Струја или ѓубре - што правиме во Македонија со старата облека?

Најтешкиот дел од пролетното чистење на домот се плакарите. Што со речиси необлечените парчиња од децата, кои веќе се мали, што со онаа маичка што лани ја купивте само затоа што беше на попуст или што со оние неколку пара прескапи пантaлони купени пред две-три години што се собраа тукутака, од стоење? Вие ќе спакувате сѐ во вреќи, кои ќе ги однесете некаде, но знаете ли која е конечната дестинација на облеката од која се ослободувате?

Главната цел на циркуларната економија е да нема отпад. Сѐ да се користи одново и одново. Па така, замислата е вашата стара облека да се претвори во конец, кој повторно ќе биде употребен во текстилната индустрија. Од неа може да се направи и изолациски материјал, кој има примена во градежништвото. Може да се претвори и во полнеж за перници или за детски играчки.

Сепак, на глобално ниво, од стариот текстил не произлегува ништо корисно. Речиси целиот текстилен отпад денес се гори или се закопува. Според анализата на „Блумберг НЕФ“, многу малку од него се рециклира, не затоа што не постојат технологии, туку затоа што синџирот на снабдување, регулативите и цените сè уште не одат во прилог на циркуларната економија.

Во меѓувреме текстилната индустрија е еден од најголемите загадувачи во светот и незапирливо расте. Според податоците од текстилната берза (Textile Exchange), глобалното производство на влакна е повеќе од двојно зголемено од 2000 година, а доколку продолжи со сегашното темпо, би можело да достигне 160 милиони тони до 2030 година.

Во Македонија има напредок

Законот за управување со дополнителни текови отпад во земјава стапи во сила на почетокот на минатата година. Во моментов се регистрирани четири компании што можат да постапуваат со текстилниот отпад. Две од нив беа активни во текот на цела 2024 година.

„Со оглед на тоа дека се работеше за прва година, национални цели не беа поставени. Но ние, во договор со Министерството за животна средина, си поставивме неофицијални цели и ги реализиравме во целост“, вели во изјава за „Блумберг Адрија“ Евгенија Најдоска, управителка на „Тексомак“, една од организациите што управуваат со текстилниот отпад.

Според статистичките податоци за 2024 година, лани биле собрани близу 6.200 тони текстилен отпад.

Податоците на годишниот извештај на „Тексомак“ покажуваат дека на македонскиот пазар во пробната 2024 година нивните членки пласирале 3.247.437 парчиња или 1.406 тони. Притоа, постапено било со 303 тони или 22 отсто од пријавените количества.

Најдоска ни објасни дека доколку биле поставени национални цели, бројката за пласман ќе изнесувала 1.150 тони, а ќе требало да биде постапено со 250 тони текстилен отпад, што покажува дека реализацијата била повеќе од задоволителна.

Според податоците, четири тони во моментов чекаат извоз и се складирани кај собирач рециклатор.

„Годинава поголемо количество ќе им се предава на рециклатори за извоз. Односно околу 60 отсто ќе оди на копроцесирање, а 40 отсто за извоз според планираното и започнатите соработки“, вели Најдоска.

Според неа, свеста расте и, за разлика од лани, во текот на оваа година многу повеќе компании бараат да склучат соодветни договори, па очекувањата за до крајот на 2025 година се позитивни.

Постапувачите со текстилен отпад од надоместокот што го наплаќаат имаат обврска да обезбедуваат инфраструктура за собирање отпад, но и да вршат едукација на населението за предностите од рециклирањето.

Глобалните брендови калкулираат

И покрај технолошкиот напредок, само неколку објекти во светот денес всушност рециклираат текстил од текстил. До март 2025 година, „Блумберг НЕФ“ следеше 12 такви постројки, а само четири од нив беа оперативни. Најголемиот, во Шведска, заврши во банкрот, па потоа беше преземен. Се најавуваат нови инвестиции, но капацитетите сè уште се симболични, бидејќи планираните 500 илјади тони до 2027 година се само капка во морето во споредба со 92 милиони тони отпад што се генерира годишно.

