.webp){kind=icon}
Стапката на инфлација во Македонија во јануари изнесуваше 17,1 проценти, што повторно ја стави нашата земја на врвот на листата европски земји рангирани по зголемување на трошоците на животот. И покрај благото забавување на растот на цените на почетокот на 2023 година, инфлацијата остана висока иако Народната банка во повеќе наврати ја зголеми каматната стапка на благајничките записи и презеде други мерки во борбата против растечката инфлација. Инфлацијата не стивна позначително ниту откако Владата воведе субвенционирана струја за производителите на основните прехранбени производи за да влијае врз забавување на растот на цените на храната.
Прашавме реномирани експерти зошто е толку тешко да се забави инфлацијата во Македонија?
Бранимир Јовановиќ, економист во Виенскиот институт за меѓународни економски студии, вели дека Англичаните имаат една изрека – кога духот на инфлацијата ќе излезе од шишето, тешко се враќа назад.
„Тоа се случи во Македонија, инфлацијата избега од контрола. А избега од контрола затоа што креаторите на политиките не знаеја што да прават, па експериментираа со секакви мерки. Тоа го искористија некои од фирмите и ги зголемија своите цени повеќе од што е потребно, под изговор дека цените растат секаде во светот. Илузија е дека цените сами од себе ќе паднат. Тоа е позната законитост во економската наука, дека цените многу ретко се намалуваат. Секаде во светот е така, во Македонија уште повеќе. Без соодветни мерки од страна на Владата, инфлацијата нема да забави уште долго“, вели Јовановиќ.
Народната банка нема голема моќ
Бранимир Јовановиќ
Тој укажува дека Народната банка нема голема моќ во оваа ситуација.
„Оваа инфлација не е предизвикана од страна на побарувачката, туку од страна на понудата. Моменталниот раст на цените не е последица на тоа што луѓето повеќе трошат, туку на тоа што имаше глобален раст на цените на почетокот од минатата година, поради војната во Украина, што фирмите во Македонија го искористија за да ги кренат своите цени и повеќе од што е потребно. Народната банка не може да влијае на овие фактори. Но и покрај тоа, таа има законски мандат да ја контролира инфлацијата и затоа мора да прави нешто, односно да ја крева својата камата. Народната банка е всушност ставена во многу незгодна ситуација моментално, затоа што има мандат да ја контролира инфлацијата, а нема инструменти за да го прави тоа. И згора на тоа, нема никаква помош од Владата, која ја има моќта во оваа ситуација“, вели Јовановиќ.
Според него, единствен начин за да се стави инфлацијата под контрола е Владата да ги ограничи цените на основните прехранбени производи.
„Кога Македонија имаше ограничени цени, од декември 2021 до февруари 2022, инфлацијата во Македонија беше најниска во регионот. Потоа ограничувањето се тргна, односно се премина на ограничување на профитните маржи на фирмите, и инфлацијата избега од контрола. Албанија е единствената земја во регионот што има едноцифрена стапка на инфлација, а тоа е поради тоа што Владата таму сѐ уште ги ограничува цените на основните прехранбени производи. Најновиот месечен извештај на нашиот институт содржи економетриска анализа за тоа дали ограничувањето на цените е ефективна стратегија за контрола на инфлацијата и резултатите покажуваат дека е“, посочува Јовановиќ.
Врз инфлацијата влијаат повеќе фактори
Никица Мојсоска Блажевски, деканка на Факултетот за деловна економија и организациски науки при универзитетот „Американ колеџ“ и главна извршна директорка на „Македонија 2025“, вели дека опстојувањето на високата стапка на инфлација е поврзано со повеќе фактори и специфичности на македонската економија.
„Така, на пример, храната има големо учество во вкупната потрошувачка кошничка на македонските потрошувачи (40,9 проценти), така што високиот пораст на цената на храната (25,1 проценти во јануари) има поголемо влијание врз вкупната стапка на инфлација во Македонија наспроти други поразвиени земји. Второ, трансмисиониот механизам од централната банка кон банките и субјектите е побавен и послаб во Македонија, со што ефективноста на централната банка е пониска во споредба со други економии, односно затегнувањето на монетарната политика има помал ефект врз економијата“, вели Мојсоска Блажевски.
