чини дека секој компромис што се прави, најчесто поради недостиг од финансии, е убиство на оригиналната визија на филмот“, вели таа.
Миланка Рашиќ
Фото: Антонио Станков
Токму режисерот Игор Алексов е чист пример за тоа што го изјави Рашиќ за „Блумберг Адрија“. Алексов вели дека самото снимање на филмот секогаш е најтешкиот процес, поради тоа што замисленото е речиси невозможно да се визуализира идентично.
„Тоа е еден вид егзекуција на сето она што го имате замислено и за кое сте се подготвувале. Целото творење во филмот се случува во претпродукцијата и на самото снимање треба да го доведете до замисленото и тоа е всушност и најтешкото. Затворете ги очите и замислете некое животно, отворете ги очите и нацртајте го. Дали е исто како што сте го замислиле? Исто така е и макотрпен ментално-физички процес што целосно те исцрпува“, објаснува режисерот Алексов.
Лимитираните финансиски ресурси на некој начин го ограничија снимањето и ја одолжија постпродукцијата на филмот „Лена и Владимир“.
„Некаде на половина на снимањето летна бура ни го уништи главниот сет и потрошивме поголем дел од парите за постпродукција, за да го репарираме. Имавме заклучена слика (picture lock) летото во 2019 година и оттогаш реално се занимававме со анимацијата во филмот сѐ до 2023 година, кога конечно го завршивме филмот благодарение на копродукцијата што ја добивме од Србија“, вели Алексов, објаснувајќи дека со тие пари потоа успеале да најмат повеќе луѓе и да ја завршат анимацијата во најбрз можен рок.
„Во мојот конкретен случај повеќе беше ‘дело на Господ’ (англ. аct of god) и со многу мал буџет немаше како да имаме резерва за таков вид несреќа. Ако не се случеше таа, секако ќе го завршевме филмот многу порано“, вели режисерот.
Снимање на филмот „Лена и Владимир“ на режисерот Игор Алексов
Фото: Дона Дамеска
Времето на полни киносали е поминато?!
Ако порано за успешноста на еден филм како мерка можеше да се земе неговата популарност во смисла на исполнетост на киносалите, бројноста на проекциите и редиците пред билетарниците со денови пред закажаните проекции, сега може да заклучиме дека тоа време заврши, барем од технички аспект. Новата технологија и достапноста што ни ја нуди интернетот со сите платформи за филмови ја одзедоа возбудата на чекањето ред за купување билет пред киноблагајните. Прашавме дали македонските филмови ги полнат киносалите.
„Не сум убеден дека постојат такви филмови што ги полнат киносалите низ светот. Искрено, во денешно време има малку светски филмови што ги полнат киносалите. Времето на полни киносали, за жал, е поминато. Одете во ‘Синеплекс’. Тоа е реалноста. Има повремени хитови, но не постои постојан глад за нов филм во кино како кога јас бев млад. Тој глад го задоволуваат веќе спомнатите платформи и пиратеријата“, вели филмологот Ангелов.
Како познавач на состојбите во филмската индустрија, Миланка Рашиќ смета дека поддршка е потребна од сите страни и на сите нивоа, не само што се потребни поголеми буџети туку можеби и поголемо вклучување на успешни компании преку спонзорства, копродукции, како и повисоко ниво во сите сегменти, од почетокот до крајот, од претпродукција до маркетинг на филмот.
Милчо Манчевски
Фото: Приватна архива
„Потребна е и константна поддршка од домашната публика за македонските филмови, да се ценат и да се гледаат во кино, а не да се заинтересираме за нив само откако ќе освојат награда на светски фестивал“, вели Рашиќ.
Ама искуството на нашите соговорници покажува дека можеби пред киноблагајните повторно ќе има ред ако надлежните институции помогнат во афирмација и соодветен маркетинг за филмовите, како на македонската така и на меѓународната сцена.
Според режисерот Игор Алексов, пред сѐ треба да се има квалитетно дело, а потоа најважни се дистрибуцијата и промоцијата, задача на која очигледно Агенцијата за филм не е баш фокусирана.
„На светските маркети најчесто нашите проекции се празни. Агенцијата треба да ги промовира нашите проекции, да се залага за што повеќе присутни дистрибутери, новинари, селектори на фестивали, важни луѓе од филмската фела и на тој начин да се олесни пробивот на македонските филмови пред светската публика. Во последните години има нов бран и македонските филмови се сè поприсутни на фестивалите од А-класа, имаме две номинации за ‘оскар’ за ’Медена земја’ итн. Така луѓето се запознаваат со нашата кинематографија и секогаш кога следен пат ќе видат дека некој филм доаѓа од Македонија, ќе сакаат да го гледаат, а на тој начин се создаваат име и слика за македонската кинематографија“, вели режисерот Алексов.
Во недостиг од ветер во грбот од страна на државата за македонските уметници што се најголеми и најпочитувани амбасадори во светот, тие се принудени самите да си го трасираат патот до ѕвезденото небо.
Квалитетот на Манчевски и неговите дела долго одекнуваат низ светот, дури до Азија. Неговите филмови се предаваат на универзитетите во Пекинг, Шангај и во Чонкинг, а со „Пред дождот“ студентите учат за филмска структура.
Кадар од филмот „Кајмак“ на режисерот Милчо Манчевски
Фото: Приватна архива
Како што објави продукцијата „Банана филм“ пред неколку дена, сите филмови на Манчевски ќе играат во Кина, откако кинескиот Државен филмски архив, кој е единствен дистрибутер на странски авторски филмови во Кина, го обезбеди прикажувањето на делата на нашиот режисер.
Талентите се тука, ги има, ама условите за работа не
Непобитен факт е дека земјава има многу успешни имиња во филмската индустрија. Се поставува прашањето колкави ќе бидат нивните успеси доколку имаат услови, поддршка и финансии како што имаат нивните колеги од земјите во кои домашниот филм се цени многу повеќе.
„Македонија има филмски автори и работници што се врвни професионалци, со исклучителен талент и креативност, има многу приказни што треба да бидат раскажани и да допрат до најшироката светска публика пред сè поради својата автентичност“, заклучува Миланка Рашиќ.
Се чини дека многуте кочници на македонската филмска лента креираат состојба во која не ни може да зборуваме за филмска индустрија.
„Индустријата генерално е поврзана со профит и сериско производство и од таа причина не сакам филмската дејност во Македонија да ја нарекувам индустрија. Филмски индустрии имаат големите земји. Мислам дека во Македонија нема филм што заработил профит т.е. што заработил повеќе отколку што чинел. Можеби ‘Среќна нова 49-та’ се приближил до тој феномен (со оглед на тоа што победниците на филмскиот фестивал во Пула имаа голема југословенска кинодистрибуција и голема посетеност), или ‘Пред дождот’, кој, како што знаете, беше копродукција со најмал влог од македонската страна. Можеби (сигурно) ‘Медена земја’, од причини што е реализиран со многу мала екипа и имаше светски дистрибутер. И толку. Инаку, за пробив пред светската публика не смееме да негуваме илузии. Тоа може да се случи преку случајни проблесоци на некои индивидуалци, но никако како колективна заложба на некаква организација“, заклучува филмологот Владимир Ангелов, потенцирајќи дека за да достигнеме квалитетот да стане предрасуда за наш филм („игра македонски филм, да одиме да го гледаме“) и на домашно и на светско ниво, потребни се подобри филмови т.е. подобар процент на добри филмови.
