Се продлабочува дефицитот во трговската размена на Македонија под влијание на енергетската криза, високата инфлација и војната во Украина. Иако во изминативе години имаше преструктурирање на извозот со отворањето на фабриките од автомобилската индустрија во слободните економски зони, се чини дека тоа не е доволно за да се решат проблемите на македонскиот извоз, кој со децении никако не може да го надмине увозот. Прашавме кои се главните причини за негативните трендови во трговската размена на Македонија и што треба да се направи за да се подобри состојбата.
Клучни показатели за трговската размена на Македонија
Дефицитот во размената на стоки со странство во четвртото тримесечје од 2022 година се зголеми за 13,7 проценти на годишна основа, во услови на повисок раст на увозот на стоки од растот на извозот на стоки. Вкупната надворешнотрговска размена е повисока за 18,2 проценти во однос на истиот период од претходната година, под влијание на растот на двете компоненти. Извозот на стоки во четвртиот квартал од 2022 година оствари раст од 19,3 проценти на годишна основа. Според Народната банка, најголем придонес за ваквите остварувања има извозот на компаниите во странска сопственост поврзани со автомобилската индустрија. Позитивен придонес бележи и извозот на енергија. Од друга страна, извозот на железо и челик, а во помал дел и извозот на руди, како и извозот на тутун, остварија намалување на годишна основа во овој период.
„Во споредба со октомвриската проекција, остварувањата кај извозот во четвртото тримесечје од 2022 година се повисоки од очекуваните за четвртиот квартал од годината, главно како резултат на нагорните отстапувања кај преостанатиот извоз, кој ги опфаќа и странските компании, извозот на енергија (и тоа електрична енергија), како и кај извозот на железо и челик и во помал дел кај извозот на облека и текстил“, укажуваат од Народната банка во последниот извештај за макроекономските показатели.
Од друга страна, извозот на храна и извозот на тутун и руди остварија надолни отстапувања. Увозот на стоки во четвртиот квартал од 2022 година забележа раст од 17,5 проценти на годишна основа.
„Ваквите остварувања во најголем дел се должат на повисокиот увоз на енергија, како и суровинскиот увоз на дел од производствените капацитети во странска сопственост, како и увозот на опрема и машини, а во помал дел и на преостанатиот увоз, како и увозот на храна“, велат од Народната банка.
Растот на увозот и на извозот продолжи и во јануари годинава. Имено, според податоците на Државниот завод за статистика, вкупната вредност на извозот на стоки од Македонија во јануари 2023 година изнесува 621 милион евра и бележи пораст од 13,7 проценти во однос на истиот период од претходната година. Вредноста на увезената стока во истиот период изнесува 848 милиони евра, што е за 5 проценти повеќе во споредба со истиот период од претходната година. Трговскиот дефицит во јануари 2023 година изнесува 227 милиони евра.
Трговската размена по производи покажува дека во извозот најголемо е учеството на катализаторите на носачи со благородни метали или нивни соединенија, сетовите на проводници за палење и слично, за возила, авиони или бродови, електричната енергија и плоснатоваланите производи од железо или нелегиран челик, неплатинирани или необложени. Во увозот најмногу се застапени нафтените масла и маслата добиени од битуменозни минерали (освен сурови), другите метали од платинската група и нивни легури, платината и легурите на платина, соединенија, органски или неоргански, од благородни метали, хемиски дефинирани или недефинирани и амалгами од благородни метали.
Во јануари 2023 година, според вкупниот обем на надворешнотрговската размена, Република Северна Македонија најмногу тргувала со Германија, Велика Британија, Грција, Србија и Кина.
Енергетската криза и инфлацијата причина повеќе за поголем минус во трговската размена
Дарко Лазаров, професор на Економскиот факултет во Штип и претседател на Клубот на извозници при Стопанската комора на Северна Македонија, вели дека енергетската криза и глобалната инфлација имаа сериозно влијание за дополнително зголемување на трговскиот дефицит во 2022 година.
