Благодарение на американскиот претседател Доналд Трамп, архитектурата на историската преродба повторно се најде во вестите годинава. Во јануари тој потпиша извршна наредба со која се бара сите нови федерални згради во својот дизајн да го почитуваат „традиционалното и класично архитектонско наследство“ – одраз на поширокиот десничарски тренд, кој преродбеничката архитектура ја поврзува со конзервативни вредности.
Ова тежнеење кон „ново-стари“ згради е глобален феномен: во Дрезден, Германија, цели делови од историскиот центар на градот се обновени така што потсетуваат на изгледот од пред Втората светска војна – проект што се повторува низ Германија, Русија и Франција. Често ваквите иницијативи ги промовираат и мејнстрим десничарските партии како германската ЦДУ (CDU), како и културната агитација од екстремната десница.
Најпознатиот пример на овој феномен се одвива во унгарската престолнина Будимпешта, каде што владата на премиерот Виктор Орбан го реконструира Будимскиот дворец – комплекс од раскошни палати и згради од XIX век на утврдено брдо со поглед кон градот. Проектот, првично проценет на 590 милиони долари, а најверојатно многу поскап, е претставен како обнова на сјајот на тоа подрачје. Критичарите, меѓутоа, истакнуваат дека преуредувањето – познато како национална програма „Хаусман“ – е сè освен историски верно.
Наместо тоа, реконструираните згради се модерни бетонски конструкции обликувани според вкусот на авторитарно настроената влада на Орбан, додека поранешните јавни простори се претворени во министерства. И додека проектот наводно го слави наследството на Будим, вистинската преостаната архитектура на Пешта – близначката преку реката, која сочинува поголем дел од Будимпешта – се соочува со пропаѓање, уривање и пренамена.
Од старо во ново
Будимскиот дворец првпат почнал да се гради во XII век, како одговор на монголските инвазии, а денешните преостанати градби главно потекнуваат од XVIII и XIX век. Верзијата на дворецот што сегашниот проект настојува да ја оживее сама по себе е резултат на голема реконструкција и преуредување спроведено меѓу 1890 и 1912 година, кое го водел архитектот Алајош Хаусман, со цел комплексот да добие кралски изглед достоен за статусот на Будимпешта по 1867 година, кога, заедно со Виена, стана нова престолнина на Австроунгарија.
Сместен на брдо со поглед кон Дунав, дворецот беше оштетен за време на Втората светска војна, а потоа дополнително изменет со уривања во времето на комунизмот. Областа во 1987 година беше прогласена за светско наследство од страна на УНЕСКО.
Сегашната програма за реконструкција е поведена во 2019 година. Во промотивниот материјал, програмата „Хаусман“ наведува дека „како заспаната убавица, Будимскиот дворец ќе се разбуди од сонот“. Плановите предвидуваат обнова на повеќе од десетина градби – од палати до монументални скалила и бедеми – делумно врз основа на автентични остатоци, а делумно преку целосно измислени реконструкции на изгубеното.
Самите згради во суштина се бетонски школки обложени со слој декорација во историски стил, чиј изглед често очигледно отстапува од оригиналите што ги копираат. На пример, обновената Кралска команда за одбрана сега има купола што стои на повисока и поширока подлога отколку порано, додека самиот обем на зградата е преполовен – веројатно за да не го попречува панорамскиот поглед од канцеларијата на Орбан во поранешниот манастир зад неа. На други места, нови ѕидани бедеми ги прекриваат преостанатите средновековни утврдувања.
Што велат експертите?