Никица Мојсоска Блажевски
Таа додава дека сепак, кога се зборува за инфлацијата, мора да имаме на ум дека истата таа вклучува домашна компонента (или цени на домашни производи) и увозна компонента (цена на увезени производи).
„Така што, доколку цените на производите што се увезуваат во Македонија растат или растат повеќе отколку кај увозните производи на други земји, инфлацијата ќе опстојува и покрај мерките на Народната банка. Глобално, меѓународните финансиски институции (ММФ и Светската банка) укажуваат дека инфлацијата веројатно постепено ќе се намалува во текот на 2023 година, но и дека постојат знаци што упатуваат на поупорни инфлациски притисоци. Како одговор, централните банки низ светот ќе продолжат со затегнување на монетарната политика преку покачување на каматните стапки. Затегнувањето на монетарната политика, силниот американски долар, геополитичките тензии и високата инфлација континуирано го намалуваат апетитот за ризик што придонесува за одлив, но и недостапност на капитал, и забавување на издавањето обврзници помеѓу развиените земји, како и земјите во развој“, укажува Мојсоска Блажевски.
На прашањето дали е потребно понатамошно затегнување на монетарната политика и други мерки за да забави инфлацијата, таа напоменува дека висината на инфлацијата зависи од два фактора, домашни и надворешни, и дека Народната банка не може да влијае значително, бидејќи надворешните фактори се увезени.
„Од домашните фактори, најголемо влијание врз цените имаат растот на платите и куповната моќ на граѓаните, а секако и домашната понуда на стоки и услуги. Повеќето економисти пред две-три години упатуваа критика кон владините мерки и напори за зголемен раст на платите (почнувајќи од минималната плата) токму базирано на аргументи дека ќе ја поттикнат инфлациската спирала. Оттука, платите номинално растат, но кога ќе се приспособат за инфлацијата, односно реално, истите тие опаѓаат. Со други зборови, со повисоката просечна плата денес може да се купат помалку стоки и услуги од тоа што можело да се купи пред една година со помал износ на просечна плата“, вели Мојсоска Блажески.
Таа додава дека со покачувањето на каматната стапка на благајничките записи Народната банка се обидува да влијае на домашните фактори, а особено на намалувањето на потрошувачката преку намалување на растот на кредитирањето на приватниот сектор, за намалување на инфлацијата.
„Сепак, сите анализи покажуваат дека надворешните фактори имаат најголемо влијание врз инфлацијата, што упатува дека инструментите на Народната банка и не можат значително да влијаат врз нивото на цените“, вели Мојсоска Блажевски.
Таа укажува дека врз стапката на инфлација влијание имаат и факторите на страна на понудата што се барем делумно во ингеренции на Владата.
„Една таква мерка што ја воведе Владата беше субвенционирање на струјата за компании од секторот на прехранбената индустрија (покрај генералните субвенции за микро и мали компании што се снабдуваат со струја на регулираниот пазар). Идејата беше солидна, за да се намалат трошоците на производителите на храна, а со тоа да се заштити животниот стандард на граѓаните (и да се намали ценовниот раст). Оваа мерка имаше одредено позитивно влијание, но не онолку колку што беа очекувањата. Меѓутоа, имајќи предвид дека е потребно да се намали и енергетската интензивност на производството во Македонија, односно да поттикнеме штедење и помала потрошувачка на енергија по единица производ, сметам дека субвенциите на струјата треба(ше) да се ограничат, на пример до 80-100 проценти од потрошената струја во претходната година или слично. Инаку, пониската (субвенционирана) цена може да доведе и до поголемо, недомаќинско трошење на енергијата“, вели Мојсоска Блажевски.
Како некои можни дополнителни мерки во оваа насока таа наведува субвенционирање на цените на суровините неопходни за производство на основните прехранбени производи, привремено намалување на увозните давачки за суровини за производство на основни прехранбени производи и слично.
„Но истовремено треба да се поттикнува и домашното производство, на пример преку поволни и поголеми кредити од Македонската развојна банка, кои би им биле достапни и на големите компании. Тука морам да го спомнам и т.н. солидарен или кризен данок, кој можеби ќе помогне за поголема стабилност на јавните финансии, но, од друга страна, ќе извлече пари од економијата што можеби ќе се насочат кон инвестиции“, вели Мојсоска Блажевски.