„Само за илустрација, во 2022 година имаме зголемување на вредноста на увозот на минерални горива, мазива и сродни производи (јаглен, кокс и брикети, нафта, производи од нафта и сродни производи, природен и индустриски гас и електрична енергија) за 1,1 милијарда евра (од 1 милијарда евра во 2021 на 2,1 милијарди евра во 2022 година) или за 109 проценти. Истовремено, во 2022 година се забележува поголем раст на увозот во однос на растот на извозот кај примарно земјоделски производи, храна и пијалаци, што е причина за дополнителното продлабочување на трговскиот јаз на земјата“, вели Лазаров.
Според него, постојат повеќе причини за хроничното зголемување на трговскиот дефицит.
„Првата причина е ниската домашна додадена вредност на извозот, што е резултат на мал придонес на домашните компании во вкупниот извоз на земјата и малата поврзаност на странските компании од ТИРЗ со домашната економија. Втората причина е високата увозна зависност на земјата од базични индустриски инпути, вклучувајќи ги тука енергентите, што е резултат на недостиг од базна индустрија и недостиг од посериозни инвестиции во енергетскиот сектор во изминатиот период. Третата причина е недостигот од домашно производство за супституција на увозот на некои финални производи што може да се произведуваат во домашната економија“, укажува Лазаров.
Тој смета дека домашните извозни компании никогаш не биле во фокусот на вниманието на креаторите на економските политики, што треба да се промени доколку сакаме во иднина поголем придонес на домашните извозни компании.
„Поддршката на државата треба да биде насочена кон поголема поддршка на домашните компании во подобрувањето на нивните производствени и техничко-технолошки процеси, институционални олеснувања за домашните извозни компании и воспоставување системски пристап за промоција на нашите компани на меѓународните пазари во напорите за поголема интернационализација“, смета Лазаров.
Тој додава дека ние сме мала економија, со ограничени ресурси, и можностите за извозна диверзификација треба да бидат насочени во неколку сектори каде што имаме најголеми потенцијални компаративни предности, како што се примарните - земјоделство и прехранбената индустрија, металната, металопреработувачката и машинската индустрија, облеката, селектираните производи од други индустрии што користат различни материјали (пластика, неметални минерали, композитни материјали и сл.). Според него, од услужниот сектор најголем потенцијал имаат ИКТ-секторот, туризмот и секторот транспорт и логистика.
Извозната структура на земјава е неповолна, а тоа се гледа од фактот дека извозот е висококонцентриран на мал број извозни производи, мал број извозни пазари и мал број извозни компании, изјави во интервју за Блумберг Адрија ТВ Билјана Пеева-Ѓуриќ, оперативна директорка и проект-менаџерка на проектот ПСРИСА на Стопанската комора на Северна Македонија.
Според неа, македонскиот извоз има многу системски проблеми, односно најголемиот број производи што се извезуваат се со ниска додадена вредност.
„Поразителните бројки што треба да се променат се тоа што 95 отсто од македонскиот извоз се пласира на само 25 пазари, првите топ 25 извозни производи учествуваат со 66 отсто во вкупниот извоз на земјата и од вкупно 3.500 извозни компании, во моментот само 450 извезуваат со вредност поголема од милион долари“, вели Пеева-Ѓуриќ.
Какви се очекувањата на носителите на македонскиот извоз
Продолжуваат растот на извозот и зголемувањето на бројот на работни места во Технолошко-индустриските развојни зони (ТИРЗ), кои полека станаа темел на македонскиот извоз. Како што информираа од ТИРЗ, редовната месечна анализа покажува дека компаниите во ТИРЗ во февруари реализирале извоз од над 330 милиони евра, што е за 20 отсто повеќе од јануари годинава. Споредено со вториот месец во изминатите години, извозот сега е повисок за 26 отсто во однос на 2021, односно 53 отсто во однос на 2020 година, а е на исто рамниште со февруари минатата година.
Притоа, мора да се земе предвид дека компаниите од ТИРЗ придонесуваат за раст и на страната на увозот, бидејќи голем дел суровини и репроматеријали што се користат во производството ги увезуваат од странство.
