.webp){kind=icon}
Во светот лани се фрлиле 931 милиони тони храна, дел како вишоци храна (сурова или зготвена), дел како произведена храна, чиј рок на употреба изминал или амбалажата била оштетена, дел како вишок во самото производство. Овие податоци се објавени во најновата публикација на Програмата за животна средина при Обединетите Нации (ОН), кои на годишно ниво ги пресметуваат загубите од храна во светот. Анализираме и каква е ситуацијата во Македонија. Според проценките на невладините организации, храната што се фрла во Македонија е доволна за најмалку 13.000 лица да добијат оброк три пати на ден во текот на целата година. Секој Македонец инаку во просек фрла по 83 килограми храна годишно.
„Факт е дека се произведуваат значајни количини храна, но луѓето не ја јадат целосно, а тоа има значајни негативни ефекти: еколошки, социјални и економски“, пишува во извештајот на Обединетите Нации за состојбите со храната во светот. Нивните проценки покажуваат дека 8 до 10 отсто од емисијата на стакленички гасови во светот е поврзана со храната која што не се консумира.
„Намалувањето на отпадот од храна во малопродажбата, услужната дејност и на ниво на домаќинствата може да биде од корист како за луѓето, така и за планетата. Меѓутоа, вистинскиот сооднос на фрлената храна и негативните ефекти од тоа до сега не се добро сфатени“, се нотира во извештајот од Обединетите нации.
Кој фрла најмногу храна во светот?
Од вкупно 931 милиони тони загуба од храна, дури 61 отсто е фрлена од страна на домаќинствата. Анализите на ОН покажуваат дека луѓето фрлиле 569 милиони тони отпад од храна во светот, на услужниот сектор отпаѓаат 244 милиони тони, или 26 отсто од вкупниот отпад од храна, додека најмало учество во оваа статистика има трговијата, со фрлени 118 милиони тони, или скоро 13 отсто од вкупно фрлените вишоци храна.
Најголеми загуби од храна по глава на жител има во Нигерија и Руанда. Таму на годишно ниво секој човек во просек фрла по 189 килограми, односно по 164 килограми отпад од храна. Со над 100 килограми по жител се запишуваат и некои од поразвиените земји, како Израел и Австралија.
Во светот најштедливи, или луѓе кои најмногу ја искористуваат храната се Русите. Тие во просек на годишно ниво фрлаат 33 килограми ваков отпад. Меѓу тие кои повеќе водат сметка за храната се вбројуваат и Австрија (39 кг отпад годишно по жител), Индија, Белгија и Холандија со просек од 50 кг годишен отпад.
Кога станува збор за Европа, ОН ја делат во 4 поголеми региони, според географската припадност. При тоа, Источна Европа најмногу води сметка за храната. Во просек на годишно ниво секој жител фрла по 61 килограм загуби од храна. Тоа е значајно помалку на пример од Јужна Европа, групата во која влегува и Македонија, а каде што секој жител просечно фрла по 90 килограми отпад од храна. Просекот во Северна Европа е 74 кг, а во Западна Европа 65 кг по жител.
Каква е состојбата во Македонија?
Според податоците од Обединетите Нации, во Македонија лани се фрлиле 172.480 тони храна, или по 83 кг годишно по глава на жител. Земјава е на исто рамниште со поголем дел од државите од регионот. Така, на пример, по исто толку отпад по глава на жител е пресметан и за Албанија, Босна и Херцеговина, Црна Гора и Србија.
За нијанса полоша е Хрватска, со 84 кг по жител, а потоа следува Турција, со просек од 93 кг. Убедливо најлоша во регионот е Грција, каде што годишно секој жител во просек фрла по дури 142 килограми отпад од храна.
Подобро од нас на ова поле стојат Романија со 70 кг по жител, како и Бугарија со 68 кг. Словенија е меѓу најдобрите примери во светот во поглед на грижата за управувањето со храната и вишоците од неа. Словенецот просечно во годината фрла само 34 кг отпадоци од храна.
