Продолжува шринкфлацијата – и скриените поскапувања ги нервираат Македонците

Ви се чини дека ѓевречето што го купувате секојдневно во локалната пекарница некако станува сѐ помало? Исто така и парчето од омилената торта што редовно ја нарачувате за десерт. Не грижете се, не ве лажат сетилата, туку ве погодила шринкфлацијата – добивате помалку за истите пари, а неретко и за повисока цена. Оваа „скриена“ инфлација, покрај таа „очигледната“ што си ја имаме, ја практикуваат сите бизниси, и големи и мали, од светски корпорации до локални занаетчии. Мој близок пријател се колне дека дури и фармерките од кои постојано купува ист број во еден скопски бутик во последно време му се потесни во нозете. „Штедат на материјал, а не дека јас сум се здебелил“, вели тој.

Феноменот „шринкфлација“ е всушност кованица од англиските зборови „shrink“ (нешто да се смали, да се стесни) и „inflation“ (инфлација). Иако шринкфлацијата е практика стара со векови, не била отсекогаш нарекувана со тој термин, туку се смета дека кованицата е креирана во 2009 година од страна на британската економистка Пипа Малмгрен.

Шринкфлацијата во поново време стана широко популарен феномен по 2010 година, откако големи светски корпорации и брендови како „Нестле“ (Nestle),  „Унилевер“ (Unilever), „Монделез“ (Mondelez), „Хаген Дас“ (Haagen – Dazs), „Марс“ (Mars) и други почнаа да ги намалуваат пакувањата на своите чоколади, бисквити, сладоледи, прашоци за перење, кремови и други производи од т.н. сегмент на „брзо потрошни стоки“ (англ. FMCG - fast moving consumer goods). Причината беше порастот на нивните трошоци поради поскапување на шеќерот, какаото, брашното и другите суровини, но и транспортот, работната сила и другите инпути во производството. 

Како чоколадите од 100 грама станаа 80-грамски 

Па така, добивме чоколади од 80 или 90 грама наместо традиционалните пакувања од 100 грама на кои бевме навикнати со децении по иста или повисока цена. Плаќате исто (или поскапо), а добивате помалку. Ако чоколадото претходно чинело 70 денари за 100 грама, сега за истите пари добивате 80 грама, што значи плаќате поскапо за 25 отсто. А, уште и ако цената е покачена, да речеме на 90 денари, поскапувањето реално е цели 60 отсто, иако на потрошувачот на прв поглед ќе му се чини дека чоколадото поскапело за неполни 30 отсто.

Поскапувањата на суровините на светските берзи поради геополитичките турбуленции и трговските војни изминативе неколку години или, пак, како последица на природни непогоди – суши, поплави итн. – ги натераа производителите на храна и други стоки за широка потрошувачка да применуваат разни тактики за борба против високите цени. Секако, сето тоа мора да биде врз грбот на крајните потрошувачи, затоа што акционерите на овие корпорации си го бараат својот дел – дивиденди што треба да растат од година на година.

Шринкфлацијата особено стана актуелна во 2020-2021 година, кога производствените трошоци енормно пораснаа за време на големите затворања – карантини поради пандемијата на ковид, како и по 2022 година, кога храната на светско ниво поскапе нагло поради војната во Украина, инаку голем производител на пченица, масло и други прехранбени суровини. Во последниве две години поради големото поскапување на какаото на светските берзи (пораст на берзанската цена за повеќе од четири пати за година и половина), компаниите за кондиторски производи покрај номиналното зголемување на цените, кое практично беше неизбежно, применија повторно намалување на „грамажите“.

Брендот на чоколади „Милка“ (Milka) дури доби и едно нималку ласкаво „признание“ во Германија ова лето, сатиричната награда „Goldene Windbeutel“ (македонскиот превод би бил приближно „златна кремаста пуфка“). „Златната пуфка“ му беше доделена всушност на производителот на популарните чоколади „Монделез“ од страна на организацијата за заштита на правата на потрошувачите „Фудвоч“ (Foodwatch).