„Регистриран е и раст на увозот во февруари. Компаниите во ТИРЗ оствариле увоз од речиси 270 милиони евра, што е за 22 отсто повисок од претходниот месец. Споредено со февруари 2022, извозот е понизок за 10 отсто, но е повисок за 11 односно 12 отсто во однос на 2021 и 2020 година. Продолжува и позитивниот тренд на раст кај нето-извозот, кој заклучно со февруари е 23,5 отсто“, велат од ТИРЗ.
„Блумберг Адрија“ веќе пишуваше дека половина од членките на Асоцијацијата на странски компании со технолошки напредно производство во земјава лани забележаа пад на работата споредено со плановите. Тие неодамна изразија очекувања за благо заздравување годинава, што ќе зависи од повеќе ризици.
„Ние во изминатиот период направивме анализа на странските компании што функционираат во Македонија од производствениот сектори. Оваа анализа покажа не дека имаме пад споредено со минатата година, туку имаме пад споредено со плановите за оваа година. Околу 50 проценти од членките во нашата организација покажуваат пад на производството споредено со планот за 2022 година и тој пад се движи некаде меѓу два и 30 проценти. Но, од друга страна, мора да кажам дека имаме неколку компании што истовремено беа инвеститори и во Украина и во Македонија и поради состојбата таму веќе три компании, две германски и една американска, дел од своето производство пренесоа во Македонија, што значи дека во нивниот случај имаме зголемување на обемот на производството. Од гледна точка на 2023 година, мислам дека ќе има благо заздравување во автомобилската индустрија, но, сепак, тие ризици што постојат во европската економија и цените на енергентите ќе бидат ризици во 2023 година“, изјави неодамна Виктор Мизо, претседател на Асоцијација на странски компании со технолошки напредно производство, во разговор за Блумберг Адрија ТВ.
Тој ги наброја и клучните проблеми со кои се соочуваат компаниите во земјава.
„Според анкетата, како главни показатели прво се подобрувањето на инфраструктурата и навременото исполнување на сите тие договорни и законски обврски од страна на државата. Потоа има потреба од усогласување на правилата за доделување државна помош и на кој начин се определуваат инвестициските трошоци, но истовремено сметаме дека треба да се аплицираат и меѓународните сметководствени стандарди за да бидат апликативни и овде кај нас, во Македонија. Потоа кажавме дека треба да има намалување на оперативните трошоци, тие трошоци што се за користење на ТИРЗ-овите, дополнително усогласување на царинските стапки со тие на ЕУ, а тука е и целиот процес на помагање на странските инвеститори, потоа професионализација на институциите, намалување на бирократијата и административните постапки и на крајот, околу енергетиката, голем број компании сакаат да инсталираат фотоволтаични централи, што значи таа екстра-произведена струја во ТИРЗ-овите да може да се продава на слободниот пазар. А, за компаниите што функционираат на територијата на државата да не се толку малку лимитирани во делот на дозволената моќност за инсталација“, вели Мизо.
Според него, иако извозот од земјава е технички зголемен, добар дел од него се должи на зголемување на цената на репроматеријалите, а не толку на волуменот на производството.
Боријан Борозанов, генерален извршен директор на „Џонсон Мети“, во разговор за Блумберг Адрија ТВ во декември годинава соопшти дека состојбата во автомобилската индустрија сè уште е далеку од стабилна.
„Има делумно подобрување споредено со ланската година и има одредено стабилизирање во делот на недостигот од чипови, но ситуацијата и натаму е далеку од идеална. Ваквата ситуација и несигурноста околу чиповите се очекува да траат до 2025 година. Дополнително оптоварување во Европа е и војната во Украина“, рече Борозанов.
Тој додаде дека ова не е краткотрајна криза и треба да сме свесни дека ефектите ќе потраат.
„Како групација, може да кажам дека има и до 30 проценти деградација на профитните маргини како директен контрибут на инфлацијата на одредени материјали и, се разбира, зголемените цени на енергентите“, вели Боријан Борозанов од „Џонсон Мети“.
Тој изрази очекување за минимален раст годинава, но, сепак, далеку од пред пандемијата на ковид-19.
.webp){kind=icon}