Македонецот фрла двојно повеќе храна од Австриецот
Проблематиката е опширна и многу фактори влијаат на тоа зошто Македонецот фрла двојно повеќе храна од Австриецот кој зима 4 пати поголема просечна плата. Основната разлика е развиениот систем на рециклирање на отпад во Австрија. Таму граѓаните имаат достапни контејнери за селекција на отпад буквално на секој чекор, а самата селекција подразбира многу повеќе категории отпад, вклучително и храната. Македонија последните години видливо напредува во делот на рециклирањето, но е далеку од австрискиот пример.
Втората поважна работа е свеста за количините храна што купувачите ги пазарат. Истражувањето на „Impact Hub Vienna“ покажува дека потрошувачите во Австрија на годишно ниво заштедуваат до 300 евра само со добра пресметка на количините храна кои што ги купуваат во однос на реалните потреби и очекувањата за колку време ќе се изеде купената храна. Ова не е само прашање на свеста на купувачите. Тука улога има и самото општество, како и традициите, обичаите и друштвените навики.
Уште еден фактор е развиениот систем на промена на цени за лесно расипливите стоки во маркетите. Во Австрија не само големите, туку и малите продавници функционираат на истиот принцип: последните неколку часа од работното време лесно расипливите производи, особено овошјето и зеленчукот, се продаваат по пониски цени, со цел да се продадат додека се свежи и да не се дозволи заради можна идна заработка производите да останат непродадени и да загубат од својот квалитет. Може да се каже дека Македонија е пионер во оваа практика.
Законот за донирање вишоци храна не виде „бел ден“
Кон крајот од 2019 година на ЕНЕР беше поставен предлог законот, со кој се уредува системот за донирање вишоци храна, организацијата, операторите со донициите и најважно, требаше да се олеснат условите и постапката за донирање храна за економските оператори. Целта на законот беше да овозможи организиран и ефективен проток на безбедна храна преку системот, да се промовира донирањето со што од една страна ќе се оди во насока на постигнување нула глад во општеството, а од друга страна ќе се минимизира отпадот од храна, што придонесува и за намалување на негативните ефекти врз животната средина.
Законот никогаш не ја виде светлината на денот. Прашавме каде собира прашина хартијата од овој предлог закон и зошто заглави, но од Владата не добивме одговор за ова прашање, исто како што не добивме одговор ниту за тоа каква стратегија има државата за справување и управување со вишоците храна.
Банка за храна
Банката за храна и уште неколку други невладини организации се светлата точка во овој затворен круг. Хуманоста ги носи активистите од вратата на економските оператори кои имаат вишоци храна до тие на кои им е потребна помош за да не гладуваат. Банката за храна постои веќе 12 години и е членка на Европската федерација на банки за храна, од каде активистите црпат искуства, информации, закони, пристапи, начини на работа итн. Соработуваат со 18 партнерски организации во 11 градови во земјава. Македонската банка за храна е иницијатор за формирање на Балканска федерација на банки за храна, за која, како што велат, има интерес од Босна и Херцеговина, Косово, Албанија и Србија.
„Нашата улога е нула глад и нула загуби на храна, мото преземено од Федерацијата со 26 земји членки, најголемата мрежа на храна во светот. Целта е граѓаните да ги добијат тие вишоци храна и затоа нашето друго мото е „да ги храниме економиите, а не депониите“, вели Душко Христов, претседател на „Банка за храна“. Тој вели дека се ангажираат за циркуларна економија и втор живот на храната, но тоа не значи дека ја собираат секоја храна, туку само таа која што е уште здрава и со нутритивна вредност.
„Често има конзервирана храна, на пример грашок, риба или гулаш со нарушено пакување при транспорт, што инспекциите и самите компаниите не дозволуваат да се стави на полиците во продавница ако има сомнеж дека може да е оштетен квалитетот или, пак, за да не им се наруши брендот и името“, објаснува Христов.
