Со развојот на ИТ-индустријата и технолошките можности што таа ги нуди, се појави нов тренд на работа од далечина со регулиран или нерегулиран статус на вработен. Познат како фриленсерство (freelance), овој начин на живот и заработка стана уште поатрактивен во периодот на пандемијата, иако може да се каже дека одамна е тренд, особено меѓу помладите генерации, кои се безрезервно отворени за новите начини на заработка. Македонците не се никаков исклучок, напротив, се чини дека доста се активни во тој дел и фриленсерската заработка ја гледаат како сè поголема можност за самодокажување, но и развој во глобални рамки, каде што нема никакви бариери ниту граници.
Но бариерите се тука, во нашата држава. За фриленсерите од Македонија во 2023 година и натаму се недостапни низата старо-нови платежни системи што ќе им го олеснат начинот на трансфер и користење на сопствените заработени пари. За ова „Блумберг Адрија“ веќе пишуваше претходно подетално, во анализата насловена „Македонија со децении доцни со алтернативните платежни системи“. Освен тоа, бариера има и во недоволната регулираност во правниот систем за фриленс-работењето, што во некои случаи претставува пречка за директна соработка на фриленсерите од земјата со нивните клиенти или работодавци од странство, па се принудени да користат посреднички услуги од други компании, за што се изложени на дополнителен трошок.
Фриленсерите во Македонија се со нерешен статус
Петар Тодоровски е правник и повеќе од четири години работи како фриленсер, спојувајќи ги правото и информатичките технологии преку развојни продукти во насока на вградување на законите во софтверските решенија и усогласување на законите за заштита на личните податоци. Со оглед на фактот дека на почетокот од својата фриленсерска кариера тој се соочил со низа нејаснотии и тешкотии, тој подоцна решил да ја креира интернет-страницата www.freelancefrom.mk, каде што ги поедноставува правните аспекти за фриленсерите од Македонија, нудејќи одговори на низа прашања што тие ги имаат, особено почетниците. Тој е и коосновач на „Нојбејс“ (NeuBase), компанија што им помага на фриленсерите да отворат своја фирма во САД.
Петар Тодоровски како говорник на вебинар за фриленсерството во Македонија / Фото: „Блумберг Адрија“
Споделувајќи го своето искуство, Тодоровски вели дека да се биде фриленсер во Македонија значи да работите според многу лабава регулатива.
„Ние не сме обврзани како некои други земји, каде што има задолжителни давачки за државата и секој може да си ги организира работата и животот на кој начин сака. Има неколку правни проблеми што мислам дека во иднина може да се решат. За еден од нив има најава дека ќе се реши во 2024-та, а тоа е дека Управата за јавни приходи (УЈП) ќе направи некаква платформа за фриленсерите да може да си пријавуваат данок и да се пријавуваат за здравствено и пензиско осигурување. Има уште две работи што во моментот не се решени, а се проблем, породилното отсуство кај жените, кога некој е вработен Фондот плаќа додека е жената на породилно, а доколку ги плаќа оние 1.600 денари паушал, во таков случај, колку што знам, не добива таков надомест додека е на породилно, а другата работа е кредитоспособноста, зашто ако сте фриленс, банките сметаат дека тоа е ризичен предмет, освен Прокредит и Уни банка“, објаснува Петар Тодоровски.
Тој во практика фриленс работењето го дефинира на три начини: фриленс како вработен, фриленс како давател на услуги и фриленс со сопствен бизнис.
„Еден од најголемите митови што кружат е дека фриленс-работата не е регулирана во Македонија, што не е точно. Фриленс-работењето е регулирано, меѓутоа не е спакувано во еден закон, како што е да речеме Законот за работни односи, кој го регулира вработувањето, туку сите работи се распрскани низ повеќе закони. А тие три рамки ги направив за да може луѓето полесно да сфатат на кој начин може да си го организираат животот, односно колку приходи имаат, па колку од тоа ќе издвојат за државата и кои права и обврски сакаат да ги добиваат за возврат. Е сега, може да се најде фриленс-ангажман и да се биде како вработен, со тоа што околу една третина од приходите оди за државата. Со тоа се добиваат одредени права за осигурување. Многу слично може да се организира животот и кога фриленсот функционира како бизнис. Основате компанија и тогаш наместо како физичко лице да бидете ангажиран со договор на дело, ќе бидете со договор помеѓу две компании и испорачани фактури за извршените услуги. Но повеќето фриленсери функционираат преку достава на договор за дело, со кој единствено должат 10 проценти данок на државата за парите што ги добиваат“, објаснува Тодоровски.
