.webp){kind=icon}
Србија во 2024 година ќе го преземе претседавањето со телата формирани во рамките на ЦЕФТА (Централноевропски договор за слободна трговија), но мали се шансите да се реинкарнира идејата за слободна трговија доколку претходно не се решат некои политички прашања меѓу дел од земјите потписнички на договорот. Имено, процесот на спроведување на ЦЕФТА подолг период е клинички мртов, главно поради политичките несогласувања, пред сè на релацијата Белград - Приштина. Поради тоа се поставува прашањето дали економиите од регионот не се веќе зрели за нова форма на организација и соработка меѓу земјите што ќе ги елиминира слабостите на ЦЕФТА. Европската Унија веќе им понуди излез во форма на план за раст на Западен Балкан, создавање единствен пазар и пристап до единствениот пазар на ЕУ, кој претставува многу повеќе од само трговска соработка.
Тригодишна блокада
Ненад Ѓурѓевиќ, советник на претседателот на Стопанската комора на Србија, потврдува дека членовите го преземаат претседателството по азбучен ред, што е формална и процедурална одлука.
„Одлуките донесени на техничко ниво во рамките на ЦЕФТА се блокирани практично три години, а за тоа време не е донесена ниту една одлука на министерско ниво (мешан комитет на министри)“, вели тој.
Дополнително, директорот на Секретаријатот на ЦЕФТА сè уште не е избран, иако мандатот на претходниот директор истече во март 2023 година. Членовите не можеа да се договорат ниту за конечната листа на кандидати.
ЦЕФТА (Централноевропски договор за слободна трговија) е регионален договор за слободна трговија што ги обединува земјите од Централна Европа. Потпишан е на 21 декември 2006 година. Членови на ЦЕФТА се Албанија, Босна и Херцеговина, Црна Гора, Македонија, Молдавија, Србија и УНМИК/Косово (УНМИК формално го претставува, т.е. присуствува „во име“ на Косово на состаноците на техничките тела и на заедничкиот комитет на министри). Главната цел е да се создаде слободна трговска зона меѓу земјите потписнички, што значи отстранување на царинските бариери и олеснување на трговијата меѓу тие земји.
Имајќи ја предвид важноста на ЦЕФТА за економијата на Србија, бидејќи регионот на ЦЕФТА е втор трговски партнер по ЕУ, Србија може да се обиде да го оживее овој договор.
„Можам да се надевам дека за време на претседавањето со Србија таа важност дополнително ќе биде препознаена и дека ќе вложиме напори за олабавување на односите и спроведување на договорените одлуки“, вели Ѓурѓевиќ.
Како што посочува тој, договорот не функционира од политички причини. Секоја одлука во ЦЕФТА се носи едногласно и бара консензус во секоја фаза на одлучување, пред усвојување во мешаниот комитет.
„Косово, кое го претставува УМНИК, бара да се смени страната што го застапува, а тоа ја оневозможува работата. Дури и на самите технички состаноци страните во многу случаи не соработуваат и средбите се обележани со дневна политика, повеќе отколку со работите со кои треба да се занимаваат. Во таа светлина, се надевам дека Србија, со своето претседавање, ќе се обиде да вложи максимални напори да го олабави процесот и да најде добра волја за соработка, имајќи предвид дека економијата на Србија има најголема корист од водење бизнис во регионот ЦЕФТА“, вели Ѓурѓевиќ.
Косово и договорот
Како што посочува тој, данокот од 100 отсто, кој владата на Косово го воведе во 2018 година на стоки од Србија, е политичка одлука и директно прекршување на ЦЕФТА. Тоа, според него, се повторило и годинава, кога беше блокиран увозот на стоки од Србија, што резултира со загуба на српските компании околу 30 милиони евра месечно.
Според него, последицата од блокадата се одразила на поскапувањето на стоките на косовскиот пазар, како и на производството на компаниите во Косово што купуваат суровини и полупроизводи во Србија. Меѓународните компании што имаат производство во Србија ги пласираат своите производи преку трети земји, што влијае на цената на производите и ја поттикнува инфлацијата. Таа ситуација ги повредува сите.
Ѓурѓевиќ вели и дека е неопходно да се реорганизираат начинот и институционалната рамка што обезбедуваат регионална економска соработка, вклучувајќи го и ЦЕФТА. ЕУ понуди план за раст, кој подразбира создавање единствен пазар на Западен Балкан како предуслов за приклучување кон единствениот пазар на ЕУ.