„Фудвоч“, формирана во Германија пред повеќе од 20 години, а денес активна и во Австрија, Холандија и Франција, објасни дека светскиот гигант во прехранбената индустрија ги довел потрошувачите во своевидна „легализирана заблуда“ со тоа што чоколадите „милка“ од 100 грама ги намалил на 90 грама истовремено покачувајќи ја цената. Така, потрошувачите реално добиле поскапа чоколада за цели 48 отсто. „’Монделез’ ги мами потрошувачите во маркетите – и заработува многу од тоа. Шринкфлацијата е легализирана измама на потрошувачите, а владата ги разочарува своите граѓани“, изјавил во таа пригода Крис Метман, директор на „Фудвоч“ во Германија, кој додал и дека информацијата за новата тежина на производот често не е видлива за потрошувачите, односно е затскриена од картонската надворешна амбалажа на полиците.

Кај овошјето нема шринкфлација, ама има голема инфлација

Во Македонија „Милка“ нема добиено ваква „награда“, но практиките на шринкфлација си постојат. Уште пред неколку години брендот ги намали стандардните тежини на чоколадите од 100 грама, прво на 90, потоа и на 80 грама. Поголемите пакувања, пак, кои долго време беа од 300 грама, станаа 270, па 250 грама. Цените, иако на почетокот беа задржани горе-долу на истото ниво, со текот на времето пораснаа и номинално, не само скриено. Па, така, сега чоколадата од 80 грама, во зависност од тоа дали е обична млечна, со лешници или друго полнење, чини од 80 до над 100 денари, што е речиси двојно повеќе од пред две-три години. Шринкфлација практикуваат и другите производители, како хрватски „Краш“, кој исто така некои од своите чоколади „дорина“ од 100 грама ги намали на 80 грама, додека некои се со стандардната тежина, но исто така двојно, па и повеќе поскапи. Намалена тежина имаат и пакувањата на други производи, како кекси, вафли итн. Ваква практика има и кај другите категории производи, како тестенини, конзервирани продукти, сокови, средства за хигиена, козметика итн. 

Пострашно е што цените, особено на кондиторските производи, значително растат и покрај намалувањето на количеството. Државниот завод за статистика за ноември измери инфлација во земјава од четири проценти на годишно ниво, односно пораст на индексот на трошоците на живот, додека индексот на цените на мало има зголемување од три проценти. Храната поскапела за 5,4 отсто за една година, при што за една година најмногу поскапело овошјето, за речиси 18 отсто, а следуваат чоколадите и кондиторските производи, за безмалку девет отсто. Од основните прехранбени производи, лебот и житарките поскапеле за 3,9 отсто, месото за 7,1 отсто, млекото, сирењето и јајцата аа 4,5 отсто, а само зеленчукот поевтинил за 12 месеци за 5,3 отсто.

Во одредени околности, шринкфлацијата може да биде оправдан чекор, сметаат експертите – таа им овозможува на компаниите да ги апсорбираат растечките трошоци за суровини, логистика или енергија без да предизвикаат дополнителен шок кај купувачите.  
„Но оваа практика мора да се применува внимателно. Доколку компанијата премногу ја намали грамажата или волуменот, ризикува потрошувачите да реагираат негативно затоа што чувствуваат дека се измамени. Затоа, неопходно е да се пронајде рамнотежа – да се задржи конкурентноста на производот, но без да се наруши довербата на купувачите.“, вели за „Блумберг Адрија“ Деспина Туманоска, програмска координаторка во „Фајненс тинк“ (Finance Think). 