Проекти како овие ги критикува наградуваната архитектка и професорка Жофија Чомај, која како пензионерка може послободно да зборува од колегите што се загрижени за својата егзистенција. „Ова е очигледна лага“, вели таа за целиот проект. „Одлуките се носат во тајност. Освен што е политички, проектот е и чист кич.“
Искачувајќи се од својата куќа во подножјето на дворецот кон грандиозните градилишта на Орбан, Чомај покажува кон масивната градба што се издига како палата на надвојводата Јожеф, чија бетонска конструкција сè уште не е целосно обложена со камен. „Ова е оперета. Зградата е поголема дури и од самата планина“, вели таа. „За жал, на повеќето им се допаѓа тоа.“
Чомај ја смета програмата „Хаусман“ за узурпација на просторот: министерствата што некогаш биле сместени во близината на унгарскиот парламент веќе се преселени во поранешната кралска цитадела, затворајќи ги славните јавни видиковци. „Животот на дворецот целосно ќе се промени“, вели таа. „Некогаш тоа беше културно средиште со стари куќи, мали ресторани и барови. Сега ќе биде центар на моќ.“
Меѓународни набљудувачи исто така изразија загриженост: УНЕСКО повеќепати ги критикуваше работите на дворското брдо и состојбата на наследството во престолнината воопшто, додека ИКОМОС, советодавното тело за зачувување и заштита што го советува УНЕСКО, летово издаде негативен извештај за сегашната состојба на локацијата.
Досега загриженоста на УНЕСКО не предизвика промена на курсот на владата на Орбан. Како дополнителен потег, Орбан го укина Националниот завод за културно наследство (KÖH), задолжен за заштита на унгарското градителско наследство. Неговите канцеларии чекаат пренамена во хотел.
За и против
Тамаш Фејерди, унгарски архитект и висок член на ИКОМОС, кој за „Блумберг“ зборуваше во свое име, сепак го брани проектот. Тој прави разлика меѓу одамна изгубените згради и оние што се уништени во поново време. „Силно сум против реконструкција на утврдувања уништени пред многу векови“, вели тој. „Но постои разлика меѓу современи урнатини и историски урнатини.“
Некои од градбите што сега се обновуваат, според него, постоеле во неговото детство, иако во оштетена состојба. Обновените објекти, додава тој, се засновани на детално познавање на оригиналите, изведени со современи материјали што се „автентични за нашето време“.
А што е со Пешта?
Додека унгарската влада обновува одамна исчезнати градби на дворското брдо, преостанатото наследство во градот е во опасност. Од другата страна на реката, во Пешта – трговското срце на градот – некои запуштени маала кријат обновени структури покрај грандиозни пропаднати градби, кои би биле гордост на кој било друг град.
На централниот плоштад „Деак Ференц“, на пример, се издига величествената палата Анкер, во окер еклектичен стил (мешавина на стилови), изградена во 1907 година за осигурително друштво.
Таа пропаѓа иако е во истата зона на заштитено светско наследство како дворецот, која се протега по должината на авенијата Андраши. Во блиските улици, обновените синагоги стојат до запуштени станбени згради – многу од нив изградени во карактеристичниот унгарски сецесиски стил, чии народни мотиви ѝ даваат на архитектурата вистински унгарски и единствен печат.
Недостигот од официјална акција значи дека обновите се повремени. Како што истакнува историчарката на уметност Габриела Ухл, во области како поранешната еврејска четврт во VII округ, реновираните приземни локали во кои на туристите им се продаваат гулаш и оџак-колачи (куртоскалач – слатко печиво во форма на оџак, посипано со цимет) често се наоѓаат во згради чии горни катови пропаѓаат или се целосно преуредени.
Овој „распад“ стана перверзна туристичка мамка во вид на „руин барови“, чија естетика на излупен малтер и графити претставува епицентар на ергенските вечери. Дури и обновените згради често се „закрпени“ со лесни материјали како гипс-картон наместо со вистински малтер.
Ухл објаснува дека дел од проблемот потекнува од корупцијата, дел од комплексните прашања за сопственост и од траумите од унгарското минато. По холокаустот, кој ја опустоши унгарската еврејска заедница, селани од внатрешноста биле доведувани да ја обноват престолнината, многумина без искуство од живот во станови. Во посткомунистичкиот период, пазарот на недвижности се отвори за странски инвестиции и приватизација, а реституцијата и шпекулациите почнаа да ги потиснуваат тие заедници.
