ББА-коментар: Регулирањетo на цените на струјата и гасот на клацкалка

Глобалниот пораст на цените на енергијата во претходните години го зголеми товарот на трошоците за компаниите. Електричната енергија е незаменлив влезен трошок и зголемувањето на цените влијае и на помалите потрошувачи бидејќи тие плаќаат повисоки цени за електрична енергија и на најголемите потрошувачи едноставно поради количеството што го трошат. Сепак, цените од пазарот не се рефлектираа целосно во цените за корисниците, бидејќи беа воведени мерки што ќе го ограничат прелевањето на цените на крајниот корисник (во овој случај економијата), што го олесни товарот на економијата, но на крајот го намали притисокот на трошоците врз инфлацијата.

Во Србија цената на струјата беше ограничена, но бидејќи беа намалени берзанските цени, откако одлуката престана да важи, цените за стопанството всушност беа намалени. Во септември, ЕПС (Електропривреда Србије) донесе нова методологија за формирање на цените, која се очекува да им обезбеди подобра флексибилност на купувачите на енергија во однос на нивните потреби за потрошувачка. Слично е и со цената на гасот, која е намалена со крајот на регулацијата, а не се очекуваат зголемувања бидејќи снабдувањето со гас сè уште зависи од Русија, но и магацините се полни за зимската сезона.

Словенија на неколку начини со субвенции ги заштити компаниите од скокот на цената на струјата и гасот во 2022 и 2023 година. Во 2023 година цената беше ограничена за сегментот мали и средни претпријатија. Словенија воспостави нов систем на пресметување на трошоците за користење на мрежата, кој е во сила од 1 октомври годинава. Бидејќи се очекува подинамична потрошувачка поради електрификацијата на сообраќајот и претстојната зима, новиот систем дефинира пет временски периоди, а трошоците се менуваат во зависност од потрошувачката.

Покомплексниот систем е предизвик за индустриските потрошувачи, бидејќи тие нема да можат да го приспособат производството навреме и да ја усогласат пресметката на трошоците со новата динамика. Според пресметките на Агенцијата за енергетика, големите индустриски потрошувачи издвојуваат само околу 4-5 отсто од трошоците за електрична енергија за мрежните трошоци, но оваа ставка за нив ќе се удвои со новиот систем.

Во Хрватска државата ги субвенционираше цените на струјата и гасот со обемни пакети помош, но постепено ги укинува. Стопанството ги плаќа пазарните цени од септември 2023 година, кога истече еден од пакетите помош, по што мерките за населението останаа во сила. Цените на енергијата за економијата се меѓу највисоките во поширокиот регион и често се причина за незадоволство на стопанството во контекст на загрозување на конкурентноста.

Во Македонија цените на струјата за стопанството ја следеа состојбата на пазарот, па во втората половина од 2022 година компаниите плаќаа во просек двојно повеќе струја во однос на истиот период од претходната година. Со цел да се влијае на намалување на притисоците од цената на храната, одредени производители на храна имаа право на субвенции за цената на електричната енергија на крајот на 2022 и почетокот на 2023 година. По тој период цените продолжија да се намалуваат, па компаниите во првата половина на 2024 година плаќаа најниски цени на струјата во регионот, но сепак значително повисоки (20-46 отсто, во зависност од нивото на потрошувачка) во однос на периодот пред пет години.

Цените на струјата во БиХ се на најниско ниво во регионот. Во Федерацијата БиХ растот на електричната енергија за стопанството е ограничен на 20 отсто годишно, што спречи нагло зголемување на цените, особено во периодот од 2022 и 2023 година. За 2024 година беше прогласена закана за снабдување и беше продолжена мерка за ограничен раст на цената. Во Република Српска цената на електричната енергија за економијата се зголеми малку над 20 отсто во 2023 година.

Прогнози

Ако се земе предвид дека сѐ повеќе се префрлаат на одржливи и поевтини извори на финансирање, очекуваме поголема сигурност во снабдувањето и низок притисок врз цената на електричната енергија. Во контекст на цените на електричната енергија за стопанството, долгорочно очекуваме дерегулацијата на цените да продолжи во земјите во кои мерките сè уште се во сила. Тоа би значело и поголема изложеност на компаниите на пазарните цени, а со тоа и на нивните варијации.

Колку дополнителни можности ќе има за регулација на цените во случај на повторно стрмен раст зависи од тоа колку државните буџети ќе го дозволат тоа. Општо земено, цените на енергијата имаат висок пренос на инфлацијата, па иако регулацијата на цените ги носи своите трошоци, таа исто така има придобивки во смисла на ограничување на трошоците (особено во енергетски интензивните индустрии), а со тоа и на ограничување на ефектите на инфлацијата.