Како функционира иранскиот режим?

Израелскиот премиер Бенјамин Нетанјаху, на почетокот на најголемиот воен напад врз Иран по војната со Ирак во осумдесеттите години на минатиот век, имаше на ум нешто повеќе од уништување на нуклеарната програма. Кога на 13 јуни, по почетокот на израелскиот воздушен напад, им се обрати директно на Иранците, им предложи да ја искористат моменталната состојба и да се кренат на бунт со цел да ги соборат своите лидери.

Во воздушните напади досега беа убиени неколку од највлијателните личности во Иран, меѓу кои и командантот на елитната Исламска револуционерна гарда, која ја обезбедува власта на режимот и дома и во странство. Засега, со повеќе од 200 загинати Иранци и илјадници луѓе кои побегнаа од главниот град Техеран од страв од понатамошно бомбардирање, изгледа дека населението е повеќе насочено кон сопственото преживување отколку кон соборување на владата.

Кој управува со Иран?

Највисока власт во Иран има ајатолахот Али Хаменеи, врховен лидер од 1989 година. Него го назначува Советот на исламските клирици и тој има највисока моќ над сите гранки на власта – судството, медиумите и војската, вклучувајќи ја и Исламска револуционерна гарда – една од најмоќните институции во земјата.

Иако Иран избира претседател (во моментов тоа е реформистот Масуд Пезешкијан), тој има ограничени овластувања и дејствува под водство на врховниот лидер. На изборите во Иран влијае Советот на чуварите, кој дисквалификува кандидати доколку постои опасност тие да му бидат нелојални на верскиот водач. Советот на чуварите има и право на вето на законите што ги донесува парламентот. Парламентот и натаму ја надгледува извршната власт, бидејќи го одобрува буџетот, договорите и министрите во владата, кои може и да ги разреши. На неговите седници се одвиваат и политички дебати и критики на работата на владата.

Колку е важна Иранската револуционерна гарда?

Иранската револуционерна гарда беше основана по Исламската револуција во Иран во 1979 година и стана влијателна сила со значителна политичка моќ. Според процените, таа контролира од 20 до 40 отсто од иранската економија, управува со обемни инфраструктурни проекти и поседува големи конгломерати. Ова економски влијание ѝ овозможува покровителство и вработувања, со што се зајакнува лојалноста кон режимот.

Bloomberg

 

Иранската револуционерна гарда ја контролира внатрешната безбедност и интервенира на Блискиот Исток со цел да ги спроведе стратешките интереси на режимот. Нејзината цивилна милиција Басиџ е задолжена за задушување на несогласувањата во државата, додека нејзините елитни сили Кудс ја водат одбранбената стратегија и операциите во поширокиот регион.

Иранската револуционерна гарда има и сопствена разузнавачка агенција, која често е посилна од Министерството за разузнавачки работи. Хаменеи ја зацврсти својата лидерска позиција преку јакнење на врските со Иранската револуционерна гарда. Тој го надгледуваше значителното зголемување на нејзиното влијание врз националната политика, економијата, како и врз разузнавачкиот и безбедносниот апарат.

Како иранското раководство се одржа на власт?

По соборувањето на корумпираната секуларна монархија, иранските револуционерни лидери сакаа да го подобрат животниот стандард во долго занемаруваните рурални подрачја. Затоа ја проширија инфраструктурата и основните услуги, како што се електрична енергија, чиста вода, здравствена заштита и образование. По револуцијата, стапката на писменост повеќе од двојно се зголеми, и денес речиси целото население е писмено.

Сепак, сиромаштијата и натаму е широко распространета. Економијата, која беше попречена од санкциите од страна на САД, а истовремено ослабена од лошо управување, не успеа да создаде доволно богатство за да ги задоволи потребите на населението, кое од околу 37 милиони во 1979 година порасна на приближно 90 милиони. Во последната деценија, незадоволството меѓу населението – поттикнато од инфлацијата – доведе до сè почести протести, кои често се задушуваат од милицијата Басиџ и безбедносните сили.

Демонстрантите се претепуваат, апсат, па дури и погубуваат. Безбедносните служби се насочени кон Иранци кои имаат врски со Западот, а противниците често се обвинети за шпионажа. Режимот, преку државните медиуми и со задушување на независното новинарство и социјалните мрежи, ја контролира јавната дебата и ги цензурира критичките гласови.

Иранската револуционерна гарда, преку својот градежен конгломерат, доделува работни места, економски проекти и јавни набавки кои им користат на бизнис и верските елити, како и на различни интересни групи, со што ја зајакнува нивната лојалност кон владејачката структура. Републиката се обидува да ја зајакне својата легитимност во странство претставувајќи се како бранителка на исламските вредности и заштитничка од штетното империјалистичко влијание на САД и Израел.

Bloomberg

Каква е состојбата со политичката опозиција во Иран?

Во Иран нема легитимна и организирана опозиција. Иако граѓаните го критикуваат раководството, ваквите ставови ретко се појавуваат во строго контролирани медиуми. Може да дејствуваат само политички фракции кои ги поддржуваат основните вредности на Исламската Република, меѓу кои и начелото дека државата треба да ја води силен исламски правник.

Иранските политичари грубо се делат во три категории: ултраконзервативци, како што се Хаменеи и Ебрахим Раиси (кој загина во хеликоптерска несреќа во 2024), умерени конзервативци, како поранешниот претседател Хасан Рохани и реформисти, како Пезешкијан, кој тврди дека политичкиот систем треба да се отвори за подобрувања.

Излезноста на последните избори беше најниска во историјата на Иран, што укажува на општа апатија и разочараност од раководството. Протестите се фокусираат на економски проблеми, ограничувачки закони, корупција и слабо управување од страна на владата. Иранските етнички малцинства – особено Курдите, Белуџите и арапската заедница – кои историски биле маргинализирани, често протестираат против владата и се цел на апсења.

Протестите од 2022 година претставуваа најголем предизвик за власта на Исламската Република од револуцијата во 1979 година. Жените, младите и етничките малцинства ги водеа протестите ширум земјата по смртта на 22-годишната Махса Амини, која беше уапсена и однесена во полициски притвор поради наводно кршење на строгите верски правила за женско облекување.

И овие протести, поради силниот надзор и репресијата од властите, не прераснаа во политичко движење што би можело да добие широка поддршка. Со тоа што организираната опозиција е фактички забранета во земјата, а активистите за човекови права се честа мета на безбедносните сили и судството, иранската дијаспора станала значаен фактор во насочувањето на опозицијата. Не е јасно колкава поддршка добиваат овие групи – особено оние што отворено се залагаат за промена на режимот и соборување на Исламската Република – од западните влади или од Израел.