„Тоа е можност овие работи значително да се променат. Потребен е договор што првенствено ќе се фокусира на шесте земји од Западен Балкан, имајќи предвид дека Молдавија, Грузија и Украина имаат посебен ’длабок’ трговски договор со ЕУ, што е многу пошироко од ЦЕФТА и нашата ССА и им овозможува пристап до единствениот пазар на ЕУ по исполнување на условите“, вели Ѓурѓевиќ.
Неопходно е, според него, да се најде механизам што го врзува Западен Балкан на искрена соработка, што подразбира соработка во донесувањето и спроведувањето одлуки што водат кон создавање единствен пазар на Западен Балкан, според нормите и стандардите на ЕУ.
„За единствениот пазар на Балканот мора да се обезбеди рамка што ќе овозможи интензивна соработка меѓу министерствата, како и координација на највисоко политичко ниво, така што договорите и нивната имплементација што се усвојуваат во процесот на пристапување во ЕУ, а кои се потврдени од ЕУ, може автоматски да се препознаваат и да важат како стандард во другите земји од Западен Балкан, без обврска да поминат низ дополнителна ’валидација’“, објаснува Ѓурѓевиќ.
Во моментов секоја земја одделно преговара со ЕУ и усвојува одредени стандарди, применувајќи ги на своја територија. Во исто време, секоја регулатива на ЕУ во врска со слободната трговија дополнително се преговара преку ЦЕФТА, поминувајќи низ повеќе нивоа на усогласување и блокирање, што практично доведува до доцнење во регионот во спроведувањето на стандардите на ЕУ. Тоа има директно влијание врз конкурентноста на економијата во регионот и нашите компании и зголемувањето на деловните трошоци.
„ЦЕФТА е пред сè трговски договор, меѓутоа со текот на времето се појави потребата за регулирање на трговијата со услуги (е-трговија) преку признавање на образовните квалификации, слободното движење на капиталот и слично, а сето тоа е дел од Берлинскиот процес, од кој ЦЕФТА е важен дел, правејќи ја постојната законска рамка несоодветна за справување со сите нови предизвици“, вели Ѓурѓевиќ.
Тој нагласува дека новиот план за раст на ЕУ за Западен Балкан предвидува создавање единствен пазар во оваа област, како предуслов за пристап до единствениот пазар на ЕУ.
Според него, доколку се усогласат процедурите и документацијата и се укинат нецаринските бариери, ќе се создадат заеднички предуслови за инвестирање и слободно движење на работната сила, ќе се создадат предуслови за значително зголемување на економскиот развој на Западен Балкан, што е исто така предуслов за поодржливо учество на единствениот пазар на ЕУ.
„Имајќи предвид дека ЦЕФТА во моментов е блокирана и имајќи ги предвид новите можности што ги нуди новиот план за раст на ЕУ, неопходно е да се направи поинаков аранжман на самиот Западен Балкан, што ќе повлекува интензивна и поблиска соработка за создавање предуслови за единствен пазар“, нагласува Ѓурѓевиќ.
Иницијативата Отворен Балкан, чии потписници се Србија, Македонија и Албанија, иако не успеа да ги мотивира сите од Западен Балкан да учествуваат во неа, покажа дека политичката волја е предуслов за реализација на постигнатите договори.
Претседателката на ЕК, Урсула фон дер Лајен, на самитот ЕУ - Западен Балкан изјави дека економиите на Западен Балкан денес изнесуваат околу 35 отсто од просекот на ЕУ. Заедничкиот регионален пазар би можел да го зголеми БДП на Западен Балкан за десет проценти. „Новиот план за раст има потенцијал да ја удвои големината на економијата во регионот во рок од една деценија“, рече таа, објаснувајќи како државата ќе има корист.
Азески: И по 17 години од ЦЕФТА, колони на границите
Во однос на имплементацијата на ЦЕФТА, се покажа дека во постојната рамка не постои механизам за санкционирање на страната што ќе го прекрши. Тоа во 2019 година прв го кажа Бранко Азески, претседателот на Стопанската комора на Северна Македонија. Тој на бизнис-форумот во Копаоник без двоумење рече дека ЦЕФТА е мртва, велејќи дека е време за нов аранжман под покровителство на ЕУ, со кој би се овозможиле механизми за почитување на договорот, што сега не е случај.
„Блумберг Адрија“ побара став од Азески за ова прашање. Тој вели дека од имплементацијата на ЦЕФТА поминаа 17 години и дека, за жал, и денес може да се констатира дека договорот за слободна трговија во практика покажува дека трговијата и не е толку слободна. Азески додава дека стопанствениците се сведоци на голем број нетарифни бариери што ја обременуваат економската соработка во регионот.