Новиот закон требаше да ги зголеми давачките за депонирање отпад од храна
Според претседателот на „Банка за храна“, токму сложената процедура за донации за храна прави компаниите да не кажуваат точно колку храна фрлиле, односно ако имаат мали количини се одлучуваат да ги фрлат бидејќи е поевтино и не се изложени на сложени процедури и обемни документации за пријава на донациите. „Никој во ланецот оператори со храна не кажуваат колку се бројките“, вели Христов.
„Ние бевме дел од таа работна група што се формираше во 2019 година и работевме неколку месеци. Но, останаа недоречености во тој предлог закон“, вели Душко Христов.
Покрај прецизни одредби и надлежности за одложување на отпадот од храна, еден од предлозите во законот беше и неколкукратно да се зголеми надоместокот за депонирање вишоци храна, со цел да се мотивираат компаниите да донираат наместо да фрлаат.
Во моментов ЈП депонија Дрисла, како најголем оператор во земјава за собирање, складирање и уништување на отпад, наплаќа паушал од 3.100 денари за тон отпад од храна, независно од видот и габаритноста.
Според податоците од ЈП депонија Дрисла, во предпандемиската 2019 година депонирале 2.364 тони храна. Во двете години потоа на депонијата завршиле малку помали количини, односно над 2.000 тони, додека првата половина од оваа година ветува подобри бројки. За шесте месеци на депонијата Дрисла завршиле 669 тони отпад. Доколку трендот се задржи до крајот на годината, тоа би претставувало значаен пад на одложениот отпад од храна.
Секако дека отпадот депониран во Дрисла не ја отсликува целокупната состојба во Македонија, па затоа побаравме податоци од надлежното Министерство за земјоделство, но ниту оттаму не добивме одговор за вкупните количини вишоци на храна кои се регистрирани во земјава по сите основи.
Немањето прецизен закон ги сместува активистите во сивата зона на делување
„Љубезност“ е една од невладините организации, чија цел е помош за бездомните лица и социјално загрозените семејства и поединци. Вишоците храна во ланецот за нив претставуваат извор за храна за тие на кои им е најпотребно. Во соработка со други невладини организации и волонтери опслужуваат околу 800 семејства.
„Во текот на седмицата не контактираат ресторани, компании, организации со конференции за храната што им останува од кетеринг. Ни ја донираат, а ние ја собираме и им ја носиме на бездомниците низ градот“, вели Тони Станковски, претседател на „Љубезност“. Само од ресторани за свадби некогаш добиваат по стотина оброци на ден, кои веднаш ги распределуваат за ранливите категории граѓани.
И оваа невладина организација беше дел од работната група за законот.
„Седнавме на иста маса со тогашните тројца министри за финансии, за земјоделие и за труд и социјална политика, како и директорот на Агенцијата за храна и ветеринарство за да се направи некоја регулатива со предлог закон во која се имплементирани примери од Бугарија, Хрватска и некои европски земји за тоа како да се постапува со производите со крај на рок на употреба или со поминат рок. За некои се продолжува рокот само ако се за донации и доколку тоа не штети на квалитетот на производот“, објаснува Станковски и додава дека новото законско решение требаше да има и олеснителна околност за донаторите во делот на данокот.
„Сега е полесно и поисплатливо да викнеш камион и да фрлиш храна, отколку да средиш со законот и данокот. Ако се регулира тоа, ќе биде полесно да се мотивираат фирмите. Тој закон не ја виде светлината на денот, иако имаше зелено светло од тогашниот премиер“, вели претседателот на „Љубезност“ и апелира на брзо носење на законот за да може и активностите на невладините организации да бидат целосно „чисти“ пред законот.
Според проценките на невладините организации, храната што се фрла во Македонија е доволна за најмалку 13.000 лица да добијат оброк три пати на ден во текот на целата година.