„Вистинска реставрација никогаш не беше спроведена“, вели Ухл. „Во социјализмот постоеја специјализирани институции и регулативи, но кога Орбан дојде на власт, ги затвори институциите и го распредели персоналот по другите министерства.“ Новите градежни прописи ги отстранија сите суштински упатувања на наследството. „Постојат убави зборови, но во реалноста нема ништо за тоа како да се однесуваме кон културното наследство.“
Имало обиди повторно да се воспостави заштита – особено со основањето на здружението ОВАШ во 2007 година – но тоа најчесто се смета за неефикасно. Ограничувањата за висината на новите згради се прекршени, што се гледа во 28-катниот облакодер на Норман Фостер за нафтената и гасна компанија МОЛ, додека 22 хектари од поранешната работничка населба во јужна Пешта беа срушени за да се изгради трговскиот центар и станбен комплекс „Корвин Сетани“, чии последни згради беа завршени во 2022 година. „Сè е полошо“, вели Ухл. „Луѓето сакаат пари. Нема план. Никој не се грижи за состојбата на зградите.“
На некои места имаше жалби и дека уривањата заради нови проекти не биле изведени безбедно, со ризик од испуштање азбест. Исто така, на аголот на Улицата на музеите се гради голем православен „центар за дијалог“, каде што обновените згради се споени со ново крило во имитација на стилот палацо од XIX век. Во земја каде што само 0,1 отсто од населението се православни, потенцијалната заедница е речиси непостојна. „Кој ќе ја користи оваа зграда?“, се прашува Ухл. „Путин?“
Нова стара Европа
Преуредувањето на Будимскиот дворец ја одразува особено ентузијастичната посветеност на унгарската влада на идејата за поврзување на традиционалниот дизајн со националистичката политика.
Во Обединетото Кралство, спојувањето на тесниот концепт на „убавина“ со конзервативната агенда го промовираше филозофот и општествен критичар сер Роџер Скрaтон, кој во 2018 година претседаваше со влијателна архитектонска комисија формирана од ториевците за промоција на културната агенда. Комисијата „Градење подобро, градење убаво“ (Building Better, Building Beautiful) доби и кралска поддршка и извесно влијание, иако новата лабуристичка администрација го исфрли зборот „убаво“ од националната политика за планирање.
Идеите на Скрaтон помогнаа да се оформи одреден модел и за Унгарија: Орбан му го додели унгарскиот Орден за заслуги за неговата работа на промоцијата на европската „христијанска цивилизација“ (а неговото име го носи и мини-синџирот на кафулиња „Скартон“).
Постојат преседани за вакви проекти, вклучувајќи ја и реконструкцијата на Стариот Град во Варшава по нацистичкиот културен геноцид за време на Втората светска војна. ИКОМОС и самиот го призна тоа, усвојувајќи во 2018 година т.н. Варшавска препорака, која ги препознава „легитимните тежнеења на заедниците да ја надминат траумата од конфликти, војни и катастрофи преку реконструкција… како начин за реафирмација на идентитетот.“
Но постои и опасната страна на ваквите доцни реконструкции, доколку тие овозможат прикривање физички докази за историјата во политички цели. Варшавската препорака никогаш не била замислена да ја надмине Повелбата од Венеција од 1964 година, поддржана од УНЕСКО, која долго време служи како водич за најдобри практики во зачувувањето и нагласува дека „реставрацијата не смее да ги фалсификува уметничките или историските докази“. Подигнувањето на исчезнати згради од темел претставува најголемо можно отстапување од таквите правила.
Резултатот од овие промени во Будимскиот дворец е облик на „Дизниленд на наследството“ (heritage Disneyland), каде што туристите дури и не сфаќаат дека она што го гледаат не е навистина старо. „Тоа ме нервира“, вели Габриела Ухл. „Вака се конструираат лажна историја и идентитет.“
Поглед кон Будим, со дворецот и црквата „Свети Матеј“, која се смета за една од најуникатните во Европа. Фото: Depositphotos
Внатрешноста на Будимскиот дворец ноќе. Фото: Depositphotos
Бронзена коњаничка статуа на кралот Стефан пред црквата „Свети Матеј“. Фото: Depositphotos
Реконструираната Кралска команда за одбрана на дворското брдо се обновува со повисока купола и значително намален обем.
Палатата Анкер и понатаму е во состојба на пропаѓање. Фото: Роберт Беван/Блумберг
Пекарница во Будимпешта со оџак-колачи. Фото: Depositphotos
Сцена од „руин бар“ во срцето на Пешта. Фото: Depositphotos
Барокна врата на историска зграда од XVIII век во Будим. Фото: Depositphotos
.webp){kind=icon}
Во моментов нема коментари за веста. Биди прв да коментира...