„Иако сите досегашни регионални иницијативи се базираат на четирите слободи за кои се залага нашиот најголем трговски партнер ЕУ (слободно движење на луѓе, стоки, услуги и капитал), останува клучното прашање како истите тие да се операционализираат и поефикасно регионално да се интегрираме на заедничкиот пазар на ЕУ како наша заедничка стратегиска цел“, вели Азески.
Тој посочува дека сè уште постои борба да се намалат колоните на камиони што чекаат на граничните премини, да се надмине проблемот со визниот режим меѓу Косово и Босна и Херцеговина, да се заокружи несоодветната инфраструктурна поврзаност, да се надмине проблемот со меѓусебното признавање на сертификатите и други документи потребни во меѓусебната трговија, да се креира заеднички регионален производ, да има заеднички пристап во привлекување странски инвестиции за поголем просперитет на сите во регионот итн.
„За да се постигнат позначителни резултати во таа насока, повеќе од јасно беше, и пред една деценија и сега, дека е неопходен пред сè политички консензус од сите вклучени страни во регионот, за да се обезбеди интензивирање на регионалната интеграција и трговската соработка. Пораката на ЕУ секогаш била јасна, мораме регионално да се обединиме и да соработуваме за да прејдеме на следната фаза - пристап на европскиот пазар. И токму поради тоа, а во услови на присутното ’закочување’ на низа процеси од ЦЕФТА, во меѓувреме беа поттикнати нови регионални иницијативи што требаа да дадат елан и динамика во меѓусебните односи, како на пример Отворен Балкан“, вели Азески.
Тој додава и дека оваа иницијатива, иако направи исчекор во правец на развој на деловните односи, на пример со т.н. зелени коридори, не може да ја поттикне идејата за моќта и предноста на регионалното обединување како чекор кон ЕУ-интегративните процеси.
„Потврда за тоа се и податоците од размената, кои покажуваат дека низ годините земјите во регионот не успеаја да го подигнат обемот на меѓусебна соработка или, конкретно, размената на Македонија со земјите од ЦЕФТА учествува со 10-11 проценти од вкупниот обем на размена со другите земји во светот. Во последните десет месеци од 2023 година, споредено со истиот период од 2022 година, обемот на размена се зголемил само за 1,3 процент“, вели Азески.
Тој укажува дека регионот речиси и не познава иницијатива на Балканот за регионално поврзување што не била под покровителство однадвор.
„Од една страна, патронството на Брисел е важно бидејќи целиот регион се движи кон патот на ЕУ, но, од друга страна, секоја иницијатива што доаѓа однадвор, а не е иницирана од самите нас, се доживува како наметната и завршува неуспешно затоа што државите не успеваат да ја видат големината на регионот како една целина“, вели Азески.
Големи можности
Тој додава дека Европската Унија континуирано инвестира во подигнување на капацитетите на институциите во насока на зајакнување на регионалниот пазар на Западен Балкан и економската соработка на целокупниот бизнис со европските бизниси. Азески посочува дека како резултат на таквата поддршка беа формирани Енергетската заедница, секретаријатот на ЦЕФТА, Советот за регионална соработка, Транспортната заедница.
Бранко Азески/Стопанска комора на Северна Македонија
„Можностите се големи, но никако да ги искористиме. Затоа ние, коморите од регионот, тргнувајќи од бизнис-логиката, се обединивме преку Коморскиот инвестициски форум (КИФ), кој како оригинална регионална иницијатива произлезена од Берлинскиот процес активно работи регионалната економија да биде меѓусебно интегрирана и истовремено интегрирана во европската економија и во таа насока да влијаеме на економските политики“, вели Азески.
Тој потенцира дека активностите преку КИФ се многубројни и секојдневни, во насока на вмрежување на компаниите, за што тие се поддржани во настап на регионални и европски саемски манифестации, а изработена е и платформа за пристап до пазари и доставувачи.
„Дел сме од многу проекти преку кои фирмите се поддржуваат за инвестирање во напредни технологии, во насока на подигнување на иновативноста и конкурентноста во рамките на регионот. Покрај активностите на КИФ, Стопанската комора и јас како назначен претседавач на Асоцијацијата на балканските комори (АБК), за 2024 година, во која влегуваат и комори надвор од регионот (Бугарија, Кипар, Грција, Турција и Романија), и натаму ќе дејствуваме во насока на постигнување на крајната цел на оваа асоцијација, која е формирана пред 30 години, односно во 1994 година, а тоа е ’создавање слободна трговска зона на Балканот’. Приоритетите ќе бидат ставени на инвестиции, инфраструктура и извоз. Само тоа е решение за нашиот просперитет и економски развој“, вели Азески.