Depositphotos
Кога започнал, тој се соочил со низа нејаснотии околу начинот на функционирање на фриленс-работењето и често се соочувал со погрешни толкувања и одговори, поради што решил самиот да ја креира својата платформа со објаснувања за многу од отворените прашања на фриленсерите.
„Има повеќе фејсбук-групи каде што честопати се провлекуваат ист тип прашања, кои се поврзани со толкување закони, за што се плаќа данок и слично. Една од работите што ме иритираат е дека често се даваат лажни одговори на тие прашања и целосно погрешни информации од типот не се плаќа данок на приход од странство. И оттогаш посакав да имам некој проект, како интернет-страница каде што луѓето ќе можат да дојдат до соодветни одговори и да се информираат за фриленсерската работа. Во тој момент јас имав основано компанија во Америка, која ми служеше за фриленс-работа и сметав дека таква компанија секому може да му ги реши проблемите што ги има ако се исти како тие што ги имав јас“, вели Петар Тодоровски.
Доколку работите фриленс преку сопствена компанија, мора да се направи разлика што и каде се даночи. Компанијата е едно лице, а вие сте друго лице. Компанијата се оданочува во согласност со правилата на државата каде што е основана, а вас ве оданочуваат во согласност со правилата на државата каде што сте даночен резидент (ако сте во една држава, а може да бидете даночен резидент и во повеќе земји).
„Конкретно, во мојот случај, мојата компанија се оданочува во САД, а мене ме оданочуваат во Македонија, со тоа што онаа LC формација на компаниите во САД е таква што јас таму должам нула проценти данок, така што јас плаќам само тука. А тука плаќам данок на износот што јас самиот ќе си го префрлам како хонорар или како дивиденда“, вели Тодоровски.
Данок се плаќа за сите приходи од странство преку која било сметка
Најчест случај кај нас е фриленсерите да отворат сметка, а со тоа и платежна картичка преку „Пeјонир“ (Payoneer), што претставува виртуелна банка, односно не е вистинска банка, туку финтек, или како што е познат во нашата регулатива, „Пејонир“ е издавач на електронски пари. Тоа значи дека некој друг ги чува парите во вистинска, регулирана банка, некаде на друго место, а „Пејонир“ само го прави платниот промет, односно ги префрла од една на друга сметка.
Bloomberg Mercury
„Има одлука на Народната банка што дозволува користење издавачи на електронски пари во други држави, така што смееме да имаме сметки во ‘Пејпал’ (PayPal) или ‘Пејонир’, како најпознати. Значи, нашата регулатива не го забранува тоа. Исто така, не е забрането ниту да имате пари на тие сметки. Тоа што често се поставува како прашање за парите на сметките на ‘Пејонир’ е дали за нив треба да се плаќа данок. Да, се плаќа данок. Даночната обврска се создава во моментот кога има прилив на сметката“, објаснува Тодоровски.
Но обврската за пријавување данок останува на самите корисници на сметките што оствариле приход од странство. За жал, УЈП по автоматизам ги нема тие податоци.
„Има еден систем, се вика Common report system, меѓутоа Македонија не е дел од тоа. Многу држави во светот автоматски си разменуваат информации од даночна природа, меѓутоа Македонија не е дел од тоа. Според тоа, ниту Македонија има обврска да известува други држави за тоа што странски државјани прават во Македонија, ниту странски држави се обврзани на Македонија да ѝ кажат за истото тоа“, вели правникот Тодоровски.
Во Македонија никој не води сметка за бројот на фриленсери и нивната заработка
На темава разговаравме и со тимот на „Импакт фондација“ (Impact Foundation), чиј тим нуди фриленс-менторство со поддршка на програмата „Рекономи“ (RECONOMY). „Рекономи“ (RECONOMY) е регионална инклузивна и зелена програма за економски развој на Шведската агенција за меѓународна развојна соработка (Sida), имплементирана од „Хелветас Свис Интеркооперејшн“ (HELVETAS Swiss Intercooperation) во партнерство со „Импакт Фондација“ и други организации вo земјите од Источното партнерство и Западен Балкан.”