Брендовите треба да бидат искрени со своите потрошувачи 

Одржувањето на довербата кај потрошувачите во вакви ситуации е невозможно без јасно и искрено информирање, смета таа.
„Кога компаниите отворено признaваат дека производот е со намалено количество, тие покажуваат почит кон своите потрошувачи  и ја градат репутацијата на бренд што не се крие зад маркетиншки трикови. Потрошувачите денес се внимателни, информирани и често ги следат ваквите промени, па секоја маскирана практика може да резултира со пад на лојалноста. Исто така, транспарентноста сама по себе не значи дека брендот ќе изгуби вредност – напротив, ако компанијата искрено ги објасни причините за измените и покаже дека целта е да се обезбедат континуитет и достапност во понудата, тоа може да придонесе за понатамошно зацврстување на довербата. Најважно е комуникацијата да биде автентична и да не изгледа како изговор, туку како искрен обид да се задржи стабилноста на производот“, објаснува Туманоска.

Правното уредување на шринкфлацијата е сложено прашање. Од една страна, потребна е заштита на потрошувачите од прикриени намалувања на пакувањата, бидејќи таквите практики може да се оценат како манипулативни. Обврската за јасно означување на промените – како што е истакнување на новата грамажа – може значително да ја зголеми транспарентноста на пазарот.

Од Организацијата на потрошувачите на Македонија (ОПМ) велат дека  шринкфлацијата е нечесна практика кон потрошувачот, иако таа не е забранета.

„Намалувањето на количеството на производот не е забранета практика бидејќи не е во спротивност со важечкиот Закон за заштита на потрошувачите и другите закони. Производителите имаат автономија во одредувањето на единечните цени, изборот на состојки и пакувањето. Но тие не го информираат потрошувачот за намалувањето на количеството на производите, туку честопати дури и се обидуваат да го скријат тоа, со тоа што ќе го задржат изгледот на амбалажата непроменет. Повеќето потрошувачи се чувствуваат измамено од оваа практика, така што можеме да кажеме дека шринкфлацијата е нечесна практика кон потрошувачите“, вели претседателката на ОПМ, Маријана Лончар-Велкова.

Таа додава дека шринкфлацијата во Македонија ја следат подолго време, уште од економската криза во 2008-2009 година, па наваму. Тие реагирале и повеќепати кога грамажата на производите не е јасно означена на амбалажата или, пак, се задржува истата големина на пакувањето, но содржината внатре е помала, па кога ќе го стиснете пакувањето, имате само воздух. Такви примери имало со малите пакувања на инстант кафиња и сл.  

„Оваа појава не ја забележуваме само кај производите во трговската мрежа туку и во рестораните или, пак, при продажбата на т.н. брза храна, но и кај непрехранбените производи. Исто така, во периодот кога имаше замрзнувања на цените на одредени категории производи во 2023 година, со цел заштита на стандардот на населението од високата инфлација, ОПМ почна да собира примери на производи за кои потрошувачите забележале дека нивното количество е намалено на полиците во продавниците, а цената е иста (или зголемена). Особено беше битно дали ова се случува кај производите што имаат замрзнати цени, кои имаа ознака ‘гарантирана цена'“, вели Лончар–Велкова.

Сепак, и  прекумерната регулаторна строгост може да создаде дополнителен товар за компаниите и да им ја одземе флексибилноста што им е неопходна за одржување на цените во економски турбулентни периоди.

„Најсоодветен пристап е воспоставување разумни стандарди што ќе спречат злоупотреби, но истовремено ќе овозможат фирмите да се приспособуваат на пазарните услови без прекумерни административни пречки. Важно е регулативата да биде резултат на заеднички процес помеѓу надлежните институции, бизнис-секторот, експертите и организациите за заштита на потрошувачи“, истакнува нашата соговорничка од „Фајненс тинк“, Туманоска.

И покрај тоа што шринкфлацијата е сѐ почеста тема во јавните дебати и медиумите, недостига официјална статистика што би ја измерила нејзината вистинска распространетост. Поради тоа, повеќето процени се засноваат на поединечни набљудувања, истражувања на потрошувачки организации или пазарни анализи, што ја остава темата во сферата на приближни претпоставки наместо прецизни податоци.