.webp){kind=icon}
Населението старее, животниот век се зголемува, а се намалува наталитетот и истовремено младите сè помасовно се иселуваат. Вака накратко би го опишале трендот што владее не само во Македонија туку и во Европа. Но, што значи тоа за пензискиот систем? Во вакви услови имаме сè поголем број пензионери, а тоа не се пресликува кај работоспособното население.
Многу европски земји прибегнаа кон зголемување на старосната граница за пензионирање, со цел да овозможат одржливост на пензискиот систем. Тоа, секако, за голем дел од работниците е неповолна состојба, бидејќи треба да работат уште неколку години повеќе наместо да одат во пензија порано и да уживаат во пензионерските денови.
На светско ниво просечната старост е 30,7 години, а во Македонија според последниот попис е 40,08 години, или во просек имаме за 10 и пол години постаро население.
Статистиката за Македонија покажува дека од 2010 до 2021 година, за кога се објавени последните податоци за морталитет, животниот век на мажите во просек се зголемил за две години, од 69,6 на 71,6 години, а на жените за 1,3 година, од 73,9 на 75,2 години.
Тоа значи дека ако се пензионираат според актуелните законски решенија, мажите на 64, а жените на 62 години, тие во просек користат 7,6 години пензија (мажите), односно 13,2 години (жените).
Само за споредба, податоците на „Блумберг“ покажуваат дека бројот на години што луѓето во просек ги минуваат во пензија е во широк распон, од 12,9 години во Мексико, на пример, до 23,3 години во Франција. Оттука, разбирлива е целата таа врева во Франција за предложените пензиски реформи со кои се зголемува старосната граница за пензионирање. Таму сегашната граница од 62 треба да се зголеми на 64 години.
Соодносот на вработени и пензионери од година на година се намалува
Македонија не е изолиран случај со тренд на стареење на населението, односно сè поголем број пензионери на сметка на бројот на вработени што го „хранат“ пензискиот систем. Напротив, таква е ситуацијата во многу земји во светот, а проблемот е особено забележлив на европско тло. Подетална анализа за ова побаравме од Светската банка.
„Под претпоставка дека под ‘возрасна граница’ мислите на ‘задолжителна возраст за пензионирање’, треба да се нагласи дека Северна Македонија има меѓу најниските задолжителни старосни граници за пензионирање во регионот, 64 години за мажи и 62 за жени. Меѓутоа, во исто време Северна Македонија има и најстроги правила за предвремено пензионирање. Во ниту една друга земја во регионот и генерално само во неколку од земјите од ЕУ, општото предвремено пензионирање е укинато и прозорецот за предвремено пензионирање е отворен само за напорните и опасни занимања. Како резултат на тоа, односот на осигурениците и пензионерите (сооднос на поддршка) во Северна Македонија е 1,7 во 2021 година и е меѓу највисоките во регионот и блиску до просекот на ЕУ од 1,6 во 2019 година“, велат од Светската банка.
За илустрација, стапката на поддршка во Србија лани беше исто така 1,7, додека во Хрватска, Словенија и Бугарија изнесуваше 1,31, 1,57 и 1,32 соодветно.
„Сепак, регионот и самата ЕУ се област што најбрзо старее во светот, чиј коефициент на поддршка падна од повеќе од три работници што придонесуваа за еден пензионер пред три децении на соодносот денес, ситуација што повикува на итни активности за решавање на одржливоста на пензиските системи низ Европа“, констатираат од Светската банка.
Ако се направи споредба меѓу двата последни пописа во земјава, тој од 2002 година и актуелниот од 2021 година, може да се констатира дека бројот на пензионери, односно на лица над 65 години, се зголемил за повеќе од 100.000, од околу 215.000 на 315.000. Од друга страна, бројот на работоспособно население (на возраст од 15 до 64 години) за тој период од две децении се намалил за 170.000 лица, од 1,38 милион на 1,21 милион.
Емиграцијата дополнително ќе го наруши пензискиот систем
Во Македонија коефициентот на поддршка во последните шест години се намали од 1,9 на сегашните 1,7, а од Светската банка предупредуваат дека емиграцијата дополнително ќе создаде притисоци врз одржливоста на пензискиот систем.
„Ефектот на стареење на населението веќе го презеде соодносот и ќе продолжи да го намалува односот на поддршката и финансиската рамнотежа на системот. Владата ќе мора да разгледа мерки за спречување или забавување на неговото натамошно влошување. Понатаму, родовата еднаквост бара усогласување на женските со машките пензии за исти придонеси платени во текот на работниот век. Со пониска возраст за пензионирање пензиите за жените ќе продолжат да бидат зад тие на мажите. Конечно, се зголемува и очекуваниот животен век, што значи дека луѓето остануваат активни на пазарот на трудот подолго отколку во минатото. Законот за работни односи веќе го продолжи работниот век до 67 години, што е добар показател каде треба да биде задолжителната возраст за пензионирање во иднина“, советуваат од Светската банка.
Bloomberg Adria
Според нив, макроекономските движења и владините политики може да ги забрзаат или забават резултатите на пензискиот систем. Посилниот економски раст и зголемувањето на вработеноста би го подобриле, но бавниот раст и емиграцијата би дејствувале во сосема спротивна насока. Светската банка советува дека активација на работната сила и реформи за зајакнување на деловното опкружување, со намалување на неформалноста и зајакнување на човечкиот капитал, се важни на среден и подолг рок.
„Со исцрпување на арсеналот на мерки за предвремено пензионирање, зголемувањето на возраста за пензионирање ќе биде неизбежно за да се подобри адекватноста на пензиите, но и одржливоста на системот“, велат од Светската банка.