Програмата е имплементирана во 12 земји од Западен Балкан и Кавкаскиот Регион, а како партнер од Македонија „Импакт фондација“ во фокусот го има самовработувањето, преку што ги поддржува фриленсерите.
Токму поради распрсканото законско регулирање на фриленсерската работа во земјава, надлежните институции не располагаат со никакви бројки за овие луѓе. УЈП нема посебна шифра под која ги води приходите од фриленс-работа со странски партнери, а методологијата на Државниот завод за статистика не ја опфаќа прецизно оваа категорија на граѓани.
Според паушалните податоци со кои располага „Импакт фондација“, во 2021 година Македонија имала најмалку 5.000 фриленсери.
„Од повеќе извори се информираме за да процениме како се менува состојбата со фриленсерството во нашата земја. Најпрво мора да расчистиме што е фриленсинг како термин. Ние во рамките на проектот 'Рекономи', кој поддржува самовработување, ја испитуваме само категоријата на фриленсери што работат дигитална работа на далечина и ја наоѓаат својата клиентела преку платформи. Притоа, мора да се земе предвид дека терминот е многу поширок и е најблиску до дефинирање на работници што се занимаваат со хонорарна работа. Хонорарните работници се споменати и дефинирани во законот за работни односи. Тие не се избројани сè уште и не се знае колку се. Но дигиталните платформи на трудот, каде што овие хонорарни работници во голем дел ја нудат својата услуга, имаат прецизен број на активните профили. Во 2021 година најголемата платформа за фриленс објави податок дека од нашата земја има 5.000 активни профили“, информираат од „Импакт фондација“.
Нивното интерно истражување покажува дека најмногубројни на платформите се Македонците што работат дигитални професии како: дигитални маркетери, веб-програмери, внесувачи на податоци, тестери на софтвери, графички дизајнери и регрутери.
„Според еден податок на вештини што се нудат на една од најпопуларните платформи, во Македонија најмногу заработуваат фриленсерите што работат со AUTODESK Auto CAD, Social Media Marketing, Logo Design, Graphic Design“, велат од „Импакт фондација“.
„Нашата работа е да ги зајакнеме тренинг-центрите во државата да ги понудат бараните професии преку неформални курсеви, за младите професионалци од државата да имаат директен пристап на интернационалните пазари и да бидат конкурентни во тоа што го прават“, информираат од „Импакт фондација“.
Оттаму потенцираат дека фриленс-работата не е регулирана преку Законот за работни односи, бидејќи тој регулира само работен однос помеѓу работодавец и вработен. Кога хонорарниот работник нема договор со работодавец, т.е. добива работа од дигитална платформа, законот не го гледа, ниту го штити.
„Од друга страна, фриленсерите што сакаат да останат и да функционираат во државата се даночни обврзници, плаќаат персонален данок, а се надеваме од следната година ќе можат да си плаќаат и придонеси за да ги добијат привилегиите од државното здравствено и пензиско осигурување“, велат од „Импакт фондација“.
Фактурите често се проблем за фриленсерите
Според искуството на здруженијата и организациите што работат во сферата на фриленсерството и нудат одредена помош и поддршка за овие луѓе, како и според информациите што ги добиваат од самите фриленсери, коренот на проблемот не е во наплатата и расположливоста на средствата, туку можноста да реализираат девизен прилив од странство без да приложат договор.
За таа цел, во Македонија веќе постојат некои компании што функционираат како посредници меѓу фриленсерите и нивните соработници од странство. Фриленсерите што работат со договор на дело не можат да издадат фактура, бидејќи не се фирма. Токму тука настапуваат овие фирми посредници, кои за нивна сметка подготвуваат фактури, а за возврат наплаќаат месечен надомест. Дополнително, нудат и други услуги, како осигурување и пријавување на фриленсерите како вработени, за што исто така се наплаќа соодветен надомест.
.webp){kind=icon}