Исто така, постои проблем и од другата страна на синџирот на снабдување. Имено, брендовите ветуваат премногу, а испорачуваат премалку. Иако речиси 40 проценти од најголемите модни компании јавно се обврзале да го поддржат рециклирањето на текстилот, само 12 проценти од нив откриваат колку облека произведуваат годишно. Одговорноста е селективна. Иако „Адидас“ веќе користи 99 проценти рециклиран полиестер (главно од ПЕТ-шишиња), дури до 2030 година планира да почне да користи текстилен отпад.

Во меѓувреме некои брендови, како „МУД џинс“ (MUD Jeans), покажуваат дека е можно да се произведува облека од 100 проценти рециклиран памук, но тоа сè уште се ретки примери, а не индустриска норма.

                    

Технологиите стануваат сѐ подобри  Постојат две напредни технологии што би можеле да направат голема разлика – деполимеризација и растворање. За разлика од механичкото рециклирање, кое ги сече текстилните материјали и произведува влакна со понизок квалитет, хемиските методи овозможуваат и рециклирање сложени материјали, како што се мешавините од полиестер и памук, произведувајќи влакна споредливи со оние од сосема нови суровини. Деполимеризацијата ги разградува полимерите на основни мономери, кои потоа можат повторно да се состават во нови влакна. Топењето ги одвојува влакната со нивно растворање, што е особено корисно за целулозните материјали како памукот. Овие методи овозможуваат рециклирање сложен текстил, за кој претходно немало друго решение освен согорување. Благодарение на сличностите со технологиите за рециклирање пластика, сè повеќе големи хемиски компании влегуваат во овој простор. Во соработка со „Индитекс“, БАСФ разви целосно рециклирано најлонско влакно наречено лупамид, а во март 2025 година отвори производствен погон во Шангај со капацитет од 500 тони годишно. „Зара“ веќе понуди јакна направена токму од овој материјал.

  

Сите зборуваат за рециклирање, но никој не сортира облека

Најголемата пречка, покажува извештајот на „Блумберг НЕФ“, не е технологијата, туку суровините. Фабриките за хемиско рециклирање имаат потреба од висококвалитетен чисто сортиран текстил. Но поголемиот дел од отпадот доаѓа со патенти, непознати мешавини од бои и влакна и без соодветна инфраструктура за сортирање. Затоа повеќето рециклатори сè уште користат постиндустриски отпад, т.е. остатоци од фабриките, а не вистински текстил што луѓето го фрлаат.

Компании како „Инфинитед фибер компани“ (Infinited Fiber Company) бараат памук со најмалку 88 проценти целулоза, што дополнително ги стеснува опциите. Сепак, се развиваат решенија. На пример, компанијата „Рефиберд“ користи вештачка интелигенција за да ги идентификува составот и загадувачите во отпадот, но сè додека не се достапни системи за собирање и сортирање, суровината останува ограничена и скапа.

Нови глобални политики

Европската комисија пред близу две години предложи задолжителен систем за проширена одговорност (ЕПР – англ. extended producer responsibility – ⁠ EPR) за производителите на текстил, кој ќе се применува во сите земји членки на ЕУ. Системот бара од производителите да го финансираат собирањето и рециклирањето на текстилниот отпад, што треба да помогне во изградбата на инфраструктурата потребна за рециклирање во поголем обем.

Во Франција, каде што системот веќе е воспоставен, брендовите што користат најмалку 15 проценти рециклирани влакна од текстилен отпад добиваат попуст од 50 проценти на надоместоците за ЕПР. Дополнително, беше предложен и данок од пет евра по артикл на производите од таканаречената брза мода. Тој би можел да се зголеми на 10 евра до 2030 година.

Од јануари 2025 годинава сите земји членки на ЕУ имаат обврска да воведат одделно собирање на текстилниот отпад, што би можело да отвори нови текови на суровини за оние што рециклираат. Слични закони подготвуваат Канада, Кина и американските држави Њујорк и Калифорнија.