Светската банка нуди две сценарија за размислување
Од Светската банка велат дека покрај можното рационализирање на предвременото пензионирање на опасните занимања, списокот на потенцијални мерки е ограничен на зголемување на задолжителната возраст за пензионирање.
„Постојат две политички размислувања што креаторите на политиката во земјата би можеле да ги земат предвид. Прво, изедначувањето на возраста за пензионирање на жените со онаа на мажите, веќе спроведено во повеќето европски земји, и второ темпото на зголемување на општата возраст за пензионирање. Најлогично, фер и најмалку болно решение за Северна Македонија би било да се подигне општата старосна граница за пензионирање на мажите паралелно со реалниот развој на очекуваниот животен век во Северна Македонија и да се зголеми нешто побрзо за жените додека не ги стигнат мажите. Овој модел е применет во неколку земји на ЕУ“, истакнуваат од Светската банка.
Експертите велат дека креаторите на политиката во земјава немаат јасна визија и стратегија
Според универзитетскиот професор по трудово право Лазар Јовевски, реформата во пензискиот систем во Македонија осцилира од година на година, што покажува дека креаторите на политиката немаат јасна визија и стратегија во која насока да се движи таа реформа.
„Потребна е реформа пред сè за одржување на првиот столб во рамките на пензискиот систем. Со претходната влада имавме поместување на границата за пензионирање до 67 години. Сега има само еден исклучок и за сите други се намали таа граница“, вели Јовевски, кој истакнува дека тенденциите во Европа и Македонија одат во насока на стареење на населението, а тоа не е ништо ново, туку за состојбите и самите пензиски системи се зборува уште од 2000 година наваму и се разговара за пензиските системи.
Лазар Јовевски, универзитетски професор по трудово право / Приватна архива
„Неминовно е да размислуваме реално во насока дали е дојдено време за зголемување на старосната граница. Тоа е навистина контроверзна и чувствителна тема. Гледате што се случува во Франција, а земјата само сака да дојде до нашиот стандард за пензионирање. Токму поради стареењето на населението се случуваат потреси, особено во Франција“, вели професорот Јовевски.
Според него, се бара мудроста каде да се најде балансот за вработените да уживаат во придобивките од својот труд.
„Ако старосната граница е 70 години, како што веќе е случај во некои земји од ЕУ, мал број луѓе вистински ќе уживаат во пензионирањето. Европа старее и се зборува за увоз на работници од други земји и очигледно е дека треба да се покачи старосната граница. Нема едноставно решение, но клуч е секоја земја да направи добра анализа. Не велам дека ја немаме, напротив, имаме анализи, но треба сериозно да се седне и да се разговара за тоа во која насока се движат старосната структура и наталитетот, да се види што значи тоа за пазарот на трудот, кои профили работници се потребни и клучни, за да се размисли дали за сите да се обезбеди зголемена старосна граница или само за некои профили“, вели Јовевски.
Според него, последните законски измени, со кои се воведе задолжително пензионирање на 62 односно 64 години, освен за строго определените дефицитарни професии, не се соодветни за моменталната состојба во земјата.
„Мојот став по однос на ова прашање е дека Македонија е мала економија и има ограничени ресурси и затоа многу е важно во рамките на пензиската политика да направиме наш македонски пензиски систем, кој ќе одговара на моменталната состојба и проекции за следните 10-15 години, што веројатно подразбира отворање на старосната граница за одредени профили (барем факултативно). Второ, задолжителните медицински прегледи да бидат почести за тие што надминуваат 60 години и, трето, апсолутно да се земе предвид заштитата на вработените од аспект на нивно достоинствено пензионирање и уживање во нивната трета доба“, вели професорот Јовевски, истакнувајќи дека во Европа границата за одење во пензија се поместува и во некои земји дури надминува 70 години ако се согласни и работникот и работодавецот.
„Ако одиме кон намалување на старосната граница, тогаш многу повеќе треба да се насочиме на зголемување на наталитетот и фокус на младите да останат во земјава и да се квалификуваат во конкретно потребните професии. Нам младите ни одат од Македонија и ја пополнуваат дупката на пазарот на трудот во други земји. Мора да го запреме тој процес. Ако наталитетот паѓа и младите заминуваат, нема да може да направиме никаква пензиска реформа и ќе доживееме колапс на пензискиот систем“, алармира професорот Јовевски.
Старее населението и во Европа
Последните податоци на Евростат покажуваат дека населението на најстариот континент старее и се зголемува односот на бројот на пензионери споредено со тие што се на возраст да може да работат.
Според најновите статистички податоци, односот на старосната зависност во Европа се зголеми на 33 проценти во 2022 година. Покрај зголемувањето на средната возраст, коефициентот на зависноста на староста во ЕУ, дефиниран како однос на бројот на стари лица (на возраст од 65 години и повеќе) во споредба со бројот на луѓе на работоспособна возраст (15-64 години), продолжи да се зголемува и во 2022 година.
Тој однос, кој во 2022 година беше 33 проценти, е за половина процент повисок од 2021 година, што укажува на нагорен тренд, особено ако се земе предвид дека во 2012 година изнесуваше 27,1 отсто.
Податоците на Евростат покажуваат дека овој индикатор варира меѓу членките на ЕУ, но е над 20 отсто кај сите. Највисоки стапки се регистрирани во Италија (37,5 отсто), Финска (37,4 отсто) и Португалија (37,2 отсто), а најниски во Луксембург (21,3 отсто), Ирска (23,1 отсто) и Кипар (24,5 отсто). Во Македонија овој индикатор, според Евростат, лани изнесувал 25,9.
Споредено со една деценија претходно, најголеми зголемувања на коефициентите имало во Финска (+9,7), Полска (+9,6) и Чешка (+9,2), а најнизок пораст бил регистриран во Луксембург (+1,0), Австрија (+3,1) и Германија (+3,